2. Pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud yn dilyn carcharu arweinwyr gwleidyddol etholedig Catalonia? 352

Llywodraeth y DU sy'n arwain ar bob mater sy'n ymwneud â materion tramor. Ond rwyf eisoes wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor, i ofyn pa sylwadau y mae Llywodraeth y DU wedi'u gwneud i Lywodraeth Sbaen am y dedfrydau o garchar a roddwyd i wleidyddion Catalonia.

Lywydd, rwy'n credu bod pob un ohonom wedi cael ein syfrdanu gan y newyddion am garcharu arweinwyr gwleidyddol Catalonia yr wythnos hon. Ac ers hynny, cawsom ein syfrdanu gan y lluniau o drais gwladwriaethol a welwn yn dod o Gatalonia. Mae llawer ohonom wedi teimlo bod ein democratiaeth yn ddiogel, fod ein hawliau fel dinasyddion Ewropeaidd yn ddiogel ac wedi'u gwarantu. Ond rydym i gyd yn gwybod ein bod, dros y blynyddoedd diwethaf, wedi gweld gydag eglurder arswydus nad yw'r rhyddid a'r hawliau rydym wedi'u cymryd yn ganiataol yn cael eu diogelu, ac efallai fod angen inni frwydro unwaith eto, fel y mae eraill wedi'i wneud yn y gorffennol, i sicrhau democratiaeth a rhyddid ar ein cyfandir. Mae digwyddiadau diweddar yng Nghatalonia wedi gwneud i lawer ohonom deimlo'n ofnus dros bobl y wlad honno. Ni ddylai hyn fod yn digwydd yn Ewrop, Lywydd. Ni ddylid caniatáu iddo ddigwydd yn yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'n rhaid i ni, bobloedd Ewrop, sefyll yn unedig gydag arweinwyr gwleidyddol Catalonia a garcharwyd a chyda phobl Catalonia.

Mae'r hawl i benderfynu drosom ein hunain yn hawl ddynol sylfaenol, wedi'i hymgorffori yn erthygl 1 o Siarter y Cenhedloedd Unedig. Mae'n un o'r egwyddorion arweiniol y mae cyfraith ryngwladol, a'r drefn ryngwladol, wedi'i seilio arnynt. Mae'n hawl rydym ni yng Nghymru wedi'i harfer ddwywaith yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac y mae pobl yr Alban yn ei thrafod heddiw. Lle bynnag y bydd rhywun yn sefyll ar yr ateb i gwestiwn annibyniaeth, mae'n rhaid i'r hawl i wneud penderfyniad o'r fath fod y tu hwnt i amheuaeth. Mae Llywodraeth Sbaen wedi torri'r egwyddor sylfaenol hon, ac mae'n rhaid iddynt wynebu canlyniadau eu gweithredoedd. Lywydd, nid wyf yn credu bod creulondeb gwladwriaeth Sbaen yn gydnaws â'i lle wrth y prif fwrdd yn Ewrop. Dylai pawb sy'n gwerthfawrogi rhyddid a democratiaeth gondemnio gweithredoedd cyfunol gwladwriaeth Sbaen, gan gynnwys ei byddin, ei heddlu a'i system gyfiawnder.

Credaf ei bod yn amlwg fod gwladwriaeth Sbaen yn cyflawni troseddau yn erbyn pobl Catalonia. Ac ni all y lle hwn, na'n Llywodraeth ni, ganiatáu i droseddau o'r fath gael eu cyflawni yn ein cartref Ewropeaidd. Rwy'n cydnabod mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n arwain ar faterion tramor, ond nid wyf yn credu y byddai'r un ohonom sy'n eistedd yma, na'r bobl a gynrychiolwn, eisiau inni sefyll o'r neilltu a gadael i'r pethau hyn ddigwydd ar garreg ein drws. Credaf fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ddweud hyn yn glir, a defnyddio pob dull sydd ar gael iddi, i sefyll dros hawliau dynol sylfaenol yng Nghatalonia, ac yn ein cartref Ewropeaidd. Rwy'n gobeithio, Weinidog, y byddwch yn dwyn y materion hyn i sylw pellach Llywodraeth y DU, ond hefyd yn uniongyrchol gyda Llywodraeth Sbaen. Nid yw'n ddigon da gweld heddlu Sbaen yn curo pobl Catalonia, ac yn carcharu arweinwyr etholedig, oherwydd y safbwyntiau sydd ganddynt, ac oherwydd eu bod wedi ceisio cyflawni mandad gwleidyddol ac arfer eu hawl ddynol sylfaenol i benderfynu drostynt eu hunain.

Wel, rwyf wedi nodi angerdd yr Aelod wrth iddo fynegi ei bryder dros bobl Catalonia. Ond rwy'n credu ei bod yn werth pwysleisio bod gan wleidyddion mewn democratiaeth gyfrifoldeb penodol i weithio o fewn y gyfraith, ac mae gan y llysoedd gyfrifoldeb i orfodi'r gyfraith honno. Ond fel y pwysleisiodd y Prif Weinidog ddoe, ni ddylai fod lle mewn democratiaeth i'r math o gyfraith sy'n golygu bod gwleidyddion yn cael eu carcharu am fynegi eu barn gyfansoddiadol. Felly, mae hynny wedi'i fynegi'n glir iawn, a chredaf y byddai hynny'n ategu teimladau llawer o bobl yn y Cynulliad hwn.

Beth bynnag ein barn ni fel unigolion am annibyniaeth i Gymru, beth bynnag ein safbwynt ar yr egwyddor o wledydd llai yn yr ynysoedd yma, neu ar draws Ewrop, yn mynnu eu hawl i ryddid, ac i gymryd y cyfrifoldeb am eu dyfodol eu hunain, mi ddylai gweithredoedd y wladwriaeth Sbaeneg yr wythnos yma, yn carcharu naw o ddemocratiaid am gyfanswm o 100 mlynedd am y drosedd o fynnu llais i'w pobl, ddychryn pob un ohonon ni.

Mi oeddwn i yn Senedd Catalonia rhyw ddeufis yn ôl; dwi'n ddiolchgar am y croeso a dderbyniais i a fy nheulu. Mi sefais i yno yn y Siambr, lle mynnodd yr arweinwyr gwleidyddol roi eu ffydd yn y bobl maen nhw yn eu cynrychioli. Mi sefais i dan luniau llywyddion y Senedd honno dros y blynyddoedd—gwleidyddion sydd wedi mynnu i Gatalonia fod yn genedl ac wedi mynnu iddi gael ei Senedd ei hun i warchod ei buddiannau a lleisio ei dyheadau. Yn eu plith nhw oedd Carme Forcadell, sydd heddiw mewn carchar, yn euog o'r drosedd o ganiatáu dadl yn y Senedd honno.

Y diwrnod hwnnw hefyd mi oeddwn i'n gwisgo'r bathodyn yma—y symbol sydd i'w weld ymhob cwr o Gatalonia: ar dai, ar geir, mewn ffenestri, ar y ffyrdd a phalmentydd, ac yng nghalonau miliynau o bobl Catalonia. Y symbol o undod a chefnogaeth i'r rhai hynny—pobl fel chi a fi—sydd dan glo yn enw democratiaeth. Mi wn i yn iawn fod yna wahaniaeth barn yng Nghatalonia ar ddyfodol y wlad ac ar ei pherthynas â'r wladwriaeth Sbaenaidd, ond mae'r wladwriaeth honno, wrth gwrs, yn gwadu llais i'r bobl i benderfynu ar ei ffawd ei hunain.

Ni waeth ar ba ochr i'r ddadl y safwn ar yr egwyddor o genhedloedd llai, fel ein hun ni, yn ceisio gosod eu cyfeiriad eu hunain fel cenhedloedd rhydd, ni allwn dderbyn yr hyn a welsom yn Sbaen. Ni allwn anwybyddu'r gweithredoedd hyn gan wladwriaeth Ewropeaidd honedig fodern, sy'n dal carcharorion gwleidyddol—cynrychiolwyr etholedig; Llywydd Senedd mewn carchar. Mae'r camau cywilyddus hyn eisoes wedi sbarduno protestiadau ar hyd a lled Catalonia, a dylent danio dicter yng nghalon pob democrat.

Rwy'n galw am ddatganiad cadarn a diamwys gan Lywodraeth Cymru. Weinidog, a wnewch chi adleisio fy ngalwad, a galwad fy mhlaid, y dylai pob un ohonom, fel seneddwyr, gondemnio'r carchariadau hyn, a chadarnhau ein bod fel cymuned ryngwladol ar bob lefel—yma yng Nghymru, ar lefel y DU ac ar lefel Ewropeaidd—yn galw am adfer eu rhyddid i'n cymheiriaid a'n bod yn mynnu parch i'r hawl ddynol sylfaenol, yr hawl i benderfynu drosom ein hunain?

Diolch yn fawr. Mae hanes hir ac agos rhwng Cymru a Chatalwnia—rŷn ni'n awyddus iawn i'r sefyllfa yma i barhau. Rŷn ni'n rhannu nifer o flaenoriaethau gwleidyddol, trwy ein rhwydweithiau rŷn ni'n rhannu gyda Chatalwnia. Pan oeddwn i'n paratoi'r Rheolau Sefydlog ar gyfer y Senedd newydd yma, flynyddoedd yn ôl, un o'r pethau wnes i fel aelod o'r National Assembly advisory group, oedd cael trafodaeth hir gyda llywydd Senedd Catalwnia i ddysgu oddi wrthyn nhw sut oedden nhw'n trefnu eu Senedd nhw. Felly, mae'r berthynas yma yn mynd yn ôl yn hir iawn. Dwi yn meddwl ei bod yn bwysig inni danlinellu ein bod ni'n gweld hwn fel problem wleidyddol ac nid, efallai, fel problem a ddylai gael ei ddelio ag e yn y llysoedd.

A fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi fod y digwyddiadau yng Nghatalonia yr wythnos hon yn enghraifft o derfysgaeth wladwriaethol? Mae'n gwbl anghredadwy y gallai gwladwriaeth Ewropeaidd fodern ymddwyn yn y ffordd hon a dedfrydu gwleidyddion i gyfnodau didostur o 10 neu 12 mlynedd, a hynny'n unig am gynnal yr hyn sydd, i bob pwrpas, yn arolwg barn cenedlaethol.

Yr un diffyg amlwg sydd wedi bod yn yr atebion a glywsom y prynhawn yma yw pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cyflwyno i'r Undeb Ewropeaidd ynghylch y digwyddiadau yn Sbaen? Oherwydd, wedi'r cyfan, mae erthygl 11 o Siarter Hawliau Sylfaenol yr Undeb Ewropeaidd yn dweud:

Mae gan bawb hawl i ryddid mynegiant. Bydd yr hawl hon yn cynnwys rhyddid i arddel barn ac i dderbyn a rhannu gwybodaeth a syniadau heb ymyrraeth gan awdurdod cyhoeddus a heb ystyried ffiniau.

Ac felly, dim ond arfer eu hawliau o dan erthygl 11 y mae'r ymwahanwyr Catalanaidd yng Nghatalonia wedi'i wneud. Ond mae hyn yn cyd-fynd, wrth gwrs, â'r cynllun gwleidyddol y mae'r UE yn ei ragweld ar gyfer Ewrop y dyfodol. Dywedodd Guy Verhofstadt y diwrnod o'r blaen:

Nid yw byd yfory yn drefn fyd-eang sy'n seiliedig ar genedl-wladwriaethau na gwledydd. Mae'n drefn fyd-eang sydd wedi'i seilio ar ymerodraethau.

Dywedodd hynny yng nghynhadledd y Democratiaid Rhyddfrydol yn y Deyrnas Unedig ychydig ddyddiau'n ôl yn unig. A dywedodd Jean-Claude Juncker, yn nodedig, beth amser yn ôl, na ellid cael dewis democrataidd yn erbyn cytuniadau'r UE. Ac felly, yr hyn y mae Llywodraeth Sbaen yn ei wneud, yn syml, yw dilyn cred arweinwyr yr UE na all fod unrhyw ddewis democrataidd yn erbyn unbennaeth Sbaen. A wnaiff hi roi barn pobl Cymru, ar ran pob un ohonom, na ddylid caniatáu i unrhyw wladwriaeth Ewropeaidd fodern ymddwyn fel hyn heb gael ei chosbi?

Mae'n rhyfedd iawn i mi fod rhywun sydd wedi cynnig Brexit, sydd wedi annog Brexit, yn awr eisiau i ni fynd i ddweud wrth yr Undeb Ewropeaidd beth i'w wneud. Mae'n rhyfedd iawn i mi. Mae honno'n ffordd ryfedd o ymdrin â gwleidyddiaeth, ac os oeddech yn credu nad oedd gennym lawer o ddylanwad o'r blaen, gallaf ddweud wrthych mai ychydig iawn a fydd gennym, os bydd y Prif Weinidog presennol yn llwyddo yn ei gynlluniau i adael ar 31 Hydref. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn mynegi ein barn wrth Lywodraeth y DU, sef yr awdurdod priodol. Rydym wedi gwneud hynny, ac rydym wedi gofyn iddynt pa gamau y byddant yn eu cymryd mewn perthynas â hyn. Dyna'r fforwm priodol i ni fynegi'r farn hon.

Diolch i'r Gweinidog. Yr eitem nesaf yw'r cwestiwn i'r Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn i'w ofyn gan David Rees.