1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am nifer y seddau lle na chynhelir etholiad yn etholiadau llywodraeth leol Cymru? OAQ(5)0126(FLG)

Llywydd, diolch. Mae unrhyw sedd nad yw’n cael ei hymladd mewn etholiad democrataidd yn peri siom i mi. Ddydd Iau yr wythnos hon, bydd oddeutu 7 y cant o seddau’r prif awdurdodau yn cael eu llenwi heb wrthwynebiad. Roedd y ganran yn 2012 yn 12 y cant.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ac rwy’n llongyfarch y 92 o gynghorwyr a etholwyd yn ddiwrthwynebiad, gyda llawer ohonynt yn wynebau cyfarwydd mewn cymunedau clòs o bosibl. Dywedodd fod 12 y cant wedi’u hethol yn ddiwrthwynebiad yn 2012. Yr unig ffigurau sydd gennyf yw 8 y cant yn 2012 a 2008, felly nid wyf yn siŵr beth sy’n gyfrifol am yr anghysondeb hwnnw. Tybed, yng ngoleuni’r profiad yn yr Alban, a yw Ysgrifennydd y Cabinet o’r farn fod y system etholiadol a’r newid a wnaethant yn yr Alban yn ffactor, ac a fyddai’n annog y cynghorwyr a fydd yn cael eu hethol yfory i ystyried pa system sy’n addas ar gyfer eu cyngor?

Wel, Llywydd, rwy’n ymwybodol o’r system yn yr Alban. Nid wyf o’r farn y gellir honni bod y system wedi arwain yn uniongyrchol at y ffaith eu bod wedi cael etholiadau a ymleddir yno, gan fod ganddynt ardaloedd mwy o faint, wrth gwrs, gyda mwy o gynghorwyr o ganlyniad. Mae ein Papur Gwyn, a gyhoeddwyd ym mis Ionawr eleni, yn argymell caniatáu dewis o ran y ffordd y cynhelir etholiadau—y dull o ethol i awdurdodau lleol. Mae’r ymgynghoriad wedi dod i ben erbyn hyn, a gobeithiaf allu gwneud datganiad i’r Cynulliad cyn diwedd tymor yr haf ynglŷn â chanlyniad yr ymgynghoriad hwnnw.

Mewn perthynas â seddi un ymgeisydd, mae pob sedd yn Nwyrain Abertawe yn cael ei hymladd, er y byddai’n well gan fy nhraed pe na bai hynny’n wir, yn ôl pob tebyg. Mae hyn yn cynnwys ymgeiswyr Ceidwadol o Faesteg, Llandeilo, Cimla a Chastell-nedd, ac ymgeisydd UKIP o Rydaman. Yn amlwg, nid yw hynny cystal â Gorllewin Abertawe, lle y mae ganddynt ymgeisydd Ceidwadol o Lundain. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ystyried cyflwyno deddfwriaeth sy’n ei gwneud yn ofynnol eich bod yn byw yn ardal y cyngor rydych yn sefyll i gael eich ethol iddo?

Wel, Llywydd, credaf ei bod bob amser yn well pan fo’r ymgeiswyr mewn etholiadau lleol yn uniaethu â’r ardal honno a’u bod yn gyfarwydd i’r bobl leol. Eisoes, ceir cyfres o brofion cymhwyso y mae’n rhaid i bobl eu pasio, gan gynnwys byw, gweithio, neu fod â busnes yn yr ardal, a chyfrifoldeb y swyddogion canlyniadau yw gwneud yn siŵr fod pob ymgeisydd yn bodloni’r meini prawf hynny. Ond gwna Mike Hedges bwynt diddorol, ac rwy’n eithaf sicr y bydd pobl yn ymwybodol o hynny wrth fwrw eu pleidlais ddydd Iau.

Credaf fod rhai ohonom yn teimlo ei bod yn warthus eich bod yn sefyll etholiad yn enw un blaid, yn newid i blaid arall ac yna’n cael eich ethol yn ddiwrthwynebiad. Ac efallai fod rhai ohonom hefyd yn teimlo, ar y lefel leol, yn achos ymgeiswyr annibynnol nad ydynt yn sefyll ar sail unrhyw faniffesto, ac yna’n mynd yn aelodau o gabinet ac yn gweithredu polisïau ar gyfer y siroedd hynny yn eu cyfanrwydd, y byddai’n llawer gwell sefyll dros y lliwiau rydych yn awyddus iddynt gynrychioli’r bobl, ac i sefyll dros hynny, a bod yn barod i sefyll etholiad dros hynny.

Ond mae’r pwynt ynglŷn â’r Alban yn bwynt da. Ers cyflwyno’r bleidlais sengl drosglwyddadwy, nid oes unrhyw etholiadau lleol un ymgeisydd wedi bod yn yr Alban. Ac yn amlwg, mae ehangu’r wardiau, gan alluogi pobl i feddwl, ‘Wel, nid wyf yn cystadlu yn erbyn cynghorydd sydd wedi bod yno ers 35 mlynedd, ac sy’n ffermwr adnabyddus’, yn caniatáu i chi greu casgliad, clymblaid, o bobl. Mae’n sicrhau bod pobl wahanol yn cael eu hethol, pobl iau, mwy o fenywod, ac ystod ehangach o bobl. Croesawaf y ffaith fod dewis yn cael ei argymell mewn perthynas â’r bleidlais sengl drosglwyddadwy ar gyfer cynghorau lleol, ond oni fyddai’n well pe bai Llywodraeth Cymru yn arwain yn hyn o beth, ac yn dweud ei bod yn well i ddemocratiaeth leol yng Nghymru fod y bleidlais sengl drosglwyddadwy ar gael ar gyfer Cymru gyfan?

Wel, Llywydd, mae’r ffordd y lluniwyd y Papur Gwyn yn caniatáu i’r awdurdodau lleol eu hunain wneud cyfres o ddewisiadau—pobl sy’n adnabod eu hardaloedd, ac sy’n gallu llunio’r systemau mwyaf addas ar gyfer eu hanghenion a’u hamgylchiadau. Ac mae’r egwyddor honno’n rhan annatod o’r Papur Gwyn, a chredaf ei bod yn hollol iawn ei bod yn berthnasol i’r dewis o ddull etholiad, fel y mae’n berthnasol i agweddau eraill.

O ran y pwynt cyntaf a wnaeth Simon Thomas, bydd yn gwybod bod y Papur Gwyn hefyd yn cynnwys argymhelliad fod yn rhaid i unrhyw un sy’n sefyll etholiad ac sy’n aelod o blaid wleidyddol sicrhau bod yr etholwyr lleol yn ymwybodol o’r cysylltiad hwnnw, hyd yn oed pan fyddant yn dewis sefyll fel ymgeisydd annibynnol, a chredaf fod hynny’n gywir a phriodol am yr union resymau a amlinellodd yn gynharach.