Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 

Diolch, Lywydd. Cefais fy ailethol yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anabledd yn ei gyfarfod cyntaf yn nhymor y Senedd hon ar 17 Rhagfyr. Roedd y cyfarfod ar-lein yn cynnwys cyflwyniad gan brif weithredwr Anabledd Cymru ar adroddiad ‘Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19’, a ddeilliodd o drafodaethau yn fforwm cydraddoldeb i bobl anabl Llywodraeth Cymru, a gadeiriwyd gennych chi. Canfu fod 68 y cant o farwolaethau COVID-19 yng Nghymru yn bobl anabl a nododd nad oes unrhyw beth yn anochel am yr ystadegyn hwn, ac mae’r adroddiad yn dangos sut y mae ffactorau cymdeithasol, gan gynnwys gwahaniaethu, tai gwael, tlodi, statws cyflogaeth, sefydliadu, diffyg cyfarpar diogelu personol, gwasanaethau gwael a thameidiog, gwybodaeth gyhoeddus anhygyrch a dryslyd, ac amgylchiadau personol wedi cyfrannu'n sylweddol at y ffigur hwn yn ystod y pandemig.

Canfu’r adroddiad hefyd na chafodd pobl anabl yr holl gymorth meddygol roeddent ei angen, eu bod wedi cael llai o fynediad at wasanaethau cyhoeddus a chymorth cymdeithasol, wedi cael llai o fynediad at fannau cyhoeddus a bywyd cyhoeddus, wedi ei chael hi'n anodd byw’n annibynnol ac nad oedd eu hawliau dynol bob amser wedi cael eu parchu'n llawn. Roedd hefyd yn ailddatgan hawl sylfaenol pobl anabl i gael eu cynnwys yn llawn mewn penderfyniadau am eu bywydau eu hunain a’r angen i wneud addasiadau rhesymol i sicrhau bod pawb yn gallu defnyddio lleoedd a gwasanaethau. Pa gamau penodol rydych yn eu cymryd felly, fel Gweinidog Llywodraeth Cymru â chyfrifoldeb dros gydraddoldeb a hawliau dynol?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Mark Isherwood. Roeddwn yn bresennol yng nghyfarfod diweddaraf y grŵp trawsbleidiol rydych yn ei gadeirio—rwyf wedi bod mewn mwy nag un—ac roedd yn dda iawn eich gweld yn ôl yn y swydd honno. A gaf fi gadarnhau ei bod wedi bod yn hanfodol imi ymgysylltu drwy gyfnod y pandemig gan fy mod yn cadeirio’r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl? A dweud y gwir, cadeiriais wyth fforwm cydraddoldeb i bobl anabl, lle cawsom y trafodaethau hynny am effaith y pandemig, pryderon a datblygiadau'n ymwneud â phobl anabl yng Nghymru, yn ogystal â sicrhau bod pob un o'r safbwyntiau hynny'n cael eu rhannu a’r profiadau’n cael eu rhannu ar draws Llywodraeth Cymru—gyda'r prif swyddog meddygol yn mynychu'r cyfarfodydd hynny, a Gweinidogion eraill hefyd.

Yng ngoleuni’r dystiolaeth a gafwyd yn y fforwm cydraddoldeb i bobl anabl a’r data a ddaeth i’r amlwg, fe wnaethom gomisiynu aelodau o’r fforwm i archwilio’r effaith roedd pandemig COVID-19 yn ei chael ar bobl anabl, ac arweiniodd hynny at yr adroddiad rydych newydd ei grybwyll, 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19’, a gafodd ei gydgynhyrchu gan yr Athro Debbie Foster o Ysgol Fusnes Caerdydd a’r grŵp llywio, sydd wedi gweithio gyda’i gilydd i sicrhau bod gennym dasglu anabledd wedi’i sefydlu—mynychais a chydgadeiriais y cyfarfod cyntaf ym mis Tachwedd—ac i fwrw ymlaen â hyn yn wir, o ran sicrhau y gellir cyflawni canfyddiadau adroddiad ‘Drws ar Glo’. Nawr, hoffwn ddweud yn gyflym, i gloi, fod hyn oll yng nghyd-destun datblygu camau gweithredu o fewn egwyddorion y model cymdeithasol o anabledd a gymeradwywyd gan y Senedd hon ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru.

Wel, fel y dywedodd yr Athro Debbie Foster wrth y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus y bore yma, a gadeiriwyd gennyf, er mwyn ysgogi’r newid sydd ei angen, bydd angen newid y ffordd rydym yn gweithio ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru, gan groesawu cydgynhyrchu gwirioneddol yn hytrach na sloganau gwleidyddol—nid wyf yn cyfeirio atoch chi yma, ond sloganau gwleidyddol sy'n aml yn camddeall ac yn camddefnyddio'r term.

Ac yn y cyd-destun hwn, ac unwaith eto, gan nodi eich cyfrifoldeb dros gydraddoldeb a hawliau dynol, pa gamau penodol rydych yn eu cymryd yn dilyn canfyddiadau'r astudiaeth gwmpasu ar gyfer alinio a datblygu gwasanaethau awtistiaeth a niwroddatblygiadol ym mis Medi 2019, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ac a gafodd ei ddwyn i fy sylw yn ddiweddar, ac sy’n nodi'r bwlch rhwng y galw a chapasiti mewn perthynas â gwasanaethau anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd (ADHD) yng Nghymru? Mae’r adroddiad yn argymell y dylid gwneud rhagor o waith i lywio’r gwasanaethau datblygu ar gyfer ADHD, ac y dylai Llywodraeth Cymru adolygu’r cyllid ar gyfer gwasanaethau. Mae amcangyfrifon yn awgrymu y gallai ADHD heb ei drin gostio biliynau bob blwyddyn i’r DU, gan gynnwys Cymru, gyda’r symptomau’n effeithio ar unigolion drwy gydol eu bywydau. Ac mae cysylltiadau rhwng ADHD a gwaharddiadau o'r ysgol, diweithdra, camddefnyddio sylweddau a throseddoldeb, ac amcangyfrifir fod gan 25 y cant o garcharorion ADHD. Mae data o’r fath yn amlygu pwysigrwydd sicrhau bod gwasanaethau priodol ar waith i bobl ag ADHD er mwyn sicrhau’r canlyniadau gorau posibl i’r unigolyn a’r gymdeithas ehangach, ac felly i gyfiawnder cymdeithasol. Edrychaf ymlaen at glywed eich ymateb i hynny.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn dilynol, a dylwn ddweud yr hoffwn sicrhau bod yr adroddiad hwn a gyflwynwyd drwy ein tasglu hawliau anabledd wedi'i gydgynhyrchu mewn gwirionedd. Fe’i comisiynwyd gennym ni, mae’n cael ei gydgadeirio, ac mae angen inni ei gyflwyno yn unol â'r model cymdeithasol o anabledd, yn ogystal â chyflawni—. Ac rydych wedi sôn am y materion hawliau dynol. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhan o'r fframwaith hawliau dynol ar yr hyn rydym yn ceisio'i wneud i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl ag anableddau yng nghyfraith Cymru. Nawr, rydych wedi codi pwynt allweddol arall wrth symud ymlaen, sy'n ymateb trawslywodraethol i raddau helaeth iawn. Byddaf hefyd yn gofyn am y wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd, yn enwedig mewn perthynas ag ADHD, gan fy nghyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru.

Iawn, diolch. Gan symud, yn olaf, at eich cyfrifoldeb cyffredinol dros dlodi tanwydd, y mis diwethaf, ar Ddiwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei chynllun ymdopi â thywydd oer ar gyfer pobl sydd mewn perygl o fyw mewn cartref oer, rhywbeth rwyf wedi bod yn galw amdano fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni, fel y gwyddoch. Er bod aelodau'r gynghrair tlodi tanwydd wedi croesawu’r cynllun, a’r rhan fwyaf ohonynt wedi cyfrannu at ei ddatblygiad, sut rydych yn ymateb i’w pryder a’u hadborth yr hoffent weld mwy o fanylion ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’r sector iechyd i gyflawni amcanion y cynllun a chytuno â’r hyn y gall y sector iechyd ei wneud i’w gefnogi, ac y byddai’r cynllun yn elwa o gynnwys amcan ychwanegol ar gyfer camau gweithredu penodol i helpu i gefnogi adegau hollbwysig ym maes gofal iechyd, megis wrth ryddhau o’r ysbyty, neu wella’r gwasanaeth ysbyty i gartref iachach, helpu i hyfforddi gweithwyr gofal iechyd proffesiynol i nodi tlodi tanwydd a phobl sydd mewn perygl o ddioddef yn sgil tywydd oer a chodi ymwybyddiaeth o’r cymorth sydd ar gael a helpu i sefydlu rhwydweithiau atgyfeirio rhwng gweithredwyr iechyd a phartneriaid cynghori, ac mai ychydig iawn o fanylion, os o gwbl, sydd i'w cael yn y cynllun ar gymorth i gymunedau gwledig, y tu hwnt i daliadau cymorth mewn argyfwng ar gyfer olew a nwy petrolewm hylifedig drwy'r gronfa cymorth dewisol? Unwaith eto, edrychaf ymlaen at eich ymateb i hynny.

Diolch am eich cwestiwn dilynol. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi cyhoeddi’r cynllun ymdopi â thywydd oer ar 3 Rhagfyr, ac mae’n cynnwys 12 cam gweithredu sydd wedi’u cynllunio i gefnogi aelwydydd incwm isel i ymdopi â thywydd oer: cymorth ariannol, er enghraifft, i atgyweirio boeleri ar gyfer aelwydydd incwm isel ac i brynu tanwydd domestig ar gyfer cartrefi oddi ar y grid a chartrefi gwledig—fe sonioch chi am gymunedau gwledig—drwy’r gronfa cymorth dewisol—maent wedi’u cynnwys yn y cynllun—yn ogystal â chefnogi cydweithio â chyflenwyr ynni i sicrhau ein bod yn targedu cymorth ar aelwydydd sy’n ei chael hi'n anodd talu eu biliau ynni; gwell atgyfeiriadau i gynlluniau megis rhaglen Cartrefi Clyd; cynllun rhwymedigaeth cwmnïau ynni; ond hefyd, yn amlwg, fel rydych wedi'i nodi, mewn perthynas â gwasanaethau iechyd a lles.

Cwestiynau nawr gan lefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Diolch, Lywydd. Weinidog, gofynnodd arweinydd Plaid Cymru, Adam Price, i’r Prif Weinidog ddoe pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yng ngoleuni’r argyfwng costau byw cynyddol presennol y mae Sefydliad Resolution wedi'i alw'n drychineb sy’n amharu ar lawer gormod o deuluoedd Cymru, gyda chanlyniadau dinistriol. Yn ogystal â’r mesurau sydd eisoes ar waith, sydd wedi eu cyfyngu, yn anffodus ac yn rhwystredig, gan reolaeth y Ceidwadwyr dideimlad a didostur sydd mewn grym yn San Steffan dros les a dulliau eraill o drechu tlodi, hoffai Plaid Cymru weld ffocws newydd ar yr hyn y gellir ei wneud i atal hyd yn oed mwy o bobl rhag llithro i dlodi gwaeth fyth, gyda’r holl ganlyniadau negyddol a niweidiol a gaiff hynny ar ein cymdeithas.

Yn ddiweddarach heddiw, byddwn yn trafod adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar ddyled, ac mae'r adroddiad yn dangos bod costau ynni'n cyfrannu’n enfawr at lefelau dyled cynyddol ac anghynaliadwy i ormod o aelwydydd yng Nghymru. Er eu bod i'w croesawu, rydych wedi dweud eich hun, ac mae’r pwyllgor yn cytuno, nad yw’r taliadau untro ychwanegol a ddarparwyd gennych drwy’r cynllun cymorth tanwydd gaeaf yn agos digon ac na allant wneud iawn am golli'r ychwanegiad o £20 i'r credyd cynhwysol, er enghraifft, y gwnaeth Llywodraeth y DU ei dynnu'n ôl mor greulon oddi wrth deuluoedd anghenus Cymru. Hoffwn ofyn am y wybodaeth ddiweddaraf am y nifer sy’n manteisio ar daliadau’r cynllun cymorth a gofyn sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro effeithiolrwydd mentrau codi ymwybyddiaeth i sicrhau bod y rheini sydd wir angen y cymorth hwn yn cael mynediad ato.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwy’n falch iawn eich bod wedi codi’r mater hwn. Cafodd sylw helaeth ddoe, fel y dywedoch chi, mewn cwestiynau gan Adam Price i’r Prif Weinidog, ond cwestiynau hefyd o bob rhan o’r—yn sicr gan Aelodau Llafur yn ogystal ag Aelodau Plaid Cymru ar yr argyfwng costau byw trychinebus y mae pobl yn ei wynebu. Yr hyn sy’n glir iawn yw bod angen inni alw ar Lywodraeth y DU i chwarae eu rhan wrth fynd i’r afael â hyn. Nawr, hoffwn ddweud bod nifer dda o bobl wedi manteisio ar ein cynllun cymorth tanwydd gaeaf. Erbyn diwedd mis Rhagfyr, roedd gennym ddata gan 20 o’r 22 awdurdod lleol a ddangosai fod dros 100,000 o geisiadau wedi dod i law awdurdodau lleol. Nawr, yr hyn sy'n amlwg iawn yw bod angen hyrwyddo hyn, ac rydym yn defnyddio'r holl awdurdodau lleol a holl bartneriaid y cynllun cymorth tanwydd gaeaf i sicrhau bod cymaint o bobl â phosibl yn manteisio arno.

Diolch. Mae’r un adroddiad, sef adroddiad y pwyllgor cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol, yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn nodi sut y bydd yn cyflymu ei rhaglen Cartrefi Clyd fel ffordd o fynd i’r afael â thlodi tanwydd, gan fod yn rhaid ei chyflymu o ystyried yr argyfwng costau byw ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, sydd wedi’i waethygu gan y cynnydd aruthrol ym mhrisiau tanwydd, y gwyddom y byddant yn codi hyd yn oed ymhellach yn y gwanwyn ac y byddant gyda ni am flynyddoedd lawer i ddod, fel y rhybuddiodd pennaeth Centrica heddiw. Mae pedair o siroedd Cymru eisoes ymhlith y 10 ardal sydd wedi eu taro galetaf ledled y Deyrnas Unedig gan y cynnydd mewn prisiau tanwydd. A all y Gweinidog ddweud wrthym a fydd y Llywodraeth yn gweithredu'r argymhellion hynny gyda mwy o frys o ystyried yr amgylchiadau? Sut y mae Llywodraeth Cymru yn nodi ac yn targedu aelwydydd tlawd o ran tanwydd ar hyn o bryd? Mynegodd adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru bryderon, er mai pwrpas gwreiddiol cynllun Nyth oedd trechu tlodi tanwydd, fod esblygiad y cynllun yn golygu bod rhywfaint o arian yn cael ei flaenoriaethu i bobl nad ydynt wedi bod yn byw mewn tlodi tanwydd. Mae National Energy Action hefyd wedi codi mater ynghylch yr angen i gyflenwyr ynni wneud mwy i nodi cwsmeriaid sydd mewn sefyllfa fregus yn ariannol er mwyn darparu cymorth. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo ac yn sicrhau bod cyflenwyr ynni yn nodi ac yn cefnogi cwsmeriaid sydd mewn sefyllfa fregus yn ariannol a'r rheini sy'n byw mewn tlodi tanwydd? Diolch.

Diolch am eich cwestiwn dilynol hynod bwysig, Sioned Williams, ac wrth gwrs, mae’n ymwneud â phwysigrwydd ein rhaglen Cartrefi Clyd, ac ers ei sefydlu yn 2009-10 hyd at ddiwedd mis Mawrth eleni, mae mwy na £394 miliwn wedi’i fuddsoddi i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi drwy’r rhaglen yng Nghymru, ac mae hynny wedi bod o gymorth i fwy na 67,100 o gartrefi, ac o fewn hyn, mwy na 160,000 o aelwydydd yn cael cyngor diduedd am ddim, sydd wedi bod yn rhan hollbwysig o'r gwaith, i wella effeithlonrwydd ynni domestig a lleihau biliau tanwydd.

Ond rydym bellach, fel y gwyddoch, yn ymgynghori ar gam nesaf y rhaglen Cartrefi Clyd. Fe’i cyhoeddwyd ar 22 Rhagfyr, ac yn bwysig, wrth gwrs, mae’r gyllideb ddrafft, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr, gyda datganiad gan y Gweinidog cyllid ddoe, yn cynnwys y cynnydd mewn cyllid cyfalaf o £30 miliwn, o £27 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, ar gyfer mesurau effeithlonrwydd ynni i aelwydydd incwm isel. Mae’n bwysig inni edrych ar yr hyn sydd wedi’i gyflawni yn ogystal â sicrhau, o ganlyniad i brofiad a gwersi a ddysgwyd, ein bod yn symud ymlaen ac yn cael canlyniadau llawn yr ymgynghoriad o gam nesaf y rhaglen.

Credaf fod cysylltiad cryf rhwng hynny a’r cynllun tlodi tanwydd, wrth gwrs, gyda’n grŵp cynghori, ac rwyf eisoes wedi sôn am y cynllun ymdopi â thywydd oer, ond hoffwn ddweud hefyd ei bod yn bwysig inni fynd i’r afael â hyn, gan gydnabod bod gan Lywodraeth y DU ei rhan i’w chwarae yn hyn o safbwynt y trychineb costau byw sydd gennym mewn perthynas â thlodi tanwydd. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd a minnau wedi ysgrifennu at Kwasi Kwarteng yr wythnos hon i fynegi ein pryderon difrifol am y cynnydd mewn prisiau ynni domestig, yr effaith y maent yn ei chael ar aelwydydd yng Nghymru, ac rydym yn arbennig o bryderus am aelwydydd incwm isel, a’r ffaith ein bod yn gwybod bod y codiadau hynny wedi dod i rym a’r ffaith bod mwy o aelwydydd yng Nghymru yn mynd i wynebu tlodi oherwydd eu polisïau. Rwy’n siŵr y byddwch yn trafod hyn yn nes ymlaen mewn ymateb i’r adroddiad, a chwestiynau eraill yn wir.