3. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Weinidogion Cymru ynghylch cyfrifoldeb am domenni glo risg uwch? OQ57039

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, unwaith eto ar bwnc pwysig iawn. Mae diogelwch ein cymunedau yn hollbwysig ac rydym yn parhau i weithio'n gyflym i fynd i'r afael â diogelwch tomenni glo. Mae'r Awdurdod Glo ac awdurdodau lleol yn cynnal archwiliadau rheolaidd ar y tomenni glo risg uwch ac yn sicrhau bod unrhyw waith cynnal a chadw arall yn cael ei nodi.

Diolch. Nawr, yr wythnos diwethaf, fe fyddwch yn gwybod bod rhagor o hen domenni glo yng Nghymru wedi'u categoreiddio fel tomenni risg uwch bellach. Mae'r niferoedd i fyny o 295 i 327. Nawr, er fy mod yn croesawu'r ffaith bod archwiliadau o domenni glo risg uwch wedi dechrau, mae Llywodraeth Cymru yn dal i ddadlau ynglŷn ag o ble y daw'r £500 miliwn i £600 miliwn ychwanegol sydd ei angen dros y 10 i 15 mlynedd nesaf. Mae'r Gweinidog cyllid, wrth drosglwyddo'r baich, yn defnyddio'r ddadl bod hyn, fel mater sy'n deillio o'r cyfnod cyn datganoli, yn golygu bod angen i Lywodraeth y DU rannu cyfrifoldeb ac atal tirlithriad arall rhag digwydd. Fodd bynnag, mae papur ymgynghori Comisiwn y Gyfraith, 'Rheoleiddio Diogelwch Tomennydd Glo yng Nghymru', yn nodi:

'Ein barn dros dro yw bod diogelwch tomennydd glo yn perthyn i gymhwysedd

ddatganoledig... Nid yw materion cysylltiedig â’r amgylchedd, rheoli risg llifogydd a draenio tir yn rhai a gedwir.'

Felly, a ydych yn cytuno â barn Comisiwn y Gyfraith fod diogelwch tomenni glo yn perthyn i'r weinyddiaeth ddatganoledig hon, a pha bryd y byddwch yn cynghori Gweinidogion fod gwir angen iddynt ddechrau edrych ar y cyllid i wneud y tomenni glo hyn yn ddiogel? Diolch.

A gaf fi ddiolch i chi am y cwestiwn atodol a'r datganiad diddorol hwnnw? Rydych wedi dewis yn ddetholus iawn o adroddiad Comisiwn y Gyfraith, oherwydd ceir llawer mwy o fanylion ynglŷn â chymhlethdod y gyfraith a dryswch cyfreithiol ers preifateiddio'r diwydiant glo a'r holl ganlyniadau ers hynny, o'r Bwrdd Glo Cenedlaethol i Glo Prydain, Deddf 1994 ac ymlaen wedyn at yr Awdurdod Glo yn awr.  

I ateb hynny, efallai y dylwn fynd â chi'n ôl at eich cwestiwn gwreiddiol, a oedd yn gwestiwn am y cyngor a roddir ynglŷn â chyfrifoldeb am domenni glo risg uwch. Ac wrth gwrs, gellir deall y term 'cyfrifoldeb' mewn sawl ffordd. Ceir gwahanol fathau o gyfrifoldeb, a chredaf fod gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb—cyfrifoldeb moesegol. Credaf fod ganddi gyfrifoldeb moesol, a chredaf fod ganddi gyfrifoldeb gwleidyddol a chyfrifoldeb cyfreithiol o bosibl am y tomenni glo sy'n bodoli. Ac rwy'n byw mewn etholaeth sydd â chryn dipyn o'r tomenni glo hyn.

Os caf ddweud, rwy'n credu ei bod yn warth llwyr fod Llywodraeth y DU yn parhau i beidio â derbyn bod etifeddiaeth y tomenni glo yn fater sy'n deillio o'r cyfnod cyn datganoli a waethygir gan newid hinsawdd? A chlywaf y math o eiriau camarweiniol gan Lywodraeth y DU am hyn, geiriau rydych yn eu hailadrodd heddiw, a rhaid i mi ofyn pa neges y credwch eich bod yn ei rhoi i bobl Cymoedd de Cymru, y bobl y mae'r tomenni glo hyn yn bodoli yn eu cymunedau, gan osgoi unrhyw atebolrwydd yn llwyr—atebolrwydd moesegol, moesol neu wleidyddol—mewn perthynas â hynny? Nawr, soniodd y Prif Weinidog ddoe fod hwn yn un o ddau fater allweddol y bu iddo eu dwyn i sylw Prif Weinidog y DU. A rhaid imi ddweud, yn hytrach na bod y mater hynod sensitif hwn yn destun dadl, dylai fod yn enghraifft ddiffiniol o sut y gall Llywodraeth y DU weithio gyda ni i ddatblygu manteision effeithiol o weithio'n rhynglywodraethol, yn enwedig felly yng nghyd-destun y ffaith bod y COP26 yn cael ei gynnal yn y DU.

Os nad yw Llywodraeth y DU yn cytuno i gael rhaglen ariannu, bydd yn rhaid inni ddod o hyd i £600 miliwn o gyllidebau dros y 10 i 15 mlynedd nesaf—arian sydd wedi dod ar gyfer adeiladu ysbytai, adeiladu ffyrdd, adeiladu ysgolion, ac i wneud llawer o bethau eraill. A rhaid imi ddweud wrthych, pe bai cyfle byth i Lywodraeth y DU allu dangos i bobl Cymru y difidend a ddaw yn sgil bod yn rhan o'r Deyrnas Unedig, mae'n sicr mai cydweithio gyda ni ar domenni glo fyddai hynny. Dyna'r prawf y dylech fynd ag ef yn ôl at eich Llywodraeth yn San Steffan yn fy marn i, ac rwy'n meddwl y bydd pobl de Cymru, y bobl sy'n byw yn y cymunedau lle mae'r tomenni glo hyn, yn gwrando'n ofalus iawn ar yr ymateb a ddaw gan Lywodraeth y DU ar y mater moesol, moesegol a gwleidyddol hwn. 

Yfory, bydd yn 55 mlynedd ers i'r domen lo uwchben Aberfan lithro a lladd llond ysgol o blant ac athrawon, ac yn y 55 mlynedd ers hynny, mae'r dasg o gael gwared ar domenni glo eraill oddi ar lethrau ein mynyddoedd yn dal heb ei gorffen. Sylwaf fod rhai wedi gofyn i Lywodraeth Cymru ysgwyddo'r baich o wneud y tomenni glo hyn yn ddiogel, baich a ddylai fod wedi'i gyflawni gan San Steffan ddegawdau'n ôl. Gwnsler Cyffredinol, hoffwn ofyn i chi yn hytrach a fyddwch yn adnewyddu eich galwadau ar Lywodraeth y DU i dalu'r bil brad hwn, oherwydd, wedi'r cyfan, arferid galw glo yn aur du. Aethpwyd â chyfoeth na ellir dychmygu, bron, o Gymru, ac fe'n gadawyd gyda'r llwch, y budreddi a'r trychineb. Pam y dylai Cymru orfod talu i glirio'r llanast a'r arswyd a adawyd ar ôl?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am y sylw atodol pellach hwnnw? Rwy'n cytuno, ac rwy'n credu, os nad yw Llywodraeth y DU yn cyflawni ei rhwymedigaethau i'r bobl yn y cymunedau glofaol sy'n byw gyda'r tomenni glo hyn, a derbyn y cyfrifoldeb amdanynt, bydd yn arwydd o frad arall eto gan Lywodraeth Geidwadol y DU.

Cwestiwn 4, Janet Finch-Sanders.  

Rwy'n tynnu'r cwestiwn hwn yn ôl, os gwelwch yn dda.

A oes unrhyw reswm dros ei dynnu'n ôl ar y cam hwyr hwn?

Mae'n bwnc sensitif iawn—mae rhywbeth wedi codi ers hynny. Felly, ni fyddaf yn ei ofyn, os yw hynny'n iawn.

O'r gorau. Rydych wedi codi ein chwilfrydedd gyda'r rheswm hwnnw. Rhaid imi ddweud nad yw tynnu cwestiwn yn ôl ar gam mor hwyr yn arfer da, yn enwedig pan fyddwch yn y Siambr ar y pwynt hwnnw.

Ni ofynnwyd cwestiwn 4 [OQ57049].

Cwestiwn 5, Rhys ab Owen.