Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt.

Symudwn ymlaen, felly, at eitem 8 ar ein hagenda heddiw, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ganmlwyddiant y rhyfel byd cyntaf a chefnogi’r lluoedd arfog, a galwaf ar Mark Isherwood i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6075 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi can mlynedd ers Brwydrau'r Somme, Coed Mametz a Jutland.

2. Yn rhoi teyrnged i'r rhai a ymladdodd yn y brwydrau hyn a brwydrau eraill yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.

3. Yn anrhydeddu'r cof am y rhai a gollodd eu bywydau a'r rhai a anafwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf a gwrthdrawiadau arfog eraill.

4. Yn credu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru roi mwy o gefnogaeth i luoedd arfog a chymuned y cyn-filwyr yng Nghymru yn ystod y Pumed Cynulliad, gan gynnwys drwy:

a) sefydlu Comisiynydd y Lluoedd Arfog a Chyn-filwyr, i flaenoriaethu eu hanghenion penodol hwy;

b) cyflwyno Cynllun Cerdyn Cyn-filwyr i ymestyn breintiau i gyn-aelodau'r lluoedd;

c) rhoi rhagor o gyllid i wasanaeth Cyn-filwyr GIG Cymru, i wella ei gapasiti a gwella ei allu i gynorthwyo cyn-filwyr sydd mewn angen; a

d) gwella prosesau casglu data er mwyn: sefydlu beth yw anghenion iechyd cyn-filwyr; canfod y cymorth sydd ei angen ar eu teuluoedd a'u gofalwyr; llywio darpariaeth gwasanaethau a chomisiynu; a thynnu sylw at yr ymgysylltu sydd ei angen â phobl yn y lluoedd arfog, sy’n gwasanaethu a/neu wrth iddynt drosglwyddo i fywyd y tu allan i'r lluoedd arfog.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch. Rydym yn cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn nodi can mlynedd ers brwydrau’r Somme, Coed Mametz a Jutland, yn rhoi teyrnged i’r rhai a ymladdodd yn y brwydrau hyn a brwydrau eraill yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf ac ers hynny, ac yn anrhydeddu’r cof am y rhai a gollodd eu bywydau a’r rhai a anafwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, a gwrthdrawiadau arfog eraill.

Ar 7 Gorffennaf 1916, gorchmynnwyd troedfilwyr o’r 38ain Adran (Gymreig), a gynhwysai lowyr o’r Rhondda, ffermwyr o Gaernarfon ac Ynys Môn, storwyr glo o’r dociau yn y Barri a Chaerdydd, gweithwyr banc o Abertawe, a dynion o lu o gefndiroedd a galwedigaethau eraill o siroedd Cymru, i ymosod ar reng flaen yr Almaenwyr o flaen coedwig, tua milltir o hyd yn fras, ger pentref bach Mametz, tua 20 milltir i’r gogledd-ddwyrain o Amiens, gwta wythnos wedi diwrnod cyntaf trychinebus brwydr y Somme, pan laddwyd dros 19,000 o ddynion. Cerddodd y milwyr Cymreig yn syth at ynnau peiriant y milwyr proffesiynol Almaenig ymgloddedig ar ymyl y goedwig. ‘Agorwyd gatiau uffern wrth i’r gynnau peiriant saethu atom o’r tu blaen ac o’r ystlys. Nid oedd gennym obaith ac roedd y bechgyn yn cwympo ym mhob man, ond fe ddaliom ati i symud yn ein blaenau,’ ysgrifennodd Preifat Albert Evans o 16eg (Dinas Caerdydd) Bataliwn y Gatrawd Gymreig. Yng ngeiriau milwr arall o Gymru: ‘Ni all uffern fod yn llawer gwaeth.’ Lladdwyd 400 ar ddiwrnod cyntaf y frwydr a barodd am bum diwrnod. Erbyn ei diwedd, yn dilyn ymladd wyneb yn wyneb ffyrnig a dryslyd yn y goedwig, cafodd 4,000 o ddynion eu lladd neu eu hanafu. Byddwn yn eu cofio, fel y mae’n rhaid i ni gofio eu cymheiriaid heddiw.

Mae gan y DU ddyletswydd i ofalu am ei lluoedd arfog. Dechreuodd hyn fel cytundeb nas llefarwyd rhwng y gymdeithas a’r lluoedd arfog, yn tarddu yn ôl cyn belled â theyrnasiad Harri VIII o bosibl. Cafodd y cytundeb ei godeiddio’n ffurfiol fel cyfamod yn 2000. Nid oedd yn gyfraith, ond cafodd ei atgyfnerthu gan arfer a chonfensiwn. Mae cyfamod y lluoedd arfog yn cyfeirio at y rhwymedigaethau ar y naill ochr a’r llall rhwng y gwledydd a’u lluoedd arfog. Mae’n nodi pa fesurau diogelu, gwobrau ac iawndal y gall personél milwrol ei ddisgwyl yn gyfnewid am wasanaeth milwrol a’r risgiau a’r caledi a all fod ynghlwm wrth hynny. Mae egwyddorion y cyfamod wedi eu hymgorffori yn y gyfraith gan Ddeddf Lluoedd Arfog 2011. Mae pob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru wedi sefydlu cyfamod cymunedol y lluoedd arfog, yn ei gwneud yn ofynnol iddynt ethol aelod i fod yn hyrwyddwr lluoedd arfog. Ond mae angen mwy.

Rydym yn gresynu at welliant Llywodraeth Cymru yn datgan na fydd ond yn ystyried y gefnogaeth i gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru a gynigir gennyf pan ddylai Llywodraeth Cymru, fel y mae ein cynnig yn ei ddatgan, ddarparu hyn yn ystod pumed tymor y Cynulliad. Felly, rydym yn annog Llywodraeth Cymru i wrando ar gymuned lluoedd arfog Cymru a chefnogi ein cynnig heb ei ddiwygio.

Cyflwynodd Llywodraeth yr Alban Gomisiynydd Cyn-filwyr yr Alban yn 2014. Mae sefydlu comisiynydd lluoedd arfog ar gyfer Cymru yn hanfodol er mwyn cefnogi anghenion penodol cyn-filwyr a chyflwyno’r rhain i Lywodraeth Cymru, ac i graffu’n briodol ar wasanaethau i gyn-filwyr a ddarperir gan Lywodraeth Cymru, GIG Cymru ac awdurdodau lleol. Drwy ymrwymo i gyn-filwyr a chymuned ehangach y lluoedd arfog, byddai’r comisiynydd hefyd yn ymgysylltu â’r gymuned a hyrwyddo’r prosiectau trydydd sector allweddol niferus sy’n cefnogi cyn-filwyr, er mwyn gallu eu cyflwyno’n genedlaethol gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru.

Yn y cyd-destun hwn, rhaid i ni gydnabod cyllid Libor cyfamod y lluoedd arfog Llywodraeth y DU i wasanaethau cyn-filwyr Newid Cam CAIS Cymru, sy’n gweithio ledled Cymru gan roi cefnogaeth gan gymheiriaid wedi’i deilwra i gyn-filwyr ac ymyrraeth arbenigol. Ar ôl siarad yn 2013 wrth lansio Newid Cam, rwy’n cymeradwyo ei ddatblygiad ers hynny a’i chwaer brosiect, Listen In, sy’n cefnogi’r rôl a chwaraeir gan deuluoedd a chyfeillion cyn-filwyr yn hyrwyddo adferiad o broblemau sy’n gysylltiedig â gwasanaeth milwrol. Mae’n rhaid i ni hefyd groesawu cyllid Libor i Gymdeithas Tai Dewis Cyntaf i gefnogi Cartrefi Cymru ar gyfer Cyn-filwyr—Alabaré.

Er bod croeso i wasanaeth disgownt a cherdyn lluoedd arfog y Weinyddiaeth Amddiffyn, sy’n darparu gostyngiad ar eitemau yn amrywio o deganau plant i ffonau symudol, mae’r Ceidwadwyr Cymreig hefyd wedi ymgyrchu ers amser maith dros gael cynllun cerdyn cyn-filwyr yng Nghymru. Byddai hyn yn darparu teithiau bws am ddim, mynediad â blaenoriaeth at driniaethau GIG ac addasiadau sydd eu hangen yn y cartref yn sgil anaf neu salwch a gafwyd wrth wasanaethu, yn ogystal â mynediad am ddim i ganolfannau hamdden a safleoedd Cadw. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi’r mater hwn o’r neilltu ers 2014, pan sefydlwyd grŵp gorchwyl a gorffen ar gerdyn adnabod i gyn-filwyr. Galwn felly ar Lywodraeth newydd Cymru i ddechrau gweithio ar unwaith ar y cerdyn cyn-filwyr.

Mae’n rhaid i ni gynyddu cyllid ar gyfer gwasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr er mwyn gwella ei gapasiti a’i allu i helpu cyn-filwyr sydd mewn angen ac arbed arian yn y pen draw hefyd mewn gwirionedd. Ym mis Ebrill, ymwelais ag etholwr sy’n byw mewn eiddo Cartrefi Cymru i Gyn-filwyr a oedd wedi cael diagnosis ar ôl cael ei ryddhau o’r fyddin o anhwylder straen wedi trawma cronig a chymhleth yn ymwneud â’i wasanaeth. Roedd wedi ceisio cyflawni hunanladdiad ym mis Mawrth ar ôl i sawl ymdrech i sicrhau ymyrraeth briodol ar ran GIG Cymru fethu dro ar ôl tro. Yn dilyn fy ymyriad, addawodd ei dîm iechyd meddwl cymunedol y byddai’n gweld cydgysylltydd gofal o fewn pedair wythnos. Fodd bynnag, pan ofynnwyd i mi ymweld ag ef eto ddau fis yn ddiweddarach, nid oedd wedi clywed dim. Pan aeth Cartrefi Cymru ar gyfer Cyn-filwyr ar drywydd y mater, dywedwyd wrthynt fod y bwrdd iechyd wedi colli chwe aelod o staff a’u bod yn y broses o gael staff yn eu lle.

Dywedodd y staff yn Cartrefi Cymru ar gyfer Cyn-filwyr hefyd fod person arall a oedd yn cael cymorth ganddynt wedi bod yn aros ers pedwar mis ers cael ei asesu gan therapydd seicolegol GIG Cymru i Gyn-filwyr, a oedd erbyn hynny’n absennol oherwydd salwch. Roeddent hefyd yn dweud wrthyf fod GIG Cymru i Gyn-filwyr yn darparu ymateb cychwynnol da i atgyfeiriadau, ond mewn gwirionedd roeddent yn dweud mai cyfarfod asesu cyflym yw hwn, a bod y claf wedyn yn ôl ar y rhestr aros os oes angen ymyrraeth seicolegol.

Er bod 10,000 amcangyfrifiedig o gyn-aelodau’r lluoedd arfog yng Nghymru yn dioddef o anhwylder straen wedi trawma cymhleth yn sgil gwasanaeth milwrol—4 y cant i 5 y cant o boblogaeth cyn-aelodau’r lluoedd arfog yng Nghymru—sefydlodd cais rhyddid gwybodaeth, o 158 o gyn-filwyr a atgyfeiriwyd at y gwasanaeth yn 2012-13, dim ond 100 a gafodd eu trin dros gyfnod o 12 mis, dim ond 24 o ffurflenni adborth defnyddwyr gwasanaeth a gwblhawyd, a dim ond 39 o gyn-filwyr a gafodd eu rhyddhau wedi triniaeth. Mewn cyferbyniad, dywedodd ateb ysgrifenedig diweddar gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd fod yna 329 o atgyfeiriadau yn yr un cyfnod a 529 yn 2015-16, ond ychwanegodd fod hyn yn cynnwys data wedi’i allosod. Cadarnhaodd ateb ysgrifenedig arall gan Ysgrifennydd y Cabinet bythefnos yn ôl nad yw Llywodraeth Cymru yn cadw ffigur ar gyfer cyn-filwyr sy’n dioddef o anhwylder straen wedi trawma yng Nghymru.

Fel y dywedodd Dr Neil Kitchiner, prif glinigydd GIG Cymru i Gyn-filwyr, wrth y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a chadetiaid, a gadeirir gan Darren Millar, y llynedd—ar ôl i ni ymgyrchu’n llwyddiannus yn erbyn toriad arfaethedig Llywodraeth Cymru o £100,000 yn flynyddol—dywedodd wrthym, neu wrth y grŵp, na fu unrhyw gynnydd yn y cyllid ers 2010 er gwaethaf llwyth gwaith cynyddol y gwasanaeth bob blwyddyn, fod cyllid Cymru yn is na gwasanaethau GIG eraill y DU, er mai dyma’r unig wasanaeth cenedlaethol ar gyfer cyn-filwyr yn y DU, ac yn hytrach nag ychwanegiad o £100,000, byddai cynyddu eu cyllideb flynyddol o £485,000 i £1 filiwn yn eu helpu i gyrraedd canllawiau targed Llywodraeth Cymru ac egwyddorion gofal iechyd darbodus. Dywedodd wrthym hefyd fod yr arian cyfatebol yn yr Alban yn £2.5 miliwn.

Mae’n glir o fy sylwadau hyd yn hyn a’r dystiolaeth sydd ar gael ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwella prosesau casglu data er mwyn sefydlu anghenion iechyd cyn-filwyr; canfod y cymorth sydd ei angen ar eu teuluoedd a’u gofalwyr; llywio darpariaeth gwasanaethau a chomisiynu; a thynnu sylw at yr ymgysylltu sydd ei angen â phobl yn y lluoedd arfog, sy’n gwasanaethu a/neu wrth iddynt drosglwyddo i fywyd y tu allan i’r lluoedd arfog. Mewn gwirionedd, dyma’n union yr oedd Adroddiad ‘Call to Mind: Wales’, a gomisiynwyd gan Ymddiriedolaeth Forces in Mind ac yn seiliedig ar gyfweliadau gyda chyn-filwyr a’u teuluoedd a phobl sy’n gweithio yn y sector gwirfoddol ac annibynnol, yn galw amdano y mis diwethaf. Mae’r adroddiad hefyd yn galw am gynyddu capasiti GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan nodi bod angen gwneud llawer mwy i gefnogi anghenion iechyd meddwl cyn-filwyr yng Nghymru. Pwysleisir yr angen am wella prosesau casglu data ymhellach gan ymgyrch ‘Count them in’ y Lleng Brydeinig Frenhinol, sy’n galw am gynnwys cwestiynau ar gymuned y lluoedd arfog yng nghyfrifiad nesaf y DU. Fel y maent yn dweud:

Amcangyfrifir bod rhwng 6.5 a 6.7 miliwn o aelodau o gymuned y lluoedd arfog yn byw yn y DU ar hyn o bryd, sef oddeutu un rhan o ddeg o’r boblogaeth, ond ychydig a wyddys am union nifer, lleoliad ac anghenion y grŵp sylweddol hwn. Yn wir, gallai fod hyd at 0.25 miliwn o gyn-filwyr yng Nghymru ond heb y data hwn, ni allwn gynllunio ar gyfer y capasiti sydd ei angen ar GIG Cymru, comisiynu’r gwasanaethau ehangach sy’n angenrheidiol, na darparu’r cymorth y mae teuluoedd a gofalwyr yn dibynnu arno, ac ni allwn gyflawni’r addewid a wnaed gan gyfamod y lluoedd arfog y bydd y rhai sy’n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, a’u teuluoedd, yn cael eu trin yn deg. Cymeradwyaf y cynnig hwn yn unol â hynny.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i gynnig gwelliant 1 yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Ym mhwynt 4 dileu ‘bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru roi mwy o gefnogaeth i luoedd arfog a chymuned y cyn-filwyr yng Nghymru yn ystod y Pumed Cynulliad, gan gynnwys drwy’ ac yn ei le rhoi ‘y dylai Llywodraeth Cymru ystyried’.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Diolch yn fawr iawn. Suzy Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i fy mhlaid am gyflwyno’r ddadl hon heddiw ac am beidio â bod ofn cyflwyno tri phwynt cyntaf y cynnig hwn? Oherwydd nid pethau y mae pawb yn gytûn yn eu cylch neu wasgu dwylo sentimental yw’r pwyntiau hyn. Mae colli bywyd ar y raddfa hon yn annirnadwy ac yn afresymol, gyda chanlyniadau i bob cymuned. Maent yn ein hatgoffa, fel pe baem angen ein hatgoffa yr wythnos hon pan gyhoeddwyd adroddiad ymchwiliad Chilcott, fod yn rhaid i benderfyniad unrhyw wladwriaeth i fynd i ryfel fod yn seiliedig ar dystiolaeth wirioneddol gadarn. Maent yn ein hatgoffa bod rhannau eraill o’r byd yn dal i ddioddef hil-laddiad. Ac maent yn ein hatgoffa i gael ychydig o bersbectif ar ddigwyddiadau’r mis diwethaf.

Mae persbectif, wrth gwrs, yn un o roddion mawr archifo a dehongli a gobeithiaf y bydd Llywodraeth Cymru yn edrych yn ffafriol ar gynigion y Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer amgueddfa filwrol aml-safle ar gyfer Cymru lle y gallwn fyfyrio ar ryfel a heddwch a lle pobl Cymru yn y ddau.

Hoffwn grybwyll un neu ddau o faterion ymarferol ynglŷn â phwynt 4 y cynnig hefyd, gan nad oes gennyf amheuaeth y bydd pob Aelod o’r Cynulliad hwn yn ddiffuant yn eu hawydd i gydnabod eu gwasanaeth i’r wlad hon a gwledydd eraill, a’n dymuniad i gydnabod hynny drwy flaenoriaethu a diwallu anghenion pob aelod o’r lluoedd arfog.

Er bod y Ceidwadwyr Cymreig yn credu y gallai Llywodraeth Cymru fynd yn llawer pellach nag y maent wedi mynd i ddiwallu’r anghenion hynny, rydym yn cydnabod y gefnogaeth a ddarparwyd hyd yn hyn ac rwy’n eithaf siŵr y gallai Ysgrifennydd y Cabinet, ac Aelodau eraill efallai, pe bai mwy ohonynt yma, dynnu rhywfaint o sylw at hynny. Ond gobeithiaf y bydd y rheini hefyd yn cydnabod bod yna ffordd bell i fynd hefyd, a bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn parhau i alw am gomisiynydd y lluoedd arfog a chyn-filwyr tan i ni gael un. Waeth pa mor ardderchog yw’r gwasanaethau sydd ar gael, ym mha sector bynnag, nid ydynt wedi eu hintegreiddio’n dda o reidrwydd nac yn hawdd dod o hyd iddynt chwaith. Yn achos Llywodraeth Cymru, rwy’n meddwl unwaith eto mai mater o fonitro a gwerthuso gwael yw hynny’n rhannol.

Nawr, rwy’n disgwyl i Ysgrifennydd y Cabinet ddadlau yn erbyn yr angen am gomisiynydd gan fod gan awdurdodau lleol—pob un o ohonynt—hyrwyddwyr y lluoedd arfog. Wel, efallai bod—ond pa mor hygyrch ydynt? Mae wedi bod fel un o raglenni ‘Sherlock’ yn fy swyddfa y bore yma. Er i ni ganfod yn y diwedd pwy sydd â’r cyfrifoldeb am hyn yng nghyngor Abertawe drwy fynd drwy gyfres o gysylltiadau yn ymwneud â chynghorwyr, rydym yn dal yn y niwl o ran pwy sydd â’r cyfrifoldeb ym Mhen-y-bont ar Ogwr, er ein bod wedi dod ar draws pdf o adroddiad i’r aelodau ar yr hyrwyddwr yn 2013.

Nid oes unrhyw beth am hyn sy’n reddfol neu’n canolbwyntio ar y cleient, nid oes dim yn rhagweithiol amdano, ac nid oes unrhyw un yn cael ei ddwyn i gyfrif am hyn. Byddai comisiynydd yn helpu Llywodraeth Cymru i sicrhau bod ei gwaith caled yn y maes yn sicrhau canlyniadau. A dyna’r cyfan rydym ei eisiau. Rwyf ei eisiau nid yn unig ar gyfer aelodau o’r lluoedd arfog yn y gorffennol ac ar hyn o bryd, ond i’w teuluoedd hefyd, gan na fydd pob cyn-filwr yn mynd drwy’r profiadau eithafol y byddwn yn clywed ychydig rhagor amdanynt heddiw, ond nid yw’r rhai sy’n mynd drwyddynt bob amser yn gwneud hynny ar eu pen eu hunain; effeithir ar aelodau o’u teuluoedd hefyd. Yn fy marn i, mae yna ddyletswydd i wneud yn siŵr fod aelodau o’r teulu agos, sy’n aml yn dod yn ofalwyr, yn cael eu cefnogi’n briodol hefyd. Oherwydd yn aml yr aelodau teuluol hynny sy’n ysgwyddo’r cyfrifoldeb am geisio dod o hyd i help, sy’n edrych ar wefannau cynghorau ac sydd heb dreulio digon o amser ar eu X-Box i gael y sgiliau i allu dilyn y llwybr dyrys i gael y wybodaeth honno. Os gwelwch yn dda, Ysgrifennydd y Cabinet, gwnewch hi’n haws iddynt. Helpwch hwy a helpwch y sawl sy’n gadael y lluoedd arfog i ymdopi â throsglwyddo yn ôl i fywyd y tu allan i’r lluoedd arfog. Rwy’n gwybod bod gennych yr ewyllys i wneud hynny, ond mae’r ystadegau ar gyfer cyn-filwyr sy’n ddi-waith, sydd wedi dioddef cam-drin sylweddau, sy’n dueddol i gael problemau iechyd meddwl—nid anhwylder straen wedi trawma yn unig—ac sy’n mynd yn ddigartref yn peri pryder mawr.

Ar gyfer bron bob un o’r unigolion hynny, bydd yna deuluoedd mewn trafferthion ac aelodau o’r teulu nad ydynt yn galw eu hunain yn ofalwyr. Felly, byddwn yn ddiolchgar, Ysgrifennydd y Cabinet, pe baech yn cadarnhau heddiw y byddwch yn gweithio gyda chydweithwyr yn y Llywodraeth i edrych ar y strategaeth ofalwyr ac yn gwerthuso, yn gyntaf, pa mor dda y mae’n ateb ac yn blaenoriaethu anghenion y rheini sy’n gofalu am gyn-filwyr, ac yn ail, cyn-filwyr sydd eu hunain yn ofalwyr.

Peth o’r data mwyaf digalon sydd gennym ynglŷn â chyn-filwyr—ac mae’n ymwneud â chyn-filwyr yn arbennig—yw’r niferoedd sy’n mynd i garchar a’r effaith y mae’n ei chael arnynt hwy a’u teuluoedd. Dychwelyd i deulu sefydlog yw’r prif ffactor o ran gobaith cyn-droseddwr o osgoi atgwympo a’r gwendidau a grybwyllais. Felly, a gaf fi argymell adroddiad y grŵp trawsbleidiol ar blant yr effeithir arnynt gan garchariad rhiant i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, gan y bydd llawer o’i ganfyddiadau yn helpu Llywodraeth Cymru i gynorthwyo cyn-droseddwyr sy’n gyn-filwyr a’u teuluoedd i gadw’r sefydlogrwydd hwnnw? Diolch.

Rwy’n falch o’r cyfle i siarad yn y ddadl hon ac rwyf am ddechrau drwy groesawu rhaglen goffa’r Rhyfel Byd Cyntaf ar gyfer Cymru a ddatblygwyd gan Lywodraeth Cymru mewn partneriaeth â sefydliadau allweddol, gan gynnwys y Lleng Brydeinig Frenhinol a’r lluoedd arfog eu hunain.

Rydym eisoes wedi gweld ac yn parhau i weld amrywiaeth o ddigwyddiadau coffa i nodi dechrau’r rhyfel a’r brwydrau arwyddocaol a ddigwyddodd. Ym mis Ebrill y llynedd, cefais y fraint o fynychu digwyddiad coffa yn Whitehall i nodi 100 mlynedd ers brwydr Gallipoli, wedi i fy mam ymateb i hysbysiad ar y cyfryngau yn rhoi gwybod y gallai perthnasau sy’n dal yn fyw fynychu er mwyn rhoi eu teyrngedau. Gwnaethom gais ac aethom i Whitehall i gofio James Brockley, fy hen hen ewythr a laddwyd ar faes y gad ar 9 Awst 1915. Roedd ei frawd Jac yn yr un fataliwn; cafodd ei anafu pan glywodd am dynged ei frawd.

Mae yna nifer fawr o fentrau a digwyddiadau cymunedol yn digwydd ar draws y wlad i goffáu canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf, ac rwy’n—[Torri ar draws.] Rwy’n bwriadu manteisio ar y cyfle hwn i sôn wrth yr Aelodau am fenter wych yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Yn fy etholaeth i, sef Delyn, mae Viv ac Eifion Williams wedi sefydlu Cofebion Rhyfel Sir y Fflint, neu ‘Names on Stone’ fel y mae’n fwy adnabyddus ar Twitter. Gwefan gymunedol wedi’i staffio gan wirfoddolwyr yw Flintshirewarmemorials.com—tua 24 i gyd ar hyn o bryd—ac mae pob gwirfoddolwr yn ymchwilio i gofeb wahanol yn Sir y Fflint; ‘Sir y Fflint’, hynny yw, fel y câi ei diffinio ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Mae’r ymchwilwyr yn darganfod yr hyn a allant drwy ddefnyddio ffynonellau amrywiol—yn lleol, yn genedlaethol ac yn rhyngwladol—a rhaid i aelodau o deuluoedd yr aelodau o’r lluoedd arfog sy’n destun yr ymchwil gysylltu â’r sefydliad er mwyn rhannu mwy o wybodaeth, lluniau, llythyrau ac yn y blaen, sydd wedyn yn cael eu hychwanegu at stori’r milwr.

Mae Cofebion Rhyfel Sir y Fflint wedi mynd o nerth i nerth ar ôl derbyn grant loteri o £10,000 yn 2015 i ddatblygu’r prosiect ac ers hynny mae wedi trefnu teithiau astudio i Ffrainc a Fflandrys ym mis Ebrill yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, ac mae’n estyn allan i’r gymuned i roi sgyrsiau ac adrodd straeon y milwyr wrth grwpiau lleol, yn amrywio o Sefydliad y Merched i glybiau rotari, ac yn bwysig, i ysgolion.

Wrth i ni roi amser i gofio am y rhai a fu’n gwasanaethu yn y Rhyfel Byd Cyntaf yn ystod y digwyddiadau canmlwyddiant, gadewch i ni hefyd gydnabod gwirfoddolwyr a sefydliadau fel Cofebion Rhyfel Sir y Fflint sy’n gwneud gwaith rhagorol yn ein hatgoffa am y rhai a wasanaethodd ac a syrthiodd yn ein cymunedau ar draws Cymru. Diolch.

Croesawaf y cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw ac yn wir, rwy’n llongyfarch fy ngrŵp Ceidwadwyr fy hun am mai dyma’r grŵp sydd wedi cyflwyno cynigion yn gyson gerbron y Cynulliad er mwyn myfyrio ar rai o’r mentrau pwysig y gallai Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith a dangos undod go iawn gyda’n cyn-filwyr a phersonél y lluoedd arfog, lle bynnag y gallent fod yn gwasanaethu. Rwy’n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet, a bod yn deg, wedi dangos ymrwymiad ei hun gan ei fod wedi bod yn gyfrifol am y briff lluoedd arfog ar sawl achlysur ar ei daith drwy Gabinet Cymru.

Ond rwy’n gresynu, heddiw, fod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno gwelliant sydd ond yn galw am ‘ystyried’. Mae llawer o’r pwyntiau yno—yn arbennig y pedwar pwynt am gomisiynydd gwasanaethau, cyflwyno cerdyn cyn-filwyr, cymorth i gyn-filwyr drwy wasanaeth GIG Cymru, a gwella prosesau casglu data—yn faterion hirsefydlog nad wyf yn credu bod angen eu hystyried ymhellach mewn gwirionedd. Dylai’r Llywodraeth allu bod mewn sefyllfa dda bellach i weithredu gwelliannau allweddol yn ystod oes y Cynulliad hwn, dros bum mlynedd. Fe gymeraf yr ymyriad.

Gadewch i mi dynnu eich sylw at un enghraifft o’r problemau sy’n ymwneud â hyn—mater prosesau casglu data a grybwyllodd yr Aelod a Mark Isherwood am y Lleng Brydeinig Frenhinol ynglŷn â rhannu data’r arolwg. Rydym yn gefnogol i egwyddor hynny, ond rydym wedi cael cyngor gan y gwasanaethau diogelwch yn dweud y gallai hyn roi personél y lluoedd arfog mewn perygl. Nid wyf yn barod i wneud hynny nes i ni gael mwy o eglurder ar y pwynt hwnnw. Felly, nid ydym yn barod i weithredu hyn oherwydd cyngor diogelwch ar hynny. Ni allwn roi oedolion agored i niwed yn y cymunedau mewn perygl oherwydd rhannu data am eich bod chi’n credu mai dyna’r peth iawn i’w wneud. Bydd angen, ac mae angen i ni weithredu yn ôl y ffeithiau.

Rwy’n cytuno bod angen i ni weithredu ar gyngor a’r cyngor sy’n cael ei roi, ond cyfeiriaf Ysgrifennydd y Cabinet at adroddiad y pwyllgor iechyd ar yr ymarfer casglu data penodol hwn a gynhaliwyd gan y pwyllgor iechyd yn y trydydd Cynulliad, a chasglodd dystiolaeth helaeth gan y Lleng Brydeinig Frenhinol, gan gyn-filwyr a chan deuluoedd. Mewn gwirionedd, fe gynigiodd y pwyllgor iechyd ffordd ymlaen i’r Llywodraeth ar y pryd, ac rwy’n credu—rwy’n meddwl mai Edwina Hart oedd y Gweinidog a ymatebodd i’r adroddiad—ei fod wedi nodi parodrwydd clir i symud ymlaen â’r agenda honno. Felly, rwy’n gobeithio wrth gwrs na fyddwn, ym mhumed flwyddyn y Cynulliad hwn, yn parhau i ddadlau rhai o’r pwyntiau hyn sy’n ennyn consensws go iawn o amgylch y Siambr, ac rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ei ymateb yn fwy parod i gydnabod y gefnogaeth y gellir ei roi drwy’r pedair menter sydd wedi’u cynnwys yn y cynnig.

Rwyf hefyd yn awyddus i dreulio peth o fy nghyfraniad y prynhawn yma yn myfyrio ar y digwyddiadau coffa sydd wedi eu cynnal i gofio am ddigwyddiadau’r Rhyfel Byd Cyntaf. Mynychodd Neil Hamilton, arweinydd UKIP, ac arweinydd Plaid Cymru, ac yn wir, y Prif Weinidog a’r Llywydd, wasanaeth teimladwy iawn yr wythnos diwethaf ym Mametz. Roedd eistedd yno gyda’r 800 a mwy, buaswn yn dweud, o bobl a fynychodd y gwasanaeth hwnnw yn fraint enfawr iawn. Roedd eistedd mewn digwyddiad a oedd yn coffáu, buaswn yn awgrymu, erchylltra a ddigwyddodd, lle y cafodd dynion ifanc eu taflu ymlaen dro ar ôl tro mewn tonnau ofer yn erbyn gynnau peiriant i gyflawni cyn lleied, yn pwysleisio dewrder yr unigolion a gymerodd ran ym mrwydr y Somme, a hefyd mewn gwirionedd oferedd rhai o’r gorchmynion a’r cyfarwyddiadau a oedd yn dod i lawr. Mwy na thebyg na ddylem, mewn rhai ffyrdd, wrth i ni eistedd yma heddiw, geisio mesur ein hunain yn erbyn y camau a gymerwyd 100 mlynedd yn ôl, ond yn amlwg, dioddefodd llawer iawn o deuluoedd a llawer o unigolion a chymunedau golledion erchyll, ac mae’n gwbl briodol ac yn iawn ein bod yn coffáu digwyddiadau megis Mametz, ac ni fyddwn byth yn anghofio’r aberth a wnaed, nid yn unig yn y Rhyfel Byd Cyntaf, ond yn yr Ail Ryfel Byd, ac yn wir, aberth ein gwasanaethau arfog. Mae Cymru bob amser wedi meddu ar draddodiad bonheddig iawn o ddarparu recriwtiaid i dair rhan ein lluoedd arfog.

Rhaid i ni roi teyrnged i’r rôl—mewn rhyfeloedd modern, yn aml iawn y rolau dyngarol a chadw’r heddwch a wneir gan ein lluoedd arfog mewn llawer o fannau ledled y byd—. Nid yn Ewrop yn unig wrth gwrs, ond ar draws y byd, mae galw am eu harbenigedd a gwneir defnydd mawr ohono mewn ymgyrchoedd dyngarol a chadw’r heddwch. Rwy’n gobeithio y gwnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ein goleuo ynglŷn â rhai o’r mentrau, drwy addysg a hyrwyddo, y bydd y Llywodraeth yn eu cyflwyno i ysgolion a sefydliadau ieuenctid, fel bod modd i’r digwyddiadau coffa hyn ddod yn fyw mewn gwirionedd, yn hytrach na bod yn ddim mwy na digwyddiad ar galendr, a gall y genhedlaeth nesaf deimlo cysylltiad i gynnal y cof hwnnw a’r etifeddiaeth a adawyd ar ôl gan gynifer o bobl.

Ond yn anad dim, rwy’n awyddus i glywed, yn bwysig, gan Ysgrifennydd y Cabinet heddiw yr hyn y bydd yn ei wneud, gan weithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, mewn perthynas â chymorth gyda phroblemau iechyd meddwl a fydd ar gael i gyn-filwyr yn ein cymunedau, lle bynnag y maent yn byw. Ni allwn fforddio cael loteri cod post. Rwy’n falch iawn mai Cyngor Bro Morgannwg oedd y cyntaf i ddechrau’r broses o fabwysiadau’r cyfamod milwrol gan awdurdodau lleol. Y Cynghorydd Janet Charles, ar y pryd, oedd yr aelod arweiniol ar hynny. Cyngor dan arweiniad y Ceidwadwyr a wnaeth hynny. Rwy’n credu bod y cyfamod wedi bod yn ddeniadol iawn i lawer o awdurdodau lleol o ran y ffordd y maent yn cyflwyno’r cymorth a’r gefnogaeth a gynigir ganddynt yn eu hardaloedd lleol. Ond rhaid i chi gysylltu’r hyn y mae’r awdurdodau lleol yn ei wneud â’r hyn y mae’r bwrdd iechyd lleol yn ei wneud, a mentrau Llywodraeth Cymru yn wir. Rwy’n rhoi teyrnged i Darren Millar, wrth fy ymyl yma, sydd wedi cadeirio’r grŵp hollbleidiol ar y lluoedd arfog yma yn y Cynulliad. Mae’r gwaith hwnnw, gobeithio, yn rhoi llawer o wybodaeth i’r Aelodau am yr hyn sy’n cael ei wneud yn ein henw gan bersonél y lluoedd arfog, ble bynnag y gallent fod yn gwasanaethu.

Felly, rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ystyried y gwelliant a nodwyd yn enw’r Llywodraeth heddiw, ac rwy’n gobeithio y gallai ystyried tynnu’r gwelliant hwnnw yn ôl a chefnogi’r cynnig heb ei ddiwygio, gan fy mod yn meddwl y gallwn, drwy wneud hynny, fynd ati o ddifrif i fesur cyd-destun y gefnogaeth y mae’r Llywodraeth yn ei rhoi i ran werthfawr o’n cymuned.

Diolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r cynnig hwn heddiw i ni gael cyfle i ddadlau a thrafod y mater pwysig hwn.

Pan fyddwn yn nodi canmlwyddiant brwydrau’r Somme, Coed Mametz a Jutland, cofiwn sut y collodd miloedd o ddynion eu bywydau. Mae’n hawdd anghofio, o ystyried y niferoedd enfawr, fod pob rhif yn y cyfrif o’r meirw yn unigolyn a adawodd ei deulu a’i gymuned ar ôl i fynd i ymladd a marw mewn amgylchiadau annirnadwy.

I’r rhai a fu’n ymladd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, a’r rhai sydd wedi ymladd ym mhob rhyfel ers hynny, rydym wedi cyfamodi â hwy y byddai cymdeithas yn darparu’r cymorth sydd ei angen arnynt os a phan fyddant yn dychwelyd. Mae hynny’n golygu sicrhau bod gofal iechyd meddwl digonol ar gael a bod cymorth iddynt allu dod o hyd i dai a chyflogaeth. Mae’n golygu sicrhau bod eu teuluoedd a’u plant yn cael eu cefnogi, fod y rhai sydd wedi cael eu hanafu—yn enwedig y rhai sydd wedi dioddef anafiadau sy’n newid eu bywydau—yn cael gofal iechyd o’r safon uchaf sy’n bosibl.

Hefyd, dylai ein cofio gynnwys etifeddiaeth falch Cymru o ymdrechu i ddatrys gwrthdaro a cheisio dewisiadau eraill yn lle rhyfel. Ffigurau fel yr Arglwydd Llandinam, Aelod Seneddol Rhyddfrydol ac yn ddiweddarach, Aelod o Dŷ’r Arglwyddi, y mae ei waith ar y defnydd o rym a chyfraith a threfn ryngwladol yn sylfaen i siarter y Cenhedloedd Unedig. Roedd yn allweddol yn y gwaith o sefydlu Teml Heddwch ac Iechyd Caerdydd y dymunai iddi fod yn gofeb i’r dynion dewr o bob cenedl a roddodd eu bywydau yn y rhyfel a oedd i fod i roi terfyn ar bob rhyfel. Dylem gadw’r traddodiad Cymreig hwnnw mewn cof wrth i ni nodi digwyddiadau’r canmlwyddiant eleni. Mae’n fwy perthnasol ac yn bwysicach fyth pan ystyriwn natur rhyfeloedd modern. Rydym yn cael y ddadl hon heddiw yn sgil cyhoeddi adroddiad Chilcot yr wythnos diwethaf. Un o ganfyddiadau allweddol yr adroddiad hwnnw oedd bod y lluoedd arfog wedi cael eu hanfon i Irac heb gynllunio priodol a heb i’r offer angenrheidiol fod ar gael iddynt. Mae nifer yn y lluoedd arfog a theuluoedd y rhai a fu farw yn gweld hyn fel brad, ac yn gywir felly. Canfu’r adroddiad hefyd nad oedd pob llwybr wedi cael ei ddihysbyddu i geisio osgoi rhyfel yn y lle cyntaf.

Mae natur rhyfel wedi newid, wrth gwrs, ers y Rhyfel Byd Cyntaf. Mae’r Cenhedloedd Unedig wedi honni bod gwrthdaro arfog modern yn lladd ac yn anafu mwy o blant na milwyr. Er bod dadlau ynghylch yr union ystadegau, mae’n wir fod marwolaethau sifil yn ystod rhyfeloedd wedi codi’n fras o 5 y cant ar droad yr ugeinfed ganrif i 15 y cant yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, i 65 y cant erbyn diwedd yr Ail Ryfel Byd, ac i fwy na 90 y cant mewn rhyfeloedd yn y 1990au. Pan fyddwn yn dewis ymladd, rydym yn dewis cymryd rhan mewn rhyfel a fydd yn brifo’r rhai nad ydynt yn rhan ohoni, ac rydym yn gwneud llawer iawn mwy yn ddigartref.

Wrth gwrs, ni ddylai cofio fod yn ddathliad ond yn hytrach, yn fyfyrdod ar y rhai sydd wedi colli eu bywydau ac ar sut y gallwn weithio i atal gwrthdaro a cholli bywyd yn y dyfodol. I’r rhai sy’n dychwelyd o ryfeloedd, y peth lleiaf un y dylai’r gymdeithas ei wneud yw sicrhau eu bod yn cael gofal priodol. Diolch yn fawr iawn.

Hoffwn longyfarch y grŵp Ceidwadol ar ddewis y pwnc hwn ar gyfer y ddadl heddiw a chymeradwyaf Mark Isherwood ar y ffordd ragorol y’i cyflwynodd. Mae Andrew Davies eisoes wedi cyfeirio at y fraint fawr a gawsom fel arweinwyr y pleidiau, ynghyd â’r Llywydd, o allu mynychu’r digwyddiad i goffáu canmlwyddiant brwydr Coed Mametz yr wythnos diwethaf. Bûm yn mynychu dathliadau diwrnodau coffa o wahanol fathau ers llawer iawn o flynyddoedd ac rwyf bob amser yn eu cael yn deimladwy tu hwnt, ond nid wyf erioed wedi bod ar un o feysydd y gad y Rhyfel Byd Cyntaf o’r blaen mewn gwirionedd, ac mae’n amhosibl ar ddiwrnod heulog, gyda’r ŷd yn chwifio yn y caeau, dychmygu, 100 mlynedd yn ôl, y lladdfa, y sŵn a’r marwolaethau a’r dinistr a ddigwyddodd bryd hynny.

Un o’r pethau mwyaf teimladwy a gariais yn ôl o faes y gad yw hanesion rhai o’r milwyr Cymreig a fu farw ar y diwrnod hwnnw. Yn benodol, y Corporal Frederick Hugh Roberts, a oedd wedi osgoi marwolaeth yn nhrychineb pwll Senghennydd ar 17 Hydref yn 1913 am ei fod wedi betio’n llwyddiannus ar geffyl gan arwain at noson o yfed trwm a phen mawr yn y bore a’i cadwodd i ffwrdd o’r pwll ar y diwrnod y lladdwyd 439 o’i gydweithwyr. Yn anffodus, fe farw mewn cawod o fwledi ar 10 Gorffennaf 1916. A dau frawd, Arthur a Leonard Tregaskis, a oedd wedi ymfudo i Ganada gyda’i gilydd ac a ddychwelodd i ymuno fel gwirfoddolwyr i ymladd yn y rhyfel; bu farw’r ddau ar yr un diwrnod—7 Gorffennaf, 1916. Ni all rhywun ddychmygu, mewn gwirionedd, o ystyried beth a ddigwyddodd ar y diwrnod hwnnw, sut y gallai milwyr barhau i wthio ymlaen drwy’r weiren bigog i dir neb gan wybod, rwy’n tybio, ei bod hi’n gwbl sicr y buasent yn syrthio. Felly, mae’n iawn i ni eu cofio a’u cofio bob amser. Un o’r pethau rwyf wedi eu gwerthfawrogi fwyaf dros amser hir yn y byd gwleidyddol yw sut rydym yn rhoi mwy o barch mewn gwirionedd i’r rhai a fu farw yn y Rhyfel Byd Cyntaf a’r Ail Ryfel Byd nag a wnaethom yn nyddiau fy ieuenctid o bosibl, ac rwy’n falch fod cymaint o bobl iau hefyd yn mynychu’r dathliadau hyn heddiw.

Fel pawb arall, rwy’n synnu braidd fod y Llywodraeth wedi cyflwyno gwelliant i’r cynnig hwn. Rwy’n siŵr nad oes yr un ohonynt, mewn gwirionedd, yn anghytuno ag egwyddor yr hyn sy’n cael ei gynnig yma ac rwy’n synnu nad ydynt yn teimlo eu bod yn gallu cytuno bod yn rhaid i ni roi’r cymorth ychwanegol y mae’r cynnig yn galw amdano, ac mai ei ystyried ymhellach yn unig y dylid ei wneud. Nid wyf am ychwanegu at y dadleuon a roddodd Andrew Davies, heblaw dweud fy mod yn cytuno â’r hyn a ddywedodd yn llwyr. Mae cymaint o ffyrdd y gallwn wella’r ddarpariaeth o wasanaethau cymdeithasol, tai, ac ati i’n cyn-filwyr. Nid yw pobl yn y lluoedd arfog, yn gyffredinol, yn cael eu talu lawer iawn mewn gwirionedd am yr hyn y maent yn ei wneud ac yn aml rhaid iddynt ddioddef pwysau a straen enfawr mewn bywyd. Mae nifer yr achosion o dor-priodas yn fawr iawn ac mae hynny’n creu problemau enfawr i’r ddwy ochr mewn bywyd ar ôl gadael y lluoedd arfog, ac mae pob math o broblemau meddyliol a phwysau sy’n rhaid iddynt ymdopi â hwy hefyd. Yn y Rhyfel Byd Cyntaf, wrth gwrs, cafodd llawer iawn o filwyr eu saethu am lwfrdra pan oeddent, mewn gwirionedd, yn dioddef o straen a chyflyrau eraill nad oeddent yn cael eu cydnabod yn y dyddiau hynny. Rwy’n credu ei bod yn ddyletswydd arnom i gyd—mae’n sicr yn ddyletswydd ar Lywodraeth—i roi cymaint o gymorth â phosibl i’n lluoedd arfog a’n cyn-filwyr wrth iddynt drosglwyddo i fywyd preifat ar ôl gadael y lluoedd arfog.

Nid oes gennym amser i fanylu gormod, ond rwy’n gefnogol iawn i gynnwys cwestiwn safonol i gyrff cyhoeddus ei ofyn yn brawf adnabod ar gyfer aelodau o’r lluoedd arfog wrth iddynt ddarparu eu gwasanaethau. Yn anffodus, ofnaf nad wyf yn derbyn yr esgus a roddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros beidio â gwneud hyn, oherwydd gwyddom am gymaint o achosion yn ein gwaith etholaeth lle byddai pobl yn elwa pe gwyddys eu bod wedi—[Torri ar draws.] Rwy’n ofni bod Alun Davies unwaith eto, wrth gwrs, wedi dwyn gwarth arno’i hun a’r Siambr hon efallai, drwy drin mater difrifol iawn gydag ysgafnder, a byddai’n rheitiach iddo wrando, efallai, yn hytrach na baldorddi yn y lle hwn, fel y mae yn ei wneud mor aml. [Torri ar draws.]

Diolch i chi, diolch i chi.

Ond ceir cymaint o achosion pan fo pobl sy’n teimlo nad ydynt wedi cael yr hyn yr oeddent ei angen o’r gwasanaeth iechyd yn honni wedyn mai’r rheswm am y ddarpariaeth honno oedd, neu’n hytrach, mai’r rheswm nad oedd y rhai yn y gwasanaeth iechyd yn deall eu hanghenion, oedd nad oeddent wedi nodi eu bod yn gyn-filwyr y lluoedd arfog ac yn syml, nad oedd eu statws wedi ei gydnabod neu ei gofnodi gan y staff a oedd yn ymdrin â hwy.

Felly, mae fy amser ar ben. Hoffwn gymeradwyo’r cynnig hwn i’r tŷ ac rwy’n gobeithio y bydd yn pasio heb ei ddiwygio.

Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol fy mod, yn fy natganiad llafar diweddar, wedi nodi’r gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru. Gwnaed cynnydd da ar draws Cymru gyfan o ran cefnogi cymuned y lluoedd arfog, ac os parhawn i weithio ar y cyd â’n partneriaid, gan rannu adnoddau ac arferion gorau, credaf y gallwn adeiladu ar y llwyddiant. A gaf fi hefyd roi teyrnged—nid ydynt yn nheitl y ddadl—i deuluoedd, partneriaid a phlant personél y lluoedd arfog sy’n aml yn cael eu hanghofio o ran y cymorth sydd ei angen arnynt? Mae hyn yn rhywbeth rwy’n awyddus iawn i wneud yn siŵr fod y Llywodraeth hon yn edrych arno—y cymorth cyfannol i deuluoedd y lluoedd arfog.

Rwy’n cytuno ac rwy’n falch fod pwynt 1 y cynnig yn nodi canmlwyddiant tair brwydr dyngedfennol y Rhyfel Byd Cyntaf. Gyda’i gilydd, arweiniodd brwydrau’r Somme, Coed Mametz a Jutland at aberth nifer enfawr o filwyr Cymreig er mwyn gwarchod y rhyddid sydd gennym heddiw, ac ni ddylid eu hanghofio.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Yn fy sylwadau, anghofiais sôn—dylwn fod wedi sôn, ac rwy’n gobeithio y gwnewch eu cymeradwyo hefyd—am Gymdeithas Ffrynt y Gorllewin, a oedd mor ganolog i ddigwyddiadau coffáu Coed Mametz. Rwy’n gwybod eu bod yn gweithio’n agos iawn gyda Llywodraeth Cymru a’r gwasanaethau arfog, ac mae llawer o’r aelodau hynny ym Mro Morgannwg.

Diolch am ymyrraeth yr Aelod, ac wrth gwrs, mae llawer na fyddwn yn sôn amdanynt heddiw, ond na ddylid eu hanghofio o ran yr hyn a wnaethant, a achubodd lawer o fywydau i ni er mwyn i ni allu byw yn yr heddwch rydym yn goroesi ynddo. Rydym yn parhau i goffáu’r rhai a wnaeth yr aberth eithaf, ac rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu at y gofeb a godwyd i nodi dewrder ac aberth y 38ain Adran yng Nghoed Mametz. Mynychodd y Prif Weinidog y gwasanaeth coffa cenedlaethol yno ar 7 Gorffennaf i anrhydeddu eu dewrder.

Rwyf hefyd yn cefnogi ail a thrydydd pwynt y cynnig. Mae Llywodraeth Cymru, drwy ei rhaglen Cymru’n Cofio 14-18, yn rhoi teyrnged i’r rhai a fu’n ymladd dros eu gwlad, a byddwn yn parhau i weithio gyda’r sefydliadau partner i nodi cyfraniad ein lluoedd arfog i amddiffyn y wlad a’r ffordd o fyw. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau ei chefnogaeth i ddiwrnodau’r lluoedd arfog a gynhelir yng ngogledd a de Cymru. Mae’r digwyddiadau hyn yn caniatáu cyfle i bobl Cymru ddangos eu gwerthfawrogiad a’u diolch i’r rhai sy’n gwasanaethu ar hyn o bryd ac i’n cyn-filwyr. Mynychais yr un gyda Darren Millar a nifer o’r Aelodau eraill yng ngogledd Cymru yn ddiweddar. Maent hefyd yn rhoi cyfle i’r genhedlaeth iau ddysgu a gwerthfawrogi aberth a wnaed gan filwyr a amddiffynai ein rhyddid.

Wrth fwrw ymlaen â’n hymrwymiadau datganoledig, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi cyfamod y lluoedd arfog. Mae’r pecyn cymorth yn adlewyrchu ein rhwymedigaeth foesol i sicrhau nad yw teuluoedd ac aelodau o’r lluoedd arfog o dan anfantais oherwydd eu bywyd yn y lluoedd. Byddwn yn gweithio ar y cyd, unwaith eto, gyda’n partneriaid i adnewyddu ein pecyn cymorth yn ddiweddarach eleni, gan wrando ar yr adborth gwerthfawr. Byddwn yn cyhoeddi dogfen newydd o’r enw ‘Croeso i Gymru’, wedi ei theilwra’n benodol ar gyfer personél y lluoedd arfog a’u teuluoedd. I gydio mewn pwynt a wnaeth Suzy Davies ynglŷn â’r cyfamod a gwneud yn siŵr fod gwybodaeth yn cael ei rhannu ac ar gael i unigolion, boed yn gwasanaethu ar hyn o bryd, neu’n gofalu neu deuluoedd aelodau o’r lluoedd arfog, credaf ei fod yn bwynt pwysig iawn. Cyfarfûm â’r grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog y bore yma—unwaith eto, fy nghyfarfod cyntaf â hwy yn y portffolio hwn. Ond mae gwaith wedi bod yn mynd rhagddo ar gasglu’r dystiolaeth orau a’r arferion gorau, ac mewn gwirionedd, roedd yna raglen sy’n cael ei hystyried yn Swydd Warwick—rwy’n meddwl mai dyna’r awdurdod lleol—lle maent yn edrych ar raglen seiliedig ar ap i ddefnyddwyr gwasanaethau a darparwyr gwasanaethau, ble y gallant gael adolygiad cyflym iawn o ba wasanaethau a chyfeiriadau sydd ar gael. Felly, rydym yn mynd i fod yn edrych ar hynny, i weld os gallwn gyflwyno hynny ledled Cymru yn ogystal. Felly, rwy’n cytuno â’r Aelod—gallwn wneud llawer mwy i helpu a chyfeirio unigolion wrth i ni fynd yn ein blaenau. Ond mae’n bwysig iawn fy mod yn gwrando ar y grŵp arbenigol, oherwydd eu bod ar y pen blaen yn y mater hwn, o ran teuluoedd a phersonél sy’n gwasanaethu.

Rydym wedi cynnig gwelliant i bwynt 4 i adlewyrchu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ymgysylltu â syniadau o bob rhan o’r Cynulliad. Mae gennym bryderon am rai o gynigion y Ceidwadwyr, ond nid ydym am eu gwrthod yn llwyr. Mae hwn yn fater pwysig i ni hefyd, a byddaf yn parhau i weithio ac i ymdrechu i weld pa gefnogaeth y gallwn ei chael—cefnogaeth amhleidiol—lle y gallwn sicrhau llwyddiant mewn perthynas â’r awgrymiadau hyn.

O ran y cynnig ar gomisiynydd y lluoedd arfog a chyn-filwyr, rydym wedi gwneud rhywfaint o waith ar y mater hwn ac yn 2015, ym mis Mehefin, cyfarfu aelodau o’r grŵp arbenigol â Chomisiynydd Cyn-filwyr yr Alban i ystyried gwersi a ddysgwyd a gwerth posibl swydd debyg yn y fan hon. Byddwn yn parhau i ystyried gwaith y comisiynydd cyn-filwyr yn yr Alban, ynghyd ag arfer gorau mewn mannau eraill. Mae angen i ni fod yn argyhoeddedig y byddai penodi comisiynydd—ac rwy’n nodi gyda diddordeb fod y Ceidwadwyr eisiau comisiynydd ar gyfer hyn, ond o ran unrhyw gomisiynwyr eraill rydym wedi eu cael, yn gyffredinol maent wedi pleidleisio yn erbyn, mewn egwyddor, ar sawl achlysur—yn darparu, ar y wedd hon, manteision ymarferol i’n holl gyn-filwyr. Mae’n werth nodi fy mod yn edrych ar hynny a byddaf yn parhau i wneud hynny.

Dylid nodi mai cyfrifoldeb y Weinyddiaeth Amddiffyn yw aelodau o’r lluoedd arfog sy’n gwasanaethu. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod y cyfraniad gwerthfawr y maent yn ei wneud a’u gwaith yn ein cymuned. Unwaith eto, rwy’n cydnabod y gwaith a wnaeth Bro Morgannwg ar y cyfamod cymunedol, ac rwy’n rhoi teyrnged hefyd i’r Cynghorydd Anthony Powell, sy’n parhau â’r gwaith da yn awr wrth gwrs. Rwy’n meddwl bod yna lawer o bethau y gall awdurdodau eraill eu dysgu gan y Fro, ac rwy’n parhau i wthio hynny. Byddaf yn ysgrifennu at yr awdurdodau lleol yr wythnos hon ar sail y grŵp panel o arbenigwyr y bore yma a fy safbwyntiau ar hynny.

O ran y cerdyn adnabod i gyn-filwyr y soniodd yr Aelodau amdano, ystyriwyd opsiynau ar gyfer datblygu cerdyn adnabod i gyn-filwyr gan y grŵp gorchwyl a gorffen—sydd eto’n cynnwys grŵp cyfeirio yn y tîm arbenigol. Daethant i’r casgliad mai gwerth cyfyngedig a fyddai i gyflwyno cerdyn adnabod i gyn-filwyr. Rhoddaf ystyriaeth bellach i hynny gan fy mod yn credu os mai dyna’r peth iawn i’w wneud, yna dylem wneud hynny, ond yr hyn rwy’n ei gredu yw na ddylid ei seilio ar reolau pleidiol; dylai fod yn seiliedig ar ffeithiau, ac os gallwn ddangos tystiolaeth mai dyna’r peth iawn i’w wneud rwy’n hapus iawn i wneud hynny.

A gaf fi roi teyrnged i lawer o’r Aelodau a’r cyfraniadau y maent wedi eu gwneud yn y Siambr heddiw? Clywais sarhad i fy nghyd-Aelod, Alun Davies. Mae’n rhaid i mi ddweud bod Alun Davies yn Aelod gwych dros Flaenau Gwent o ran cynrychioli ei etholaeth, a gwn ei fod yn cynrychioli’r lluoedd arfog ac aelodau o’r gymuned honno’n dda iawn. Yn anffodus rwy’n meddwl bod cyfraniad Neil Hamilton ynglŷn â chyflawni’r ddyletswydd o ran anwybyddu cyngor diogelwch lle mae pobl yn agored i niwed yn ein cymuned yn beryglus iawn, ac yn ffôl iawn i’w awgrymu hyd yn oed. A gaf fi awgrymu bod yr Aelod yn ailystyried ei sylwadau yn hynny o beth?

O ran pwynt 4, byddwn yn ystyried y cyllid presennol a ddarperir i GIG Cymru i Gyn-filwyr. Byddwn yn parhau i ddarparu £585,000 y flwyddyn er mwyn cynnal gwasanaeth unigryw GIG Cymru i Gyn-filwyr. Mae gennym berthynas dda gyda gwasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr. Gyda’n gilydd, byddwn yn ystyried yr opsiynau i wella ei gapasiti fel bod cyn-filwyr sydd mewn angen yn cael y gefnogaeth y mae ganddynt hawl iddo. Hefyd—anaml iawn y byddwch yn fy nghlywed yn dweud hyn, Lywydd—ond roedd cyflwyniad Mark Isherwood yn ddefnyddiol iawn o ran gosod yr olygfa. Fodd bynnag, rwy’n meddwl bod rhaid i ni gydnabod bod yna lawer mwy i’w wneud i gynorthwyo ein cyn-filwyr a chymunedau’r lluoedd arfog yng Nghymru, ond yn sicr nid ydym yn llusgo ar ôl unrhyw ran arall o’r DU. Mae yna gyfleoedd gwych o hyd. Mae’r grŵp arbenigol ar y cyn-filwyr yn awgrymu ein bod yn arwain y ffordd, a byddwn yn gobeithio y byddai’r Aelod sy’n ymateb i’r ddadl hon yn cydnabod hynny ac yn rhoi clod lle y mae’n ddyledus.

Yn olaf, rydym yn barod iawn i ystyried ffyrdd o wella prosesau casglu data. Rwy’n ymwybodol o brinder data, ac mae i hynny oblygiadau ar gyfer polisi a chynllunio gwasanaethau yn y dyfodol. Mae’r gallu i ddeall anghenion cymuned ein lluoedd arfog yn rhywbeth rydym yn edrych arno ar draws y Llywodraeth—sut y gallwn gefnogi hynny’n well, ond gyda chafeat y mater diogelwch a grybwyllais yn gynharach. Rwy’n cefnogi’r angen i gael ysbrydoliaeth bellach ond hoffwn asesu’r rhaglen honno’n llawn. Bydd y grŵp arbenigol sydd gennym yn archwilio hyn ymhellach, ond rwy’n ddiolchgar i’r Aelodau gyferbyn am gyflwyno’r ddadl heddiw i ddathlu’r ffaith fod gennym wasanaeth lluoedd arfog gwych yma yng Nghymru. Maent yn gwneud gwaith aruthrol yn ein cymuned a boed i ni barhau i’w cefnogi.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Darren Millar i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i bawb yn y Siambr sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon? Mae’r rhan fwyaf o’r ddadl wedi bod mewn ysbryd da iawn ac rwy’n meddwl ei bod yn bwysig i ni symud pethau yn eu blaenau i gefnogi cymuned ein lluoedd arfog a chyn-filwyr sydd gennym yng Nghymru ar sail drawsbleidiol lle bynnag y bo’n bosibl. Rwy’n falch fod y Gweinidog wedi cofnodi ei gefnogaeth i lawer o’r hyn rydym yn ei gynnig heddiw yn ein cynnig, er y bydd yn dal i gefnogi gwelliant y Llywodraeth, ac na fydd hwnnw’n cael ei dynnu’n ôl. Hoffwn roi teyrnged i’r Llywodraeth, i fod yn deg, am y rhaglen ardderchog o weithgareddau a drefnwyd mewn perthynas â chanmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf, ac am y ffordd y bu urddas yn y digwyddiadau coffaol, a’r ffaith nad ydynt ond yn digwydd yma yng Nghymru, ond lle y ceir lle pwysig, fel Mametz, rydym hefyd wedi cael ein cynrychioli yno ac wedi cynnal digwyddiadau tramor. Credaf fod yr effaith a gafodd y gwasanaeth arbennig hwnnw ar y rhai a’i gwelodd ar y teledu neu a oedd yn bresennol, yn wir, fel y nododd Andrew R.T. Davies, Neil Hamilton ac eraill—cafodd effaith emosiynol fawr ar y rhai a oedd yno, yn enwedig clywed rhai o’r straeon hynny a gyflwynwyd yn ystod y ddadl hefyd.

Rwyf hefyd am ddiolch i Lywodraeth Cymru am barhau i gefnogi Diwrnod y Lluoedd Arfog, yng ngogledd a de Cymru, pan fydd yn digwydd, ac yn wir, am y buddsoddiad rydych yn parhau i’w roi i wasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr. Ceir problem gapasiti, fodd bynnag, yn y gwasanaeth hwnnw, ac rwy’n falch fod y Gweinidog wedi myfyrio ar hynny ac wedi dweud y bydd yn edrych i weld a oes cyfle i ddarparu rhagor o fuddsoddiad. Mae’n amlwg yn annerbyniol fod pobl yn dal i aros yn rhy hir am asesiad weithiau. Fel y bydd y Gweinidog yn gwybod, ac fel y bydd eraill yn y Siambr hon yn gwybod, yn enwedig yng nghyd-destun materion iechyd meddwl, mae’n aml yn bwysig taro tra bo’r haearn yn boeth a phan fydd rhywun yn awyddus i ymgysylltu â gwasanaeth, i gynnig mynediad cyflym iddynt.

Rwyf ychydig yn bryderus ynglŷn â’r cyngor a roddwyd i’r Gweinidog ynglŷn â diogelwch mewn perthynas â’r cyfrifiad. Rwy’n gefnogwr mawr yn ogystal o ymgyrch y Lleng Brydeinig Frenhinol ‘Count them in’, oherwydd mae’n bwysig ein bod yn gwybod lle mae cymuned ein cyn-filwyr er mwyn i ni allu canolbwyntio ein gwasanaethau arnynt. Gallaf ryw lun o ddeall hynny mewn perthynas ag aelodau presennol o’r lluoedd arfog, o ran pryderon am ddiogelwch, ond yn bendant i gyn-filwyr, rhai nad ydynt wedi bod gwasanaethu’n weithredol ers blynyddoedd lawer, rwy’n meddwl bod rhaid bod rhyw ffordd o oresgyn y pryderon er mwyn cael pethau’n iawn. Hoffwn roi teyrnged i’r Lleng Brydeinig Frenhinol, i Gymdeithas y Milwyr, Morwyr, Awyrenwyr a’u Teuluoedd (SSAFA) ac i’r nifer o sefydliadau eraill sy’n cefnogi cyn-filwyr mewn cymunedau ledled Cymru.

Rhoddodd Mark Isherwood araith agoriadol ardderchog, gan osod yr olygfa. Nododd fanylion graffig am oferedd y brwydrau hynny ar y Somme, ac yn arbennig yng Nghoed Mametz, lle y collodd llawer o bobl eu bywydau. Roedd gorymdaith yn Rhuthun dros y penwythnos, lle cariwyd 4,000 o babïau mewn gorymdaith ar hyd y strydoedd i goffáu bywydau’r milwyr Cymreig a gollwyd yn ystod y frwydr honno. Pan feddyliwch am y bywydau a gollwyd ym mrwydr y Somme ar y diwrnod cyntaf—30,000 o bobl, sef poblogaeth tref Bae Colwyn, y ganolfan boblogaeth fwyaf ar arfordir gogledd Cymru, wedi mynd mewn cyfnod o 24 awr yn unig—mae’n go erchyll. Dyna pam y mae’n rhaid i ni wneud yr hyn a allwn, nid yn unig i gofio’r digwyddiadau hynny, ond i fyfyrio yn eu cylch er mwyn i ni allu osgoi digwyddiadau erchyll tebyg rhag digwydd yn y dyfodol.

Rwy’n falch iawn fod CAIS a’u rhaglen Newid Cam a’i bencadlys wedi ei leoli yn fy etholaeth i, ym Mae Colwyn. Wrth gwrs, mae’n sefydliad sy’n darparu gwasanaeth ar gyfer Cymru gyfan, ond mae mewn cyflwr ansicr. Mae wedi cael arian i ddal i fynd tan fis Mawrth y flwyddyn nesaf, ond y tu hwnt i hynny, nid oes unrhyw sicrwydd. Rwy’n erfyn arnoch, Weinidog, i edrych i weld a oes cyfle i ariannu’r gwasanaeth hwnnw, i’w wneud yn gynaliadwy yn y dyfodol, oherwydd nid oes unrhyw amheuaeth, pan fyddwch yn siarad â phobl sydd wedi cymryd rhan yn y rhaglen benodol honno, rhaglen Newid Cam, mae wedi gwneud gwahaniaeth enfawr i’w bywydau—gan eu bachu yn aml iawn pan fyddant ar droell o ddirywiad, ar ôl cael problemau gydag anhwylder straen wedi trawma, ac mae wedi eu codi’n ôl ar eu traed a’u pwyntio i’r cyfeiriad iawn. Ac wrth gwrs, mae’n estyn cefnogaeth i’r rhwydwaith teuluol a grybwyllwyd gennych hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet—rhan bwysig iawn o’r jig-so, sy’n aml yn cael ei esgeuluso a’i anwybyddu.

Atgoffodd Suzy Davies ni, wrth gwrs, na ddylem ganolbwyntio’n unig ar y digwyddiad canmlwyddiant, a bod arnom angen gweithgareddau coffa parhaol hefyd a phethau y gallwn eu gwneud bob amser ac ar hyd y flwyddyn. Mae gennym syniad am amgueddfa filwrol genedlaethol mewn gwahanol leoliadau ar draws Cymru y gall pobl ymweld â hi. Credaf fod hwnnw’n syniad ardderchog y dylai Llywodraeth Cymru ei ddatblygu.

Ar ein cynnig ar gomisiynydd y lluoedd arfog, unwaith eto, rwy’n falch nad ydych wedi cau’r drws yn gyfan gwbl ar hynny, Weinidog, a’ch bod yn edrych ar y dystiolaeth o’r Alban, ond cofiwch, mae comisiynydd yr Alban ar gyfer cyn-filwyr yn unig, nid ar gyfer teulu cyfan y lluoedd arfog. Mae’r hyn rydym yn ei gynnig yma ychydig yn wahanol i’r hyn sydd ar gael ac yn cael ei gynnig yn yr Alban. O ran fforddiadwyedd a’r ffordd y gallant ysgogi gwasanaethau i wella, mae’n bwysig nad ydych yn ei ddiystyru’n llwyr a’ch bod yn ystyried comisiynydd sy’n gallu dwyn yr hyrwyddwyr lluoedd arfog yn ein hawdurdodau lleol ac yn y GIG i gyfrif am gyflawni’r amcanion sydd gan bawb ohonom, yn wir.

Cyfeiriodd Hannah Blythyn, wrth gwrs, at rai o weithgareddau a gwaith Cofebion Rhyfel Sir y Fflint yn ei hetholaeth ei hun, ac rwy’n meddwl ei bod yn bwysig myfyrio ar bob un o’r rheini.

Steffan Lewis—yn fyr iawn, fe gyfeirioch chi at Chilcot ac wrth gwrs, daw’r ddadl hon yn fuan iawn ar ôl cyhoeddi’r adroddiad hwnnw ac yn gwbl gywir, fe ystyrioch chi’r penderfyniadau anodd iawn y mae Llywodraethau yn aml yn eu gwneud, a allai fod wedi bod yn wahanol, weithiau, wrth i bobl edrych yn ôl ar hanes. Ond mae’n bwysig ein bod yn ystyried yr ymgyrchoedd cadw’r heddwch y mae llawer o’n milwyr yn rhan ohonynt o amgylch y byd, a’n bod yn gwneud popeth a allwn i gefnogi’r rhai sy’n gwasanaethu’n weithredol ac sydd wedi gwasanaethu’n weithredol yn y gorffennol ar draws y wlad.

Felly, cymeradwyaf y cynnig i chi. Rwy’n gobeithio y byddwch yn gallu ei gefnogi heb ei ddiwygio.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Gohiriwn yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio. A chytunwyd y bydd y cyfnod pleidleisio yn digwydd cyn y dadleuon byr. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i’r gloch gael ei chanu, fe symudaf yn syth at y cyfnod pleidleisio. Iawn, diolch.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.