Eitem 5 heddiw yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar ddiwygio bysiau. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Lee Waters.

Diolch, Dirprwy Llywydd. Yn gynharach eleni, fe wnaethom ni gyhoeddi Papur Gwyn, yn nodi ein cynlluniau i ddod â'r gwasanaethau bysiau dan reolaeth gyhoeddus unwaith eto yng Nghymru. Roedd y teitl yn crisialu ein huchelgais ni: 'Un Rhwydwaith, Un Amserlen, Un Tocyn'. Ac ar gyfer ymateb i her enbyd newid hinsawdd, mae angen i ni fod â mwy o bobl yn defnyddio mathau cynaliadwy o drafnidiaeth. I wneud hynny, mae angen i ni wneud teithio ar fysiau, ar reilffyrdd a theithio llesol y ffyrdd mwyaf cyfleus a mwyaf deniadol o deithio bob dydd. Yn fyr, mae angen i ni wneud y peth iawn y peth hawsaf i'w wneud, oherwydd fe wnaiff pobl yr hyn sydd hawsaf, ac rydym ni wedi treulio tua 70 mlynedd yn gwneud i deithio mewn car fod y ffordd hawsaf a mwyaf cyfleus o fynd o amgylch, tra bod trafnidiaeth gyhoeddus wedi cael mynd i'r gwellt. Mae hyn wedi bod yn arbennig o wir yn achos defnydd bysiau ers y preifateiddio a fu ar ddechrau'r 1980au. Roedd y Torïaid yn dweud y byddai hynny'n gostwng y prisiau, yn gwella gwasanaethau ac yn cynyddu niferoedd y teithwyr, ond fe fethodd y farchnad. Rhwng 1987 a 2019, yn hytrach na gwneud cynnydd, fe ostyngodd niferoedd teithiau ar fysiau gan draean yng Nghymru, tra bod y defnydd o geir wedi cynyddu gan 45 y cant ers 1993. 

Felly, wrth i ni edrych ar wyddoniaeth noeth newid hinsawdd, ac wrth i ni ystyried cyngor Pwyllgor y DU ar Newid Hinsawdd, nid yw'r trosglwyddiad at geir trydan yn ddigon. Mae angen i ni fod â llai o deithio mewn ceir a newid dulliau teithio o ddibyniaeth ar geir i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Ar gyfer cyrraedd sero net, mae'n rhaid i ni gydnabod canologrwydd y system fysiau. Mae bysiau yn cario tri chwarter o deithiau trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru eisoes, felly mae angen i ni roi llawer mwy o sylw i'r system fysiau os ydym ni'n dymuno cyrraedd ein nodau cyfreithiol ymrwymol ni. Mae'n rhaid i ni wynebu'r ffaith bod y system fysiau masnachol, darniog sydd wedi'i phreifateiddio sydd gennym ni ar hyn o bryd yn ei gwneud hi'n amhosibl i ni gyflawni ein huchelgais ni o wneud teithio ar fysiau y ffordd rwyddaf a mwyaf deniadol o deithio bob dydd.

Dirprwy Lywydd, rwy'n falch bod y bobl a ymatebodd i'n hymgynghoriad ni ar y Papur Gwyn wedi cytuno â ni. Rydym ni wedi cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw heddiw, sy'n dangos bod 96 y cant o'r ymatebwyr wedi cytuno bod angen i ni newid y ffordd yr ydym ni'n darparu gwasanaethau bws ar gyfer diwallu anghenion pobl ac ymateb i'r argyfwng hinsawdd. Mae gennym ni lawer o weithredwyr bysiau yng Nghymru sy'n gwneud eu gorau i gynnal eu gwasanaethau, yn enwedig y gweithredwyr bychain hynny sy'n gweithio i sicrhau bod eu cymunedau yn parhau i fod â chysylltiadau. Er hynny, maen nhw'n gweithio mewn system a gynlluniwyd i drin teithiau bws fel nwydd yn hytrach na gwasanaeth cyhoeddus. Er eu bod nhw'n dibynnu ar gannoedd o filiynau o bunnoedd o gyllid cyhoeddus yng Nghymru, fe all gweithredwyr preifat barhau i ddewis pa wasanaethau y maen nhw'n dymuno eu rhedeg, gan adael awdurdodau lleol i dalu'r bil am ddarparu gwasanaethau i leoliadau mwy gwledig a llai manteisiol yn ariannol. Hyd yn oed gyda'r gefnogaeth hon, ledled y DU, mae prisiau tocynnau bysiau wedi codi gan 403 y cant ers 1987, o'i gymharu â dim ond 163 y cant ar gyfer costau gyrru.

Yn hytrach na hynny, rydym ni'n cynnig rhoi pobl o flaen elw a dod â chynllunio a diogelu gwasanaethau bysiau dan reolaeth gyhoeddus unwaith eto. Mae hyn yn golygu y gallwn ni weithio gyda chymunedau i ddylunio'r rhwydwaith bysiau gorau posibl gyda'r cyllid sydd ar gael gennym ni a chynllunio'r gwasanaethau i wella eu cwmpas yn hytrach na chystadlu am neu ddewis a dethol yr ardaloedd sy'n gwneud yr elw mwyaf. Mae hynny'n golygu y gallwn ni gydlynu'r gwasanaethau, fel gall pobl gyrraedd eu cysylltiadau â threnau neu gyda bysiau eraill yn rhwydd ac yn ddi-dor a chyrraedd eu cyrchfannau, gyda'r holl wybodaeth ar gael i deithwyr sydd ei hangen arnyn nhw yn rhad ac am ddim ac yn yr un lle. Ac mae hynny'n golygu y gallwn ni symleiddio tocynnau, a chynnig prisiau syml ledled ardal, fel nad oes yn rhaid i bobl lywio rhwng tocynnau gan wahanol weithredwyr, ac na fydd yn rhaid iddyn nhw dalu crocbris am docynnau ar lwybrau y mae'r gweithredwr yn eu hystyried yn rhai ymylol. Fel gwnaethom ni fynegi yn ein Papur Gwyn, mae hyn yn golygu y gallwn ni ddarparu 'un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn'.

I gyflawni hyn yn ymarferol, rydym ni'n cynnig model o fasnachfreinio. Bydd angen perthynas waith agos ag awdurdodau lleol a rhanbarthau ledled Cymru ar gyfer llunio ein rhwydwaith bysiau a phennu cytundebau i ddarparu'r gwasanaethau hynny. Mae hyn yn caniatáu i ni greu meddwl sy'n tywys y system bysiau yng Nghymru, gan weithio er mwyn y cyhoedd i benderfynu pryd a ble mae gwasanaethau yn rhedeg, a faint y maen nhw'n ei gostio i'w ddefnyddio. Roedd pobl yn cytuno â'r model hwn yn ein hymgynghoriad ni. Roedd dwy ran o dair o bobl yn cytuno â'r angen i fasnachfreinio i wella gwasanaethau bws, a thros dri chwarter yn cytuno gyda'r model yr ydym ni'n bwriadu ei gyflwyno.

Mae llawer o waith i'w wneud eto ac rydym ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol ynglŷn â'u sylwadau nhw yn yr ymatebion i'r ymgynghoriad i sicrhau ein bod ni'n creu system sy'n gadael i'r sector cyhoeddus cyfan ddod at ei gilydd ac yn darparu'r gwasanaethau bysiau sydd eu hangen arnom ni. Rydym ni'n gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru a'r diwydiant bysiau er mwyn inni allu dod â nhw gyda ni i greu cyfleoedd deniadol o ran cytundebau i'n gweithredwyr bysiau ni i gyd, gan gynnwys y llu o weithredwyr llai eu maint yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw yng Nghymru. Rydym ni'n awyddus i ganiatáu i weithredwyr bysiau trefol mwy sydd dan berchnogaeth gyhoeddus fod yn y cymysgedd hefyd, cam a gafodd ei gefnogi gan dros 80 y cant o bobl a ymatebodd i'n hymgynghoriad. A dim ond ran o'r ffordd y bydd deddfwriaeth yn gallu mynd â ni, Dirprwy Lywydd. Fe fydd penderfyniadau anodd eto ynghylch buddsoddi cyllid yn y gwasanaethau, a gwella seilwaith a gwneud prisiau tocynnau yn fforddiadwy ar gyfer gwneud bysiau yn ddewis gwirioneddol yn hytrach na mynd mewn ceir. Ond fe fydd deddfwriaeth i newid ein dulliau ni o ddarparu gwasanaethau bws yn gam cyntaf hanfodol ar y daith honno. Mae'r ymateb i'n hymgynghoriad ni'n bendant wedi mynegi bod angen am y newid hwn, ac mae wedi rhoi cefnogaeth eglur i ystyried y rhwydwaith bysiau yn wasanaeth cyhoeddus unwaith eto yng Nghymru.

Mae cyfle gennym ni, yn y Senedd hon, i newid cyfeiriad i fynd i'r afael â thlodi trafnidiaeth, a meithrin system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n gallu cyrraedd ein nodau hinsawdd ni. Ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid ni i wireddu hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at drafod deddfwriaeth a all ein rhoi ni ar y trywydd hwnnw yn y Senedd hon. Diolch.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad heddiw, a hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn credu ei bod yn bwysig gwrthdroi'r dirywiad mewn gwasanaethau bysiau ledled Cymru. Mae'n ffaith bod nifer y teithiau ar fws yng Nghymru wedi gostwng o 100 miliwn y flwyddyn yn 2016-17 i 89 miliwn yn 2019-20. Gan nad oes gan bron i 25 y cant o'r bobl yng Nghymru gar neu fan, mae angen gwrthdroi'r dirywiad hwn i annog cymudwyr i gamu allan o'u ceir, brwydro yn erbyn ynysigrwydd ac unigrwydd pobl, llawer ohonyn nhw'n oedrannus ac yn agored i niwed, nad oes ganddyn nhw wasanaeth bws, a hefyd brwydro yn erbyn newid hinsawdd yn y pen draw. Rwy'n derbyn bod gan ymyrraeth y wladwriaeth yn y farchnad trwy fasnachfreinio rôl i'w chwarae os yw'n gwella ansawdd a nifer y gwasanaethau bysiau ledled Cymru.

Felly, Dirprwy Weinidog, ydych chi'n cytuno â mi, wrth symud ymlaen, bod angen i unrhyw fodel newydd ar gyfer darparu gwasanaethau bysiau fod yn fforddiadwy, yn gynaliadwy ac yn gyflawnadwy? Ac os felly, ydych chi hefyd yn cytuno bod angen sicrwydd am gefnogaeth ariannol hir dymor, ar ôl blynyddoedd o danariannu bysiau yng Nghymru? A sut fyddwch chi'n sicrhau y bydd gwasanaethau amhroffidiol ond sydd eu heisiau yn gymdeithasol, yn wir, yn cael eu cadw? A fydd contractau masnachfraint bysiau, er enghraifft, yn cynnwys cymalau i sicrhau bod cyfleusterau hanfodol, fel ysbytai, yn cael eu gwasanaethu gan lwybrau bysiau fel blaenoriaeth, ac mae llawer o fy nghydweithwyr ar draws y Siambr hon wedi dweud hynny dro ar ôl tro? Sut bydd eich cynigion chi, wrth symud ymlaen, yn helpu'r bobl hynny mewn ardaloedd anghysbell a gwledig yng Nghymru sydd â gwasanaeth bws anaml neu ddim o gwbl?

Os yw'r model newydd i weithio, bydd angen mwy o gydlynu rhwng amserlenni gweithredwyr i sicrhau amseroedd teithio di-dor i wneud cysylltiadau o werth. Hoffwn wybod sut fyddwch chi'n sicrhau bod hyn yn cael ei gyflawni. Ac a allech chi ddiweddaru'r Senedd, wrth symud ymlaen, ar gynnydd cyflawni un peth yr wyf yn angerddol drosto, y cerdyn teithio Cymru gyfan, i gynorthwyo teithwyr i symud o un rhan o Gymru i'r llall yn rhwydd ac mewn modd di-dor? Yn flaenorol, rydych wedi sôn am greu bwrdd goruchwylio, i gynnwys cynrychiolydd gweithredwyr bysiau, i gydlynu'r rhwydweithiau bysiau rhanbarthol a ddyfeisiwyd gan gyd-bwyllgor corfforaethol. I bwy fydd y bwrdd hwn yn atebol? Pwy fydd yn craffu ar ei weithredoedd? A sut y bydd yn sicrhau bod safonau gwasanaeth da cyson, yn wir, yn cael eu cynnal wrth symud ymlaen?

Yn olaf, Dirprwy Weinidog, mae symud pobl allan o'u ceir ac ar fysiau yn amlwg o fudd i'r amgylchedd. Os yw'r model newydd hwn yn gweithio, bydd yn cynyddu nifer y bysiau ar ein ffyrdd. Felly, ydych chi'n bwriadu gwneud y mwyaf o'r budd i'r amgylchedd drwy gefnogi'r defnydd o fysiau trydan gan weithredwyr sy'n gwneud cais am y fasnachfraint? Mae'r rhain i gyd yn gwestiynau amhrisiadwy, Dirprwy Weinidog. Hoffem ni, ochr yn ochr â'r cyhoedd, gael yr atebion hynny yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Diolch.    

Diolch am y cwestiynau yna. Mae yna lawer ohonyn nhw, ac fe wnaf fy ngorau i'w hateb, ond rwy'n croesawu yn gynnes ddatganiad Natasha Asghar ei bod yn derbyn rôl masnachfreinio ac yn gofyn sut rydym yn ei gwneud yn fforddiadwy, yn gynaliadwy ac yn gyflawnadwy, ac mae hyn, rwy'n credu, wrth wraidd y peth, mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod angen i ni ddatgysylltu sut rydych chi'n gwneud y system yn well ac yna'r cwestiwn o sut mae tyfu'r system a sut rydym ni'n rhedeg gwasanaethau, ac rwy'n credu bod y rheiny'n ddau gwestiwn cysylltiedig ond ar wahân. A bydd yr olaf yn dibynnu ar yr arian sydd ar gael, a rhaid i mi ddweud wrth yr Aelodau, pan fyddant yn gweld y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, ein bod yn ei chael hi'n anodd iawn cyflawni ein huchelgeisiau trafnidiaeth gyhoeddus, oherwydd, i bob pwrpas, y toriad sylweddol i'n cyllideb, ac mae hynny'n gyfyngiad gwirioneddol i ni. Felly, rwy'n credu y bydd y system yn gwella faint o arian rydym ni eisoes yn ei wario trwy ei wneud yn fwy strategol ac yn llai darniog, ond bydd y cwestiwn o sut rydym yn cyflwyno hynny ar raddfa fwy mewn pryd yn dibynnu ar y gyllideb a'r flaenoriaeth y mae'r Senedd hon yn barod i'w rhoi i drafnidiaeth gyhoeddus. Roedd y cwestiwn yn ymwneud â sut yr ydym yn cadw llwybrau amhroffidiol ond sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol, ac mae hynny'n rhan hanfodol o'r angen am y model hwn. Oherwydd beth mae'r model hwn yn ei ganiatáu yw inni gynllunio ar sail ranbarthol, neu ardal. Mae i'w benderfynu beth yw'r ôl troed. Gellid ei rannu'n unedau llai. Gellid ei wneud ar sail cyd-bwyllgor corfforedig. Mae hynny i'w benderfynu. Ond o fewn hynny byddwn yn gallu croes-gymorthdalu llwybrau o'r rhai sy'n broffidiol yn fasnachol, a rhoi'r elw mewn llwybrau llai proffidiol, ond rhai sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol, fel y mae Natasha Asghar yn ei ofyn. Felly, rwy'n credu mai dyna graidd y dull yma. Dyna pam mae'r dull hwn mor bwysig, oherwydd mae'n caniatáu i ni wneud hynny, tra ei bod hi'n anghyfreithlon ar hyn o bryd i wneud hynny, ac mae hynny'n un o wyrdroadau'r system wedi'i phreifateiddio yr ydym ni'n byw gyda hi.

Yn yr un modd, sut mae cysylltu ag ysbytai a gwasanaethau cyhoeddus allweddol? Yr ymarfer y mae Trafnidiaeth Cymru yn mynd drwyddo nawr gydag awdurdodau lleol—wedi dechrau eisoes yn Ynys Môn a Gwynedd ac yn gweithio drwyddo—yw eistedd i lawr gyda'u harbenigwyr lleol a mapio lle dylai rhwydweithiau'r llwybrau fynd, beth yw'r elfennau allweddol hyn sy'n sbarduno taith y dylen nhw gysylltu â nhw, a sicrhau bod y llwybrau hynny wedyn yn rhan o'r trefniadau tendro masnachfreinio. Felly, mae'n ein galluogi i ymgymryd â dull strategol, ardal gyfan, unwaith eto, yn wahanol i'r system bresennol lle mae ysbyty'r Faenor yng Nghwmbrân yn cael ei wasanaethu'n wael iawn gan lwybrau bysiau. Felly, ni fyddai hynny'n digwydd o dan y system hon. Yn yr un modd, mewn ardaloedd gwledig, ac rwyf wedi bod yn cael cyfres o gyfarfodydd gydag awdurdodau lleol o ardaloedd gwledig ar yr hyn y gallwn ni ei wneud gyda'n gilydd i newid dulliau teithio yn ymarferol ac yn realistig mewn ardaloedd gwledig, ac mae nifer o bethau rydym ni wedi'u nodi y gallwn ni eu gwneud. Ond mae bod â gwasanaethau bws rheolaidd—. Oherwydd, eto, mater o ddewis yw hyn. Mewn rhannau o gefn gwlad yr Almaen mae ganddyn nhw wasanaeth bws bob awr i bob pentref. Nawr, mae hynny'n rhywbeth y gellid ei wneud, a gallem ni wneud hynny yng Nghymru, os dyna yw'r flaenoriaeth a osodwyd gennym ac os ydym yn neilltuo cyllid ar gyfer hynny. Yn yr Almaen maen nhw'n codi treth ranbarthol ar fusnesau i dalu am hynny, er enghraifft. Felly, mae dadl i'w chael ynghylch sut rydym ni'n ei wneud, ond yn sicr mae modd gwneud hynny.

O ran y cerdyn teithio Cymru gyfan, rwy'n cytuno'n llwyr. Mae hynny'n ddyhead rydym ni'n ei rannu, a bydd hyn yn caniatáu i hynny ddigwydd. Mae rhyngweithrededd tocynnau rhwng gwahanol ddulliau o deithio mewn gwahanol rannau o Gymru yn rhywbeth mawr y byddwn ni'n gallu ei wneud o dan y ddeddfwriaeth.

I bwy fydd y bwrdd, y bwrdd goruchwylio, yn atebol? Wel, bydd yn cyfuno gwahanol elfennau. Felly, rydym ni yn sicr eisiau cadw atebolrwydd lleol. Felly, bydd cynghorau lleol yn dal i fod yn atebol i'w pleidleiswyr ac i aelodau eu ward am y pethau y mae'n orau i gynghorau lleol fod yn gyfrifol amdanyn nhw—felly, safleoedd bysiau lleol, llwybrau ac ati. Ar y lefel ranbarthol bydd gennym y strwythur cyd-bwyllgorau corfforedig, sydd â'i llwybrau atebolrwydd ei hun, ac yna, wrth gwrs, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn atebol i'r Senedd.

Ac yn olaf, mae bysiau trydan yn gwbl hanfodol ar gyfer yr agenda newid dulliau teithio, yn ogystal â chyrraedd ein targedau carbon, lle mae gennym dargedau i leihau'r 50 y cant o gerbydau sy'n llygru fwyaf erbyn diwedd y degawd. Ac rwy'n credu bod hynny'n mynd i fod yn allweddol i'r system fasnachfreinio a'r amodau a osodir gennym ar gyfer dyfarnu'r contractau.

Diolch, Gweinidog. Mae gwasanaethau bws yn fodd angenrheidiol o deithio ar gyfer pobl dros Gymru gyfan, ond y rheswm rŷn ni'n trafod hyn heddiw, yn amlwg, ydy'r angen am ddiwygio'r system. Mae llai a llai o bobl yn penderfynu defnyddio gwasanaethau bws, sy'n rhoi'r system dan straen. Dŷn ni wedi clywed yn barod y prynhawn yma, dwi'n meddwl, rhai o'r rhesymau pam mae pobl yn llai tebygol, efallai, o ddefnyddio gwasanaethau bws—newidiadau mewn ymddygiad, fel siopa ar-lein; gormod o geir ar yr hewlydd; COVID; a nifer o resymau eraill—ond, fel dŷch chi wedi bod yn gosod mas, Ddirprwy Weinidog, mae bysys yn gwneud gwaith hollol angenrheidiol. Maen nhw'n cynnig ffordd amgen o deithio i bobl sydd ddim gyda char, ac maen nhw, wrth gwrs, hefyd cymaint gwell ar gyfer yr amgylchfyd. Fel mae'n sefyll, mae tua 14 y cant o allyriadau carbon Cymru yn deillio o drafnidiaeth. Dwi'n siŵr byddwch chi'n fwy nag ymwybodol o'r ffigurau yma, felly mae gwir angen gweld newid syfrdanol yma. Dwi wir yn croesawu'r ffaith bod newid syfrdanol yn cael ei wthio fan hyn.

Beth buaswn i eisiau gwybod gan y Gweinidog—. Dŷch chi wedi dweud lot o ran beth yw eich gwelediad chi, eich vision chi, ar gyfer trydaneiddio bysys dros Gymru. Dŷch chi'n dweud eich bod chi gwneud y peth iawn i'w wneud, y peth mwyaf hawdd i'w wneud. Ife dyna'r ffordd fyddech chi'n crynhoi eich gwelediad chi ar gyfer y system yma i gyd, yn enwedig, efallai, mewn ffordd fyddai pobl yn ei ddeall ac yn ei gefnogi, i geisio cael pobl i gytuno gyda'r angen am newid?

Rhywbeth arall buaswn i eisiau mynd i'r afael ag e ydy tlodi trafnidiaeth. Mae Trafnidiaeth Cymru wedi darganfod bod 13 y cant o dai Cymru yn dai sydd heb fynediad at gar, a bod 25 y cant o'r bobl sy'n defnyddio bysys yn byw gydag anabledd neu gyflwr iechyd hir dymor. Mae mynediad at drafnidiaeth cyhoeddus ar gyfer pobl sy'n wynebu anawsterau fel yna yn hollbwysig.

A fyddech chi, Weinidog, yn gallu gosod mas fel bydd unrhyw ddiwygiadau—ym mha ffyrdd bydd unrhyw ddiwygiadau—yn gwella pa mor fforddiadwy ydy bysys, a hefyd pa mor hygyrch ydyn nhw? Rwy wedi codi o'r blaen fy mhryderon am wella pa mor saff mae menywod yn teimlo, nid yn unig ar drafnidiaeth cyhoeddus, ond hefyd wrth gyrraedd y bysys neu'r trenau hefyd, yn enwedig gyda'r nos. Buaswn i'n croesawu clywed gennych chi ar hwnna.

Ac yn olaf, dydy'r system drafnidiaeth yng Nghymru ddim wedi ei chyd-gysylltu yn ddigonol. Mae hwn wedi codi yn barod y prynhawn yma; rŷn ni i gyd yn gwybod hwnna. Yn rhy aml, dydy ffyrdd cerdded, seiclo a gwasanaethau hanfodol fel ysgolion ac ysbytai, fel roeddech chi newydd fod yn trafod gyda Natasha Asghar, ddim wedi'u cysylltu'n ddigonol gyda'r system drafnidiaeth. Mae angen i hyn oll weithio o gwmpas realiti bywydau pobl. Beth ydych chi, Weinidog, yn mynd i'w wneud i ddelio nid yn unig gyda hynny ond i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu ceisio cael y newid ymddygiad i gyd-fynd gyda'r newidiadau strwythurol hyn, achos maen nhw angen mynd law yn llaw? Rwy'n gwybod dyna un o'r sialensiau mwyaf fydd gennych chi. Diolch.

Wel, diolch am y gyfres yna o gwestiynau a oedd wedi'u targedu'n dda. Felly, fel rwy'n dweud, mae angen i ni wneud defnyddio bysiau yn beth normal eto. Roedd yn arfer bod yn normal. Mae wedi stopio bod yn normal. Nid yw dros hanner y bobl byth yn defnyddio bws. Trwy ddiffiniad mae'n rhywbeth nad oes gan lawer o bobl unrhyw brofiad ohono, ac mae hynny'n beth hanfodol ar gyfer newid os ydym ni eisiau cyrraedd ein targedau newid hinsawdd, oherwydd, heb fynd i'r afael â thrafnidiaeth, sef rhyw 17 y cant o'n hallyriadau, nid ydym yn mynd i allu cyrraedd sero net. Felly, sut mae cael pobl yn ôl? Mae angen system cyrraedd a mynd arnom ni. Mae angen i ni eu gwneud yn fforddiadwy ac yn ddeniadol. Mae angen i ni wneud iddyn nhw deimlo'n ddiogel. Ac mae angen i ni gysylltu â llefydd lle mae pobl eisiau mynd iddyn nhw. Mae hyn i gyd yn bosibl. Yn wir, mae'n hollol normal mewn llawer o wledydd Ewropeaidd. Mae wedi dod yn abnormal yma, oherwydd rydym ni wedi gadael i'r system sydd wedi'i phreifateiddio roi buddiannau'r gweithredwr masnachol yn gyntaf. Nid yw hynny'n feirniadaeth arnyn nhw; dyna sut gafodd y system ei sefydlu. Maen nhw'n gweithio o fewn y system. Ond pan fyddwch chi'n gofyn am beidio â bod yn gysylltiedig a pheidio â chysylltu â gwasanaethau allweddol, wel, nid yw'r system wedi'i chynllunio i wneud hynny. Mewn gwirionedd, mae yna gymhelliad i beidio â gwneud hynny, oherwydd bydd llawer o weithredwyr bysiau yn dweud nad ydyn nhw eisiau cysylltu â'r orsaf drenau agosaf, oherwydd mae hynny wedyn yn creu cystadleuaeth i'r llwybr bws gan y trên a bydden nhw'n colli cwsmeriaid. Felly, weithiau byddan nhw'n osgoi safle bws ger gorsaf drenau, oherwydd bod hynny yn erbyn eu buddiant masnachol. Nawr, mae'n amlwg nad dyna beth rydym ni eisiau ei weld. Felly, mae bod â system strategol sydd wedi'i chysylltu yn rhan allweddol o apêl y model masnachfreinio, ac mae'n hanfodol ar gyfer cyflawni ein gweledigaeth ar gyfer bysiau.

Ac roedd eich pwynt ar dlodi trafnidiaeth wedi'i wneud yn dda iawn. Mae bysiau'n achubiaeth hanfodol. Mae arolygon Trafnidiaeth Cymru yn awgrymu nad oes gan tua 80 y cant o deithwyr bysiau ddewis arall i'r car, felly mae angen i ni weld hyn nid yn unig fel buddsoddiad hinsawdd ond fel buddsoddiad mewn cyfiawnder cymdeithasol, ac mae'n arbennig o acíwt i'r rhai ar incwm is sy'n dibynnu ar fysiau ar gyfer teithiau hanfodol i weithio ac ati. Ac mae'r mater y prisiau rydych chi'n eu codi yn hollbwysig i hynny. Mae gennym uchelgais i ostwng prisiau tocynnau, ac rydym wedi bod yn gwneud llawer o waith y tu ôl i'r llenni dros y flwyddyn ddiwethaf i edrych ar fodelu gwahanol bwyntiau prisiau a pha newid dull teithio a ddaw yn ei sgil. Mae'n rhwystredigaeth fawr i ni fod y setliad ariannol sydd gennym yn ei gwneud hi'n anodd iawn datblygu'r agenda honno yn y tymor byr, ond rwy'n glir bod angen i ni wneud hynny os ydym ni'n mynd i gyflawni ein targedau newid dull teithio ac os ydym ni'n mynd i gyflawni potensial y ddeddfwriaeth hon. Fframwaith yn unig yw'r ddeddfwriaeth yn y pen draw. Mae'n fframwaith hanfodol, ond nid yw'n ddigonol; mae'n gwbl angenrheidiol. Ac mae'n rhaid i ni, bob un ohonom ni, ar y cyd, fynd i'r afael—[Anghlywadwy.]

Dirprwy Weinidog, rydym ni wedi colli eich sain ar hyn o bryd.

Maddeuwch i mi. Ydych chi'n cael trafferth fy nghlywed i?

Allwch chi ddweud ychydig eiriau i weld a allwn ni eich clywed chi eto?

Na. Dydw i ddim yn ei glywed e o hyd. Allwn ni atal am funud neu ddwy—

Mae'n ddrwg gen i, allwch chi fy nghlywed i nawr?

Gallwn ni eich clywed chi nawr. Mae hynna'n well. 

Mae'n ddrwg gen i. 

Ydych chi eisiau parhau o, mae'n debyg, ryw ddau funud yn ôl?

Ydw, yn amlwg dydw i ddim yn gwybod ar ba bwynt y colloch chi fi, a dydw i ddim yn mynd i osod prawf i weld pwy oedd yn talu sylw, oherwydd byddwn i'n siomedig gyda'r canlyniad, rwy'n siŵr. [Chwerthin.]

Felly, soniais i am y pwynt ar dlodi trafnidiaeth—dydw i ddim yn siŵr a gafodd hynny ei gofnodi—sy'n hollbwysig. Mae'r mater o ddiogelwch menywod, y soniodd Delyth Jewell amdano, yn bwynt pwysig iawn hefyd, ac mae gwaith yn mynd rhagddo ar brosiect cydweithredol gyda Bws Rhywedd+ Cymru, i fynd i'r afael ag aflonyddu a thrais yn erbyn menywod a merched ar drafnidiaeth gyhoeddus. Ond, y peth arall y byddwn i'n ei ddweud am ddiogelwch a chanfyddiadau o ddiogelwch yw bod yna ddiogelwch mewn niferoedd. Po fwyaf o bobl a gawn ni'n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, y mwyaf diogel fydd e a'r mwyaf diogel bydd yn teimlo. Felly, mae'r agenda gyfan hon wedi'i rhyng-gysylltu, a dyna lle mae'r pwynt olaf ar newid ymddygiad mor bwysig, oherwydd nid yw'n ddigon da dim ond i ddarparu'r gwasanaethau, mae'n rhaid i ni annog pobl sydd wedi colli'r arfer o ddefnyddio bysiau i fynd yn ôl ar fysiau eto.

Rwy'n croesawu bod pwyslais Llywodraeth Cymru yn dal i fod ar drafnidiaeth gyhoeddus gynaliadwy, er gwaethaf toriadau ariannol sylweddol mewn termau real gan Lywodraeth y DU. Teitl fy neiseb i i'r Senedd dair blynedd yn ôl oedd, 'Bysiau i bobl nid elw', ac fel y dywedoch chi, mae'n fater cyfiawnder cymdeithasol go iawn, sef sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl, a dyna'r gwahaniaeth mae Llywodraeth Lafur Cymru'n ei wneud yma. Rwy'n cofio defnyddio arian Ewropeaidd ar gyfer caffael bysiau a gwasanaethau gwledig, a dyw hynny ddim yn bodoli mwyach, ac mae'n bosib y bydd cynghorau yn ystyried tynnu cymorthdaliadau bysiau yn ôl er mwyn llenwi'r bwlch ariannol. Dirprwy Weinidog, sut fydd y toriadau'n effeithio ar y cynllun hwn yr ydych chi wedi'i gyflwyno yma heddiw, ac a fyddech chi'n ystyried edrych ar gaffael fflyd swmp, gan weithio mewn partneriaeth â gweithredwyr fel un ateb? Un arall fyddai darparu rhywfaint o drafnidiaeth gyhoeddus fel gwerth cymdeithasol drwy gaffael efallai contract ail-wynebu priffyrdd drwy awdurdodau lleol a hefyd o bosibl gontractau teithio llesol, ac yna gellid defnyddio hynny ar gyfer apwyntiadau meddygol a mynd i nofio am ddim trwy ysgolion, lle rwy'n gwybod bod trafnidiaeth wedi'i godi fel problem—gallu mynd i nofio. Diolch. 

Wel, diolch i Carolyn Thomas am barhau i hyrwyddo bysiau. Mae wedi bod yn fater polisi sydd wedi'i esgeuluso yn rhy hir, a ddim yn cael ei ystyried yn ffasiynol, ac rwy'n credu ei bod hi'n bryd i ni newid hynny, ac mae hi'n gwneud gwaith gwych yn arwain y grŵp trawsbleidiol ar drafnidiaeth gyhoeddus i'r perwyl hwnnw. Mae'r cwestiwn o sut bydd y toriadau yn effeithio yn un perthnasol a chyfredol iawn. Byddwn i'n dweud bod yr hyn rydym ni'n sôn amdano yn y Papur Gwyn a'r Bil yn ymwneud â sut rydym ni'n trefnu'r system, a'r system honno wedyn yn gallu cael ei hystwytho a'i chyflwyno ar raddfa fwy. Felly, yn amlwg, po fwyaf o arian rydym ni'n ei roi ynddo, y gorau yw'r gwasanaethau rydym ni'n gallu eu cynnig. Ond hyd yn oed os ydych chi dim ond yn rhoi'r hyn rydym ni'n ei roi i mewn nawr, byddem ni'n dal â system well, fwy cynlluniedig, fwy cydgysylltiedig, fwy cydlynol a thecach. Felly, rwy'n credu bod y ddadl dros y system yn y Papur Gwyn yn sefyll ar ei theilyngdod ei hun, mae'r cwestiwn am arian cyhoeddus i fysiau yn un perthynol. Ac, fel y dywedais i, mae'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf yn mynd i fod yn heriol iawn i ni allu cynnal gwasanaethau, heb sôn am eu hehangu. Ac fe fyddwn ni'n mynd trwy hynny pan fyddwn ni'n cyhoeddi'r gyllideb ac yn mynd trwy'r craffu. Rydw i a llawer o bobl eraill yn pryderu am hynny, ond fe wnawn ein gorau glas i gadw rhwydwaith, fel yr ydym wedi'i wneud dros y blynyddoedd diwethaf, trwy COVID, i ganiatáu iddo gael ei ehangu pan fydd gennym Lywodraeth fwy goleuedig yn San Steffan.

O ran y pwynt ar gaffael fflyd swmp, mae'n un diddorol iawn. Rwy'n eithaf pryderus am yr effaith ar fusnesau bach a chanolig. Gwyddom, mewn rhannau o gefn gwlad Cymru, fod y gweithredwr bysiau bach teuluol wedi bod yn allweddol i'r ecosystem trafnidiaeth gyhoeddus. Mae'r model busnes hwnnw'n dod o dan straen sylweddol. Mae llawer o weithredwyr yn methu, mae awdurdodau lleol yn ei chael hi'n anodd caffael darparwyr ar gyfer gwasanaethau allweddol. Felly, rwy'n credu y bydd angen i ni edrych yn greadigol ar sut rydym ni'n llenwi'r bwlch hwnnw. Mae'r Papur Gwyn yn sôn am weithredwr dewis olaf, yn union fel sydd gennym ar y trenau ar hyn o bryd, a'r achos dros rywbeth cyfatebol ar y bysiau. A gallai caffael y bysiau eu hunain yn ganolog fod yn un ffordd y gallem ni ddileu risg i fusnesau bach teuluol rhag gallu cymryd rhan, a gallem wedyn brydlesu i weithredwr a allai redeg y gwasanaeth am ffi. Rwy'n credu mai dyna'r math o beth sydd angen i ni weithio drwyddo gyda llywodraeth leol a gyda'r sector i ddeall ymarferoldeb hynny. Ond, mae Carolyn Thomas yn nodi pwynt pwysig iawn.

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr, ac eto'n nodi'r weledigaeth o ran i ble mae'r Llywodraeth Cymru hon eisiau mynd, ond a fyddai e'n cytuno â mi mai un o brofion llwyddiant hyn fydd pa un a ydym ni, yma yn y Senedd, yn cefnogi blaenoriaethu trafnidiaeth gyhoeddus a hefyd teithio llesol yn hyn? A bydd dewisiadau anodd i'w gwneud ar hyn, oherwydd mae hynny'n golygu cyfyngu ar le ar y ffyrdd ar gyfer lonydd bysiau, ar gyfer bysiau cyflymach, ac mae'n golygu dadflaenoriaethu meysydd eraill. Ond a fyddai e' hefyd yn cytuno â mi, o ran yr un rhwydwaith hwn—un amserlen, un tocyn, un rhwydwaith—os yw'r rhwydwaith hwnnw'n mynd i fod y prif wythiennau, y rhydwelïau hyn o drafnidiaeth bysiau—yn mynd, er enghraifft, yn fy ardal i, i fyny ac i lawr y cymoedd yn cysylltu â Phen-y-bont ar Ogwr, yn cysylltu â'r Fro, yn cysylltu ymlaen â Chaerdydd—mae angen cyrraedd y capilarïau hynny hefyd, a bydd hynny angen naill ai trafnidiaeth gymunedol neu fws Fflecsi ac ati? Os oes un amserlen, mae angen i honno fod ar yr adegau y mae'r holl gymunedau yma eu hangen ar gyfer gwaith, ar gyfer chwarae, ar gyfer cymdeithasu ac ar gyfer ysbytai ac ati. Ac un tocyn: rwy'n falch o glywed eich bod yn parhau gyda'r gwaith sy'n ystyried sut rydym ni'n ei wneud yn fforddiadwy iawn, ac i mi, mae angen i fforddiadwy fod mor rhad â phosibl. Mae angen i'r pris hwnnw ei gwneud hi'n ddymunol mynd ar fws yn hytrach na pharhau i fuddsoddi mewn ail gar arall.

Wel, rwy'n cytuno'n llwyr bod hyblygrwydd yn allweddol yn y fan yma, ac wrth i ni wneud y gwaith gyda Trafnidiaeth Cymru a'r awdurdodau lleol sy'n nodi lle mae rhwydwaith bysiau gorau posibl yn mynd, bydd lle ar gyfer gwasanaethau safonol wedi'u hamserlenni a bydd lle i wasanaethau cyflenwol, hyblyg, sy'n ymateb i'r galw. Fel mae Huw Irranca yn gwybod, rydyn ni wedi bod yn treialu'r gwasanaeth Fflecsi ar draws gwahanol rannau o Gymru ac rydyn ni bellach wedi cwblhau'r treial yng Nghasnewydd. Mi gymerais ran mewn taith yn Llanberis yr wythnos ddiwethaf ar wasanaeth Sherpa, a oedd hefyd yn cysylltu â'r gwasanaeth Fflecsi lleol, sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus yn Eryri, nid yn unig yn helpu i wasanaethu'r economi ymwelwyr yn yr haf, ond wedyn defnyddio'r llwyddiant hwnnw i allu ariannu gwasanaeth rheolaidd i bobl leol trwy fisoedd y gaeaf.

Nawr, bydd hwnnw yn dibynnu ar y lleoliad a lle mae'n fwyaf addas. Yr hyn y gwelsom ni yng Nghasnewydd yw bod darparu gwasanaeth Fflecsi wedi creu cwsmeriaid newydd, galw newydd, sydd yn ei dro wedi dangos bod hyfywedd mewn gwirionedd ar gyfer llwybr sefydlog wedi'i amserlennu, yn hytrach na llwybr Fflecsi. Felly, rwy'n credu bod angen inni fod yn hyblyg—meiddiaf ddweud—yn y ffordd yr ydym ni'n cymhwyso'r model hwn, ond yn bendant mae ganddo ran bwysig iawn i'w chwarae. Ac fe fyddwn i'n cytuno ag ef yn llwyr ar ei weledigaeth olaf: mae hyn yn ymwneud â rhoi dewis arall gwirioneddol i bobl yn lle'r car.

Yn eich ymateb chi, Gweinidog, i fy nghydweithiwr Natasha Asghar, fe amlinelloch chi fod Llywodraeth Cymru wedi nodi ffyrdd y gallem ni fynd i'r afael â thrafnidiaeth gyhoeddus wledig. Fel y gwyddoch chi'n iawn, mae trafnidiaeth gyhoeddus wledig yn fy ardal i yn broblem enfawr, ac os allech chi roi ychydig mwy o fanylion am yr ardaloedd y dywedoch chi eich bod wedi'u nodi, byddwn yn ddiolchgar iawn. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Yn sicr, a byddwn i'n hapus iawn i friffio Aelodau ac annog Aelodau i gymryd rhan mewn cyfarfod bord gron eu hunain gyda mi ar unrhyw syniadau sydd ganddyn nhw i helpu i lywio ein ffordd o feddwl. Yn y bôn, mae hyn yn rhan o strategaeth trafnidiaeth Cymru. Rydym ni'n amlinellu rhai meddyliau cychwynnol, gan edrych ar enghreifftiau eraill yn rhannau eraill o'r DU ac ar y cyfandir sut y mae ardaloedd gwledig wedi mynd i'r afael â'r angen am drafnidiaeth gynaliadwy, ac, mewn gwirionedd, rydym wedi gofyn i gomisiwn Burns, yn ei waith ar y gogledd, i edrych yn benodol ar atebion ar gyfer ardaloedd gwledig. Fe fyddan nhw'n edrych ar y peth yng nghyd-destun y gogledd, wrth gwrs, ond fe fydd ganddyn nhw berthnasedd i rannau eraill gwledig o Gymru. Ac, heblaw am rannau o Gaerdydd, mae gan bob awdurdod lleol yng Nghymru ardaloedd gwledig, felly nid agenda y canolbarth yw hon; mae hyn ar gyfer Cymru gyfan, ac mae'n un bwysig iawn. Mae trafnidiaeth gynaliadwy yn gwbl gyraeddadwy mewn ardaloedd gwledig, ond mae'n cymryd dull ychydig yn wahanol mewn ardaloedd trefol. Felly, er enghraifft, gallech chi fod â bysiau Fflecsi, ond gallech chi hefyd fod â chynlluniau rhannu ceir, gallech chi fod â chlybiau ceir, gallech chi fod â beiciau trydan ochr yn ochr â seilwaith diogel i ffwrdd o draffig. Mae yna ystod gyfan o gynlluniau gwahanol sydd wedi eu trio ac sydd wedi dangos eu bod yn llwyddiannus, felly'r gwaith rydym ni'n ei wneud ar hyn o bryd yw ceisio ymdrin â manylion hynny, a byddwn i'n awyddus iawn i ymgysylltu ag Aelodau er mwyn iddyn nhw gyfrannu i'n helpu ni i lywio hynny gyda'n gilydd.

Ac yn olaf, John Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Fel yr ydym wedi clywed, mae'n fater o gyfiawnder cymdeithasol i wneud teithio ar fws yn fwy fforddiadwy a bod mwy ar gael yma yng Nghymru, ac mae fforddiadwyedd cymharol teithio ar fws o'i gymharu a char wedi bod yn mynd i'r cyfeiriad anghywir. Mae gennym ni fentrau amrywiol o ran teithio ar fysiau am ddim, Gweinidog—rhai cynlluniau Llywodraeth Cymru, rhai cynlluniau awdurdodau lleol—a tybed a oes gennych chi unrhyw gynlluniau i ategu hynny gyda mwy o deithio ar fysiau am ddim yn gyffredinol, efallai, mewn ardaloedd daearyddol diffiniedig. Mae'n rhywbeth y mae gennym ddiddordeb mawr ynddo yng Nghasnewydd, gan wneud rhagor o waith ar hynny yn sgil argymhelliad pwyllgor Burns.

Rwyf wedi cael fy nghalonogi yn fawr gan y gwaith yng Nghasnewydd, yn Abertawe ac yng Nghaerdydd ar gynnig teithio am ddim ar fysiau ar gyfnodau penodol, ac mae wedi gweithio. Mae gennym ddata bellach i ddangos ei fod yn llwyddiannus ac mae digon o dystiolaeth ryngwladol hefyd, o Dunkirk i nifer o ddinasoedd ledled y byd lle mae teithio ar fysiau am ddim yn effeithiol. Y gwir amdani, er hynny, ar hyn o bryd, o ystyried ein setliad ariannol, yw nad yw hyn yn rhywbeth yr ydym yn gallu ei ddefnyddio. Fel y soniais i, rydym wedi bod yn gwneud llawer o waith, mae gennym faniffesto ac ymrwymiad rhaglen lywodraethu i ystyried prisiau tecach, ac rydym wedi bod yn gwneud cryn waith, opsiynau modelu manwl i fwrw ymlaen â hynny, ac mae'r Cabinet yn awyddus iawn i wneud hynny. Ond pan fydd ein cyllideb £3 biliwn yn llai i bob pwrpas y flwyddyn nesaf, yn rhwystredig iawn, nid yw hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n mynd i fod yn debygol o allu ei fforddio yn y tymor byr.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog.