Eitem 7 heddiw yw datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol—Cymru: cymuned o gymunedau. A galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Llywydd. Gaf i ddymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus cynnar i bawb?

Am nifer o flynyddoedd, mae Llywodraeth Cymru wedi dathlu Dydd Gŵyl Dewi ar y llwyfan rhyngwladol trwy fynd â Chymru i'r byd a thynnu sylw at bopeth sy'n wych am ein gwlad. Eleni, rydyn ni'n parhau â'r traddodiad hwnnw, ac yn ogystal â dathlu Dydd Gŵyl Dewi yn rhyngwladol, rydyn ni'n cydnabod pwysigrwydd dathlu a nodi'r diwrnod hwn yng Nghymru hefyd. Yn sgil cyfarfod diweddar gyda'r Gweinidog Addysg a'r Gymraeg i drafod 'Cymraeg 2050', rwy'n dod â'r Datganiad hwn i'r Senedd heddiw, datganiad yn tynnu sylw at rai o'n strategaethau trawslywodraethol a'n cynlluniau gweithredu ym maes cyfiawnder cymdeithasol a Chymraeg.

Heddiw, rydyn ni hefyd yn dathlu amrywiaeth cymunedau sy'n gwneud Cymru'r wlad ydy hi heddiw. Yn ystod fy natganiad, rwy'n bwriadu amlinellu'r camau rydyn ni eisoes wedi eu cymryd, a'r rhai y byddwn ni'n eu cymryd yn y dyfodol, i greu Cymru fwy cyfartal a llewyrchus i bawb—Cymru lle mae pawb yn teimlo ymdeimlad o berchnogaeth dros ein hiaith a'n diwylliant.

Dirprwy Lywydd, bydd Aelodau eisoes yn ymwybodol o'r saith nod llesiant a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r nodau llesiant yn sail i holl waith Llywodraeth Cymru. Mae tri o'r nodau yn arbennig yn berthnasol iawn i gyfiawnder cymdeithasol a Chymraeg, a heddiw, rwyf i eisiau sôn am sut mae'n rhaid i'r nodau hynny gydweithio. Y rhain yw, wrth gwrs:

Cymru sy'n fwy cyfartal; Cymru o gymunedau cydlynus; a Chymru o ddiwylliant bywiog lle mae'r Gymraeg yn ffynnu.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Mae ein holl strategaethau a chynlluniau gweithredu presennol ym maes cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol yn ystyried y Gymraeg o fewn llunio a chyflwyno polisi, yn yr un modd ag y dylai 'Cymraeg 2050' ategu ein huchelgeisiau cyfiawnder cymdeithasol. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi cynnal cryn dipyn o weithredu i symud ymlaen at gydraddoldeb, ac mae rhywfaint o'n gwaith mwyaf nodedig yn cynnwys: lansio 'Cynllun Hyrwyddo Cydraddoldeb Rhwng y Rhywiau' yn 2020; yn 2021, fe wnaethon ni sefydlu'r tasglu hawliau anabledd; yn 2022, roeddwn i'n falch o gyhoeddi ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol'; ac ar ddechrau'r mis hwn, fe wnaeth y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol nodi mis hanes LHDTC+ gyda lansiad y cynllun gweithredu cydraddoldeb LHDTC+.

Mae'r Gweinidog Addysg a'r Gymraeg wedi datgan dro ar ôl tro sut mae Cymraeg yn perthyn i ni i gyd, ac rwy'n rhannu ei farn. Dyma pam yr ydym ni'n cymryd camau rhagweithiol i gryfhau'r cysylltiad rhwng 'Cymraeg 2050' a'n gwaith presennol ym maes cyfiawnder cymdeithasol. O fewn cynllun gweithredu gwrth-hiliol Cymru, fe wnaethom nodi sut, ac rwy'n dyfynnu,

'Mae gennym weledigaeth ehangol a chynhwysol ar gyfer y Gymraeg' ac y gall fod yn

'ffordd o uno pobl o gefndiroedd gwahanol. Gall dysgu ieithoedd newydd ein gwneud ni fel unigolion yn fwy agored i ddiwylliannau eraill.'

Felly, rwy'n falch o ailddatgan fy ymrwymiad i gysoni'r ddau faes gwaith, a byddaf yn parhau i weithio gyda'r Gweinidog i wireddu hyn.

Mae gweld cymunedau yn dod at ei gilydd ar adeg o angen yn fy llenwi â gobaith ar gyfer y dyfodol. Wrth i ni nodi blwyddyn ers goresgyniad Wcráin, a achosodd i bobl Wcráin na allai fyw yn eu gwlad mwyach gael eu dadleoli, rwyf eisiau rhannu pa mor falch ydw i o weld sut mae cymunedau ledled Cymru wedi croesawu ffoaduriaid o Wcráin i'w cartrefi a'u cymunedau. Mae'n bwysig bod Cymru yn genedl noddfa ac yn parhau i fod. Mae'n galonogol gweld sut mae teuluoedd bellach yn integreiddio i gymunedau Cymraeg, gyda sawl adroddiad yn y cyfryngau yn ddiweddar yn tynnu sylw at sut mae plant o Wcráin yn dysgu Cymraeg drwy rai o'n canolfannau trochi hwyr. Gall iaith fod yn offeryn integreiddio pwerus iawn. Mae prosiectau fel Dydd Miwsig Cymru a'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol yn gerrig milltir pwysig i allu mynd â'r Gymraeg i gynulleidfaoedd a chymunedau newydd. Mae'r adnodd 'Croeso i Bawb' yn rhoi cyfleoedd i gyflwyno'r Gymraeg a Chymru i bobl nad Saesneg yw eu hiaith gyntaf, neu nad ydynt yn siarad llawer o Saesneg. Mae hyn oll yn cyfrannu at weld Cymraeg a diwylliant Cymreig mewn goleuni gwahanol, goleuni sy'n gynhwysol ac yn groesawgar.

Hoffwn hefyd dynnu sylw at waith y Mudiad Meithrin, a lansiodd y cynllun AwDUra yn ddiweddar. Mae'r prosiect hwn yn grymuso ac yn galluogi pobl ddu, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig i ysgrifennu llenyddiaeth plant yn y Gymraeg er mwyn mynd i'r afael â thangynrychioli cymunedau lleiafrifoedd ethnig mewn llenyddiaeth Gymraeg. 

Rydym hefyd yn gweithio gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol a Choleg Caerdydd a'r Fro i ddatblygu digwyddiad ymgysylltu er mwyn dysgu gan bobl ifanc o leiafrifoedd ethnig sy'n siarad Cymraeg. Byddwn yn gwrando ar eu lleisiau er mwyn llunio'r camau nesaf i ni gymryd er mwyn sicrhau bod anghenion siaradwyr Cymraeg ifanc o leiafrifoedd ethnig yn cael eu diwallu.

Mae'r Urdd hefyd yn parhau i arloesi yn y maes hwn, ac edrychaf ymlaen at gyfarfod Nooh, eu swyddog datblygu chwaraeon, amrywiaeth a chynhwysiant newydd yn fuan, sy'n siarad Cymraeg yn hyderus ar ôl misoedd yn unig o'i dysgu. Mae o'n ysbrydoliaeth i ni i gyd.

Llywydd, mae'r gwaith sydd eisoes wedi'i gyflawni yn y maes hwn yn fy llenwi â balchder, a gwn fod llawer o brosiectau cyffrous ar y gweill hefyd, ond rhaid i ni beidio â llaesu dwylo, gan y gwn y bydd gennym ni lawer o waith i'w wneud o hyd.

Gwelsom yn ddiweddar sut y gall chwaraeon hefyd chwarae rhan wrth gyflawni ein hamcanion. Mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi llwyddo i danio balchder y genedl gan ailgynnau cariad y genedl at yr iaith, ei blethu'n naturiol i gyhoeddiadau a chyfathrebu, gan ddangos i ni sut i ddefnyddio Cymraeg yn organig mewn ffordd sy'n ein huno. Yn ddiweddar, fe wnaethant arddangos Cymru i'r byd yng Nghwpan y Byd ac roedd gweld Cymraeg a'n diwylliant ar y llwyfan rhyngwladol yn amlygu pwysigrwydd ieithoedd a diwylliant yn rhyngwladol. O amgylch y byd, dwyieithrwydd ac amlieithrwydd yw'r norm. Dim ond yr wythnos diwethaf, ar 21 Chwefror, y gwnaethom ddathlu Diwrnod Rhyngwladol Mamiaith. Mae'r Cenhedloedd Unedig yn hyrwyddo'r ffaith bod,

'Amlieithrwydd yn cyfrannu at ddatblygiad cymdeithasau cynhwysol sy'n caniatáu i sawl diwylliant, safbwyntiau byd-eang a systemau gwybodaeth gydfodoli a chroesffrwythloni'.

Yn gynharach heddiw, ac yn unol â Diwrnod Rhyngwladol Mamiaith, cefais fodd i fyw yn mynd i ddigwyddiad ym Mharc Grangemoor. Cwrddais hefyd yn gynharach y prynhawn yma gyda chynrychiolwyr o swyddfa Uchel Gomisiynydd Bangladesh. Fe wnaethom siarad am amryw o faterion, gan gynnwys sut y gall ieithoedd uno cymunedau yma yng Nghymru ac ar draws y byd.

Dechreuais fy natganiad y prynhawn yma trwy ddymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus i'r Aelodau. Mae'r Gymraeg a Dydd Gŵyl Dewi yn perthyn i ni i gyd, ac rydw i wir yn golygu hynny. Mae'n perthyn i bob un ohonom a phob cymuned ar draws Cymru. Gadewch i ni i gyd ddathlu Dydd Gŵyl Dewi yn ein holl ffyrdd unigryw ein hunain, a gadewch i ni barhau i wneud Cymru yn gymuned o gymunedau. Diolch, Llywydd.

Wrth gwrs, rydym ni’n byw mewn gwlad o gymunedau: o Aberdeen i Aberystwyth, Cumbria i Gaerfyrddin, Cernyw i Gonwy, Belfast i Ben-y-bont ar Ogwr a Swydd Efrog i'r Wyddgrug. Wrth i ni agosáu at Ddydd Gŵyl Dewi, rydych chi’n cyfeirio at eich strategaethau traws-lywodraethol a'ch cynlluniau gweithredu ym maes cyfiawnder cymdeithasol a Chymraeg. Wrth siarad yma saith mlynedd yn ôl, nodais fod

'datblygu cymunedol ar sail asedau yn fudiad mawr a chynyddol sy’n ystyried pobl fel blociau adeiladu sylfaenol mewn datblygu cymunedol cynaliadwy.... Gan adeiladu ar sgiliau trigolion lleol, grym cymdeithasau lleol a chefnogaeth sefydliadau lleol...a manteisio ar gryfderau cymunedol presennol i adeiladu cymunedau cryfach ar gyfer y dyfodol.'

Ydych chi'n cydnabod hyn, ac os felly, pa gamau ymarferol ydych chi'n eu cymryd i roi llais, dewis, rheolaeth a phŵer go iawn i'r bobl yn ein cymunedau?

Wrth siarad yma chwe blynedd yn ôl, cyfeiriais at adroddiad 'Valuing place' gan yr Young Foundation gafodd ei ariannu gan grant Llywodraeth Cymru, sy’n seiliedig ar ymchwil gyda phobl yn Aberystwyth, Cei Connah a Phort Talbot, ac fe wnaeth ddarganfod y dylai sefydlu rhwydwaith lleol i helpu i annog, hyfforddi, mentora, hyfforddi a chysylltu pobl â'i gilydd sydd am weithredu'n lleol, beth bynnag fo'u set sgiliau neu adnodau, fod yn flaenoriaeth. Mae angen i ni ganiatáu datblygiad cadarnhaol lle sy'n gynhwysol a chyfranogol. Cyfeiriais wedyn at ddogfen 'Cymunedau yn Gyntaf—Camau Nesaf' gan Sefydliad Bevan, wnaeth ddarganfod nad oedd rhaglen £500 miliwn Cymunedau yn Gyntaf Llywodraeth Cymru yn lleihau prif gyfraddau tlodi yn y mwyafrif helaeth o gymunedau, a llai byth i Gymru gyfan, ac y dylai rhaglen newydd gael ei chydgynhyrchu gan gymunedau a gweithwyr proffesiynol ac na ddylai fod yn rhaglen o’r brig i lawr, h.y. gan awdurdodau lleol, y dylai fod yn seiliedig ar ddamcaniaeth glir o newid, gan adeiladu ar asedau pobl a chymunedau nid diffygion, ac y dylid arwain camau lleol gan sefydliadau sefydledig yn y gymuned sydd â hanes cryf o gyflawni ac sydd ag ymgysylltiad cymunedol sylweddol. Oedd Llywodraeth Cymru yn derbyn canfyddiadau'r rhain ac adroddiadau tebyg eraill, ac os felly, ble mae'r newid a sut mae hyn yn cael ei fonitro?

Sut ydych chi'n ymateb i ddatganiad Ymddiriedolaeth Carnegie, bod y dull gwladwriaeth-alluogi yn ymwneud â chydnabod y dylai

'llywodraeth, ochr yn ochr a sbarduno perfformiad gwasanaethau cyhoeddus, alluogi cymunedau i wneud yr hyn maen nhw'n ei wneud orau', ac mai cymunedau

'sydd yn y sefyllfa orau i ddod â chyfoeth o wybodaeth leol ac egni cyfunol i'r penderfyniadau sy'n effeithio arnyn nhw'?

Pa ystyriaeth ydych chi wedi ei roi i bapur trafod Canolfan Cydweithredol Cymru mis Ionawr 2022, 'Cymunedau yn Creu Cartrefi', oedd yn dweud bod Cymru yn llusgo y tu ôl i genhedloedd eraill yn y DU mewn perthynas â hawliau perchnogaeth gymunedol, gan ychwanegu nad yw'r polisïau yng Nghymru yn cynnig yr un grymuso â chymunedau yn Lloegr neu, yn enwedig, yr Alban, gan eu bod naill ai'n canolbwyntio'n llwyr ar asedau a chyfleusterau sy'n eiddo i gyrff cyhoeddus neu'n golygu bod angen cynnwys corff cyhoeddus yn uniongyrchol i weithredu'r pŵer yn hytrach na chydgynhyrchu?

Pa ystyriaeth ydych chi wedi'i roi i adroddiad 'Ein Tir: Cymunedau a Defnydd Tir' y Sefydliad Materion Cymreig ym mis Chwefror 2022, wnaeth ddarganfod mai cymunedau Cymru yw'r lleiaf grymusol ym Mhrydain, ac fe ddywedodd grwpiau cymunedol yng Nghymru wrthynt am senario mympwyol, ddigalon, heb fawr ddim proses i gymunedau berchnogi asedau cyhoeddus neu breifat?

Mae'r Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, sy'n cael ei hariannu trwy waddol loteri, yn cynnal rhaglen Buddsoddi'n Lleol mewn 13 cymuned leol ledled Cymru, gan gryfhau eu hardaloedd mewn ffyrdd mae cymunedau eu hunain yn eu hystyried yn dda, a galluogi grwpiau cymunedol i ddarparu seilwaith cymdeithasol lleol a chefnogi eu cymunedau. Fodd bynnag, yn ôl yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau mae pobl yng Nghymru yn teimlo'n gynyddol llai abl i ddylanwadu ar benderfyniadau sy'n effeithio ar eu hardal leol. Wrth eich holi yma fis Hydref diwethaf, cyfeiriais at ymchwil gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau gyda grwpiau cymunedol ledled Cymru, oedd yn dangos eu bod nhw’n aml yn teimlo eu bod nhw’n cael eu hanwybyddu ac nad oeddent yn cael digon o adnoddau gan lywodraeth leol a llywodraeth genedlaethol. Pan ofynnais i chi ymateb i'w datganiad eu bod nhw’n credu bod cyfle mawr i Lywodraeth Cymru ddatblygu gwell cefnogaeth ar gyfer dulliau lleol hirdymor sy'n cael eu harwain gan gymunedau yng Nghymru, fe wnaethoch chi ateb eich bod chi wedi cael cyfarfod defnyddiol iawn gyda nhw yr wythnos flaenorol i siarad am bolisi cymunedol ac i siarad am ein cyrhaeddiad asedau cymunedol. Pa newidiadau ymarferol felly, os o gwbl, ydych chi wedi eu cyflwyno ers hynny?

Yn olaf, mae Llywodraeth yr Alban wedi cyhoeddi buddsoddiad o £27 miliwn mewn cronfa cymunedau dros dair blynedd, gyda dros 100 o fentrau yn cael eu datblygu gan bobl leol, gyda'r nod o fynd i'r afael â thlodi cymunedol. Felly, yn olaf, pa gamau, os o gwbl, ydych chi'n eu cymryd i gefnogi prosiectau tebyg a ddatblygwyd gan bobl leol yng Nghymru lle gall pawb deimlo ymdeimlad o berchnogaeth dros iaith, diwylliant, perfformiad economaidd a lles cymdeithasol Cymru?

Diolch yn fawr, Mark Isherwood, ac, yn wir, mae'r datganiad hwn yn ymwneud â chymuned o gymunedau, yr ydym ni’n credu sy’n wir am Gymru, yn sicr, ym mhob ystyr, ac yn arbennig rwy'n credu mewn perthynas â'n hymrwymiad i wrando, dysgu a gweithio gyda'n cymunedau er mwyn cyflawni'r nodau a'r polisïau sydd wir yn diwallu anghenion ein pobl. Dyna pam, yn wir, y dechreuais y datganiad drwy gyfeirio at Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol, y saith nod llesiant, ond hefyd at y ffyrdd o weithio, wrth gwrs, o ran lles cenedlaethau'r dyfodol. Mae hyn yn gwbl berthnasol i'r pwyntiau rydych chi'n eu gwneud o ran ein hymrwymiad i ymgysylltu â chymunedau a'r rhai sy'n defnyddio ein gwasanaethau cyhoeddus, yn benodol, wrth ddatblygu hynny—. Rydych chi wedi annog ac arddel y dull cyd-gynhyrchu mor aml i wneud yn siŵr ein bod ni yn estyn allan i'n cymunedau i ymgysylltu â nhw.

Rydych chi'n gwybod ein bod ni’n datblygu polisi cymunedol i Gymru, ac rwy'n falch iawn, drwy'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus, fod rhai cynlluniau peilot bellach yn datblygu yn sir Benfro, Gwynedd ac Ynys Môn. A'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus—sydd, mewn gwirionedd, wrth gwrs, yn draws-lywodraethol iawn o ran eu cyfrifoldebau statudol a'u cysylltu, wrth gwrs, â deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol—sy'n gweld mewn gwirionedd er eu budd y gallant ymgysylltu â chymunedau ar y lefel agosaf a mwyaf lleol i sicrhau eu bod nhw’n gallu cael eu polisïau'n iawn ac yn unol â'u hamcanion.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni’n dysgu'r gwersi o'r holl adroddiadau hynny rydych chi wedi siarad amdanynt, gan gynnwys yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, rwyf i wedi bod yn gweithio gyda nhw i sicrhau ein bod ni’n cael y mudiad ar draws y Llywodraeth ar gyfer polisi cymunedol, gan ddatblygu gyda fy nghydweithwyr y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James, a'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Gallwn ddysgu gwersi gan nid yn unig Cymunedau yn Gyntaf, ond yna ymgysylltu olynol drwy'r Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, er mwyn sicrhau y gallwn ni symud ymlaen o ran y trafodaethau a'r dadleuon trosglwyddo asedau rydyn ni wedi eu cael yn gynhyrchiol iawn yn y Senedd hon.

Hoffwn ddweud yn olaf fy mod i'n credu bod ein rhaglen cyfleusterau cymunedol yn un o'r ffyrdd pwysicaf y gall Llywodraeth Cymru ariannu a chefnogi cyfleusterau cymunedol a grwpiau a sefydliadau cymunedol ledled Cymru yn uniongyrchol. Rwy'n falch iawn y byddaf yn cyhoeddi rhywfaint mwy o ddyraniad o'r cyllid hwnnw yn fuan iawn, a fydd, yn fy marn i, o fudd i Aelodau ar draws y Siambr hon o ran yr effaith.

Yn olaf, rwyf am ddod â hyn yn ôl i'r ffaith bod hwn yn gyfle heddiw i gysylltu hyn â Dydd Gŵyl Dewi, a beth mae hynny'n ei olygu i ni, yn enwedig o ran 'Cymraeg 2050'. Rydyn ni'n cydnabod bod hyn yn ymwneud ag iaith, diwylliant ac rydyn ni mewn gwirionedd—. Nid yw’n ymwneud â buddsoddi mewn addysg Gymraeg yn unig, sef y £7 miliwn mae'r Gweinidog Addysg a'r Gymraeg yn ei roi i hynny, ond mae hefyd, mewn gwirionedd, yn ymwneud ag edrych ar ffyrdd y gallwn ni ymgorffori iaith yn ein cymunedau. Dyna pam mae 'Cymraeg 2050' mor bwysig, ac mae'n ymwneud â dyfodol bywiog i'n hiaith, fel sydd wedi’i nodi yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol.

Diolch, Weinidog, a Dydd Gŵyl Dewi hapus i bawb, pan ddaw yfory, hefyd. Yn anffodus, dyw e ddim yn ŵyl banc genedlaethol, fel y dylai fe fod, ond rydyn ni’n dal i obeithio’n fawr. Yn amlwg, mae Sam Kurtz yn cytuno—plîs, perswadiwch eich Llywodraeth chi yn y Deyrnas Unedig i ganiatáu inni gael un. Gobeithio, os bydd yna Lywodraeth arall yn sgil yr etholiad cyffredinol nesaf, byddan nhw’n caniatáu inni yma yng Nghymru gael gŵyl banc i ddathlu Dydd Gŵyl Dewi.

Rydych chi wedi nodi, wrth gwrs, y llu o bethau sydd yn digwydd o ran dathlu Dydd Gŵyl Dewi, ond mae’n rhaid inni gydnabod hefyd mai nifer o wirfoddolwyr sy’n gyrru hynny ar hyn o bryd, ac rydyn ni yn colli cyfleoedd ar y funud, cyfleoedd pwysig dwi’n credu, pe baem ni’n rhoi mwy o gefnogaeth ac yn hyrwyddo’r hyn sydd i’w gynnig, yn yr un modd ag y mae gwledydd eraill yn gallu manteisio ar wyliau cenedlaethol.

Dwi’n falch hefyd o weld y Gweinidog yn cyfeirio at Gymru fel cymuned o gymunedau—rhywbeth oedd yn ganolog, wrth gwrs, i weledigaeth Gwynfor Evans, ac mae gan Blaid Cymru weledigaeth o Gymru fel cymuned rhyng-gysylltiedig o gymunedau gwydn, llewyrchus, iach ac amgylcheddol gadarn, sy’n cynnwys sicrhau bod y cyfle i ddysgu a siarad yn y Gymraeg yn agored i bawb, pa bynnag eu hamgylchiadau.

Mae’n dda, felly, glywed amcanion y Llywodraeth o ran cydlynu’r gwaith cyfiawnder cymdeithasol gyda’r gwaith o hybu’r Gymraeg. Mae’n bwysig cydnabod bod hybu’r Gymraeg yn fater o gyfiawnder cymdeithasol, ac felly mae yna berthynas gref rhwng gwahanol bortffolios. Fodd bynnag, mae yna angen i weld targedau pendant yn mynd law yn llaw gyda’r amcanion hyn, ac y gwir ydy, fel y dangoswyd diwedd flwyddyn diwethaf gyda chanlyniadau’r cyfrifiad, fod amcanion 'Cymraeg 2050' ymhellach i ffwrdd rŵan nag yr oeddent pan y'u gosodwyd.

Am yr ail ddegawd yn olynol mae cyfran y siaradwyr Cymraeg wedi'i gostwng, gan gyrraedd y lefel isaf erioed o 17.8 y cant. Mae hyn yn gyfateb i bron i 24,000 yn llai o siaradwyr Cymraeg o'i gymharu â 10 mlynedd yn ôl, a cholled o 44,000, sy’n gyfatebol i boblogaeth Merthyr Tudful, ers 2001. Dylai hyn gael ei ystyried hefyd yng nghyd-destun y ffaith mai dim ond tua 20 y cant o’n plant ar hyn o bryd sy’n cael y cyfle i gael eu haddysgu’n llawn drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae’n anodd, felly, gweld sut all nod y Gweinidog o gael

'weledigaeth ehangol a chynhwysol ar gyfer y Gymraeg'

gael ei gyflawni yn wirioneddol heb newid radical o ran y ffordd mae’r Gymraeg yn cael ei ddysgu ym mhob ysgol yng Nghymru.

Yn ogystal â hyn, mae angen i’r Llywodraeth gydnabod bod y seiliau er mwyn ehangu mynediad cydradd i bobl o bob cefndir i’r Gymraeg yn fregus ar hyn o bryd. Er enghraifft, mae yna ddiffyg o ran nifer yr athrawon sy’n medru siarad Cymraeg sy'n cael eu hyfforddi—dim ond 250 y flwyddyn, yn ôl y ffigurau diweddaraf gan y Llywodraeth, o'i gymharu â’r 500 a mwy sydd eu hangen er mwyn cyflawni amcanion 'Cymraeg 2050'. Gwelir hefyd ffigurau diweddaraf Gwasanaeth Derbyn y Prifysgolion a'r Colegau, sy’n dangos cwymp sylweddol o ran niferoedd yr ymgeiswyr yng Nghymru ar gyfer cyrsiau hyfforddi athrawon am y flwyddyn academaidd nesaf. Mae perig mawr y bydd hyn yn cael effaith sylweddol ar nifer yr athrawon Cymraeg eu hiaith dros y tymor byr a’r tymor hir.

Rydym wrth gwrs yn croesawu’r newyddion am ffoaduriaid, megis y rhai o Wcráin, yn cael y cyfle i ddysgu Cymraeg trwy adnoddau’r rhaglen Croeso i Bawb a’r canolfannau trochi, ac rydym ni wedi bod wrth ein boddau yn gweld hynny yn y cyfryngau ac ati, a chyfarfod â rhai o’r ffoaduriaid hynny, a’r ffordd maen nhw wedi gallu bod yn rhan o’r gymuned ac ymwneud drwy gyfrwng y Gymraeg, a gwaith gwych yr Urdd ac ati. Ond ydy’r Gweinidog yn cydnabod yr angen i sicrhau nid mesurau dros dro yn unig yw’r rhain, a phwysigrwydd caniatáu bod pawb yng Nghymru yn cael y cyfle i ffynnu o’r adnoddau yma?

Yn ogystal â hyn, mae angen cydbwyso’r newyddion da yma gyda’r cyd-destun o ganolfannau croeso ar gyfer ffoaduriaid yn cau ar draws Cymru. Pa effaith fydd y penderfyniad yma i gau canolfannau croeso i ffoaduriaid Wcráin yn ei chael ar eu mynediad at yr iaith Gymraeg? Ydy, mae’r Gymraeg yn perthyn i bawb, ond mae mwy y gallem ni ei wneud i sicrhau bod yr hawl gan bawb i’w dysgu a’i defnyddio hefyd.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich questions pwysig iawn.

Rydw i am ddechrau drwy roi sylwadau ar y cwestiwn gŵyl y banc. Wrth gwrs, nid yw'n fater sydd wedi'i ddatganoli, ond rydym ni wedi gofyn i Lywodraeth y DU ar fwy nag un achlysur, fel y bydd cydweithwyr yn gwybod, i ddynodi'r diwrnod yn ŵyl banc, neu roi'r pŵer i ni wneud hynny. Yn anffodus, hyd yn hyn mae'r ceisiadau yma wedi cael eu gwrthod.

Ond mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod beth sy'n mynd i fod yn digwydd ar Ddydd Gŵyl Dewi. Mae'n adeg pan fyddwn ni'n cynnal gweithgareddau ledled Cymru. Rydyn ni'n canolbwyntio ar ysgogi cymunedau yfory, yma yng Nghymru, i ddathlu Dydd Gŵyl Dewi. Rydyn ni'n dathlu popeth Cymreig gan ddefnyddio ymgyrch cyfryngau cymdeithasol 'Gwnewch y Pethau Bychain', felly gobeithio bydd pawb yn ymgysylltu â hynny. Mae'r ymgyrch yn ddathliad llawn hwyl ar y cyfryngau cymdeithasol o'n cenedl, ac, wrth gwrs, mae hynny'n arddangos, fel rydych chi wedi ei ddweud, Heledd, y pethau da rydyn ni'n eu gwneud dros ein gilydd, i'n cymunedau ac i'n byd ni. Yn wir, mae pob un o'ch cwestiynau yn rhoi sylwadau ar y pwyntiau hynny—y pethau da rydyn ni'n eu gwneud dros ein gilydd, i'n cymunedau ac i'n byd, oherwydd mae Cymru, ac mae'n rhaid iddi fod, yn gymuned o gymunedau rhyng-gysylltiedig. Rwy'n credu y gall y datganiad heddiw helpu o ran y cyfraniadau. Gall ein helpu ni a'n cynorthwyo, fel Llywodraeth Cymru, i wneud Cymru'n gymuned o gymunedau. 

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cydnabod bod 'Cymraeg 2050' yn ymrwymiad cryf bod ein hiaith yn perthyn i bob un ohonom ni, ac rydyn ni wedi bod yn glir iawn bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i strategaeth 'Cymraeg 2050'. Mae ganddo'r nodau hynny i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg, ond hefyd, yr un mor allweddol, dyblu'r defnydd dyddiol o'r iaith. Rwy'n credu bod fy rôl i—rwy'n diolch i chi am gydnabod pwysigrwydd y cysylltiad hwn â'r agenda cyfiawnder cymdeithasol, oherwydd pan wyf i wedi cyfarfod â'r Gweinidog Addysg a'r Gymraeg, fel mae fy holl gydweithwyr yn Llywodraeth Cymru wedi’i wneud, mae wedi ein galluogi ni i edrych eto ar bopeth rydyn ni'n ei wneud a'r hyn y gallwn ni ei wneud o ran bwrw ymlaen â hyn. I mi, mae wedi golygu edrych arno o safbwynt cyfiawnder cymdeithasol, o ran, er enghraifft, integreiddio mudwyr. Rydym ni wedi gwneud sylwadau ar hynny o ran y ffaith ein bod ni’n genedl noddfa.

Mae integreiddio a chynhwysiant mudwyr yn hanfodol, ac os ydym ni mewn gwirionedd yn cydnabod bod Cymru yn gartref ar hyn o bryd i tua 200,000 o fudwyr, mae'r aelodau hyn o'n cymuned eisoes yn sgwrsio yn eu hail iaith o leiaf, os nad eu trydedd neu bedwaredd. Pan yw mudwyr yn siarad Cymraeg, mae'n ddarlun gwych o integreiddio cymunedol, ac rydyn ni’n edrych ar sut y gellir cefnogi hyn a sut rydym ni’n sicrhau bod integreiddio yn digwydd o'r diwrnod cyntaf.

Ymhen cwpl o wythnosau rwy’n mynd i'r Gwobrau Cenedl Noddfa, ac mae gwobrau i ddysgwyr ieithoedd—un ar gyfer Saesneg a'r llall ar gyfer yr iaith Gymraeg—ac rwyf i eisiau dweud heddiw, Llywydd, ein bod ni'n cofio ac yn llongyfarch, yn 2019, cafodd y wobr dysgwr Cymraeg ei hennill gan Mohamad Karkoubi, a oedd yn byw yn Aberystwyth ar y pryd—felly fe wnaf i sôn yn arbennig amdano ef, Llywydd—gyda'i wraig a'u tri phlentyn ar ôl ffoi o'r rhyfel cartref yn eu mamwlad. Enillodd y wobr dysgwr Cymraeg. Mae Mr Karkoubi, o Aleppo, wedi bod yn dysgu Cymraeg ddwywaith yr wythnos ers mis Medi, ac mae hynny wedi ei helpu yn ei swydd fel gof yn Nhregaron. Dywedodd Mr Karkoubi,

'Dwi wir yn mwynhau dysgu Cymraeg. Mae'r iaith wedi fy helpu i a fy nheulu i deimlo'n rhan o'r gymuned yr ydym ni’n byw ynddi.'

Rwy'n credu mai dyma lle, yn amlwg, mae'r ymrwymiad i addysg Gymraeg yn hanfodol bwysig, ond mae ymgynghoriad ar sut rydym ni’n cryfhau cymunedau Cymraeg. Roeddech chi'n sôn am addysgu. Mae yna gynllun 10 mlynedd i gynyddu nifer yr athrawon sy'n siarad Cymraeg a chyllid ar gyfer cyrsiau blasu ar-lein i ffoaduriaid a cheiswyr lloches i ddysgu Cymraeg heb orfod bod yn rhugl yn Saesneg. Mae gennym ni lawer i'w ddysgu gan y rhai sy'n croesawu, ac yn ymgysylltu â'r Gymraeg. Mae yna gyllid i roi'r sgiliau, y cymwysterau a'r profiad gwaith i bobl ifanc ddechrau gyrfa yn y sector gofal plant cyfrwng Cymraeg, sydd, fel y dywedwch chi, mor hanfodol bwysig.

Yn olaf gen i , o ran ffoaduriaid o Wcráin ac integreiddio o fewn cymunedau Cymraeg, mae gennym ni ymdrech tîm yng Nghymru. Ddoe, cawsom ni ddigwyddiad gwych, lle'r oeddem mewn gwirionedd yn nodi carreg filltir erchyll goresgyniad Wcráin gan Putin, ond roeddem yno, mewn gwirionedd, i gydnabod haelioni gwych teuluoedd ac aelwydydd sydd wedi lletya dros y flwyddyn ddiwethaf, sydd wedi codi i'n helpu i gefnogi dros 6,500 o bobl Wcráin sydd bellach yn byw yng Nghymru. Mae llawer yn gweithio a'u plant yn yr ysgol—maen nhw'n dysgu Cymraeg—ac, wrth gwrs, rydyn ni hefyd yn eu cefnogi nhw drwy nid yn unig ein lletywyr, ond drwy ein canolfannau croeso. Dim ond i sicrhau cydweithwyr ac i sicrhau Heledd, o'ch cwestiwn chi, ein bod ni'n gweithio—. Rydyn ni wedi cau nifer o ganolfannau croeso dros y flwyddyn ddiwethaf. Yn wir, yr un cyntaf i ni ei chau oedd yr Urdd, ac roedd cau hon yn naturiol ar ôl tri, pedwar mis o gymorth dwys, cefnogaeth dros dro cychwynnol, ac yna galluogi’r bobl hyn o Wcráin i symud ymlaen. Am drochfa yn y Gymraeg oedd hynny, o ran yr Urdd. Ond yn ein holl ganolfannau croeso, rydyn ni’n darparu'r gefnogaeth gofleidiol honno ac, yn wir, gan fod llawer ohonyn nhw wedi symud ymlaen allan o ganolfannau croeso, maen nhw'n sicr yn cael eu cau mewn ffordd sensitif i sicrhau bod gan bawb mewn canolfan groeso gartref i symud ymlaen iddo, a gallaf roi'r sicrwydd hwnnw yma heddiw.

Ond iddyn nhw, hefyd, fe fydd yn golygu symud ymlaen i gymunedau, i drefi, dinasoedd a phentrefi yng Nghymru, i weithio ac i barhau gydag ysgolion. Ond, fel y gwyddom ni, mae cymaint ohonyn nhw, wrth gwrs, yn edrych tuag at yr amser pan fyddan nhw'n gallu dychwelyd i Wcráin ac i fod gyda'u teuluoedd y maen nhw wedi'u gadael gartref. Ond i lawer mwy, Cymru yw eu cartref.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad? Fel y Gweinidog, mae gweld cymunedau yn dod at ei gilydd ar adeg o angen yn fy llenwi â gobaith ar gyfer y dyfodol. Wrth i ni nodi blwyddyn ers goresgyniad anghyfreithlon Wcráin gan y Rwsiaid, a achosodd i lawer o bobl Wcráin na allai fyw yn eu gwlad mwyach gael eu dadleoli, rwy'n falch hefyd o weld sut mae cymunedau ledled Cymru wedi croesawu ffoaduriaid o Wcráin i'w cartrefi ac i'w cymunedau. Mae'n bwysig bod Cymru'n genedl noddfa. A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch Abertawe ar fod yn ddinas noddfa a'r gefnogaeth sy'n cael ei rhoi i ffoaduriaid yn Abertawe? Rwyf i am dynnu sylw at un enghraifft yn unig o garedigrwydd tuag at ffoaduriaid o Wcráin yn fy etholaeth fy hun, lle cafodd yr arian a gasglwyd mewn cwis tafarn lleol yng Ngwesty'r Midland, Treforys ei roi i gefnogi plant Wcráin sy'n aros mewn gwesty lleol.

Ond, fel y gwyddom ni, mae amlieithrwydd yn gyffredin mewn llawer o wledydd, a hefyd mewn cymunedau ledled Cymru, gan gynnwys yn Abertawe. Rwy'n credu mai'r broblem sydd gennym ni yw bod gennym ni farn Brydeinig mai dim ond un iaith sydd angen i unrhyw un ei gwybod, ac mai Saesneg yw honno, ac os nad ydyn nhw'n deall y tro cyntaf, dylech weiddi ychydig yn uwch. Ydy'r Gweinidog yn gwybod faint o bobl amlieithog sydd gennym ni yng Nghymru mewn gwirionedd?

Diolch yn fawr, Mike Hedges, ac, ie, a gaf fi ddweud pa mor falch ydyn ni o Abertawe fel dinas noddfa? Mae gennym ni ddinasoedd noddfa eraill ledled Cymru, gan gynnwys Caerdydd, wrth gwrs, ond hefyd, mae Treffynnon, rwy'n meddwl, yn dref noddfa. Mae gennym ni gynghorau tref, cymuned a sir hefyd. Ond hefyd, pan ddes i i Abertawe i longyfarch y brifysgol a Choleg Gŵyr, sydd hefyd yn golegau a phrifysgolion noddfa, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cael effaith ar bob agwedd ar fywyd. Ac i longyfarch y rhai a gododd yr arian hwnnw yn nigwyddiad Gwesty'r Midland, gan godi arian i deuluoedd a phlant.

Rwy'n meddwl bod hyn yn esiampl, unwaith eto, o'r caredigrwydd a'r ymrwymiad i wirfoddoli sy'n digwydd yng Nghymru, y gymuned o gymunedau. Mae'n ymwneud â'r ffyrdd mae pobl wedi ymateb i oresgyniad Wcráin gan Putin, trwy ddangos y gefnogaeth honno. Ond hefyd, rwy'n gobeithio heddiw fel cenedl noddfa, y gallwn ni i gyd gytuno ein bod ni'n anfon neges o obaith, undod a pharch at ein haelodau cymunedol o Wcráin.

Mae'n wir ein bod ni'n genedl amlieithog. Gadewch i ni gydnabod hyn heddiw. Ni allaf roi'r union ffigyrau i chi o ran y niferoedd a'r ieithoedd sy'n cael eu siarad. Siaradais am y 200,000 o ymfudwyr sydd gennym sy'n sgwrsio o leiaf eu hail, eu trydedd neu eu pedwaredd iaith. Ond a gaf i ddweud, yn olaf, mai un o amcanion y 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol' yw cael gwell dealltwriaeth o brofiad byw'r 10,000 o siaradwyr Cymraeg o gymunedau ethnig lleiafrifol, i lywio camau ac ymyriadau i ddileu hiliaeth yng Nghymru? Rwy'n credu bod hynny'n bwysig, ein bod ni'n deall y cysylltiadau hyn heddiw, ac i mi, fel Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, rwy'n awyddus iawn, unwaith eto, i rannu gyda'r Aelodau y 10,000 o siaradwyr Cymraeg o gymunedau lleiafrifoedd ethnig, wrth i ni ddathlu'r 10,000 o bobl hynny.

Diolch i'r Gweinidog.