Felly, rydym ni'n cyrraedd eitem 4, sef y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, pleser oedd cael lansio 'Pwysau Iach: Cymru Iach', sef ein strategaeth 10 mlynedd i helpu i atal a lleihau gordewdra. Mae'r strategaeth hon yn nodi llwybr clir ar gyfer dull hirdymor sy'n gwneud defnydd o'r pum ffordd o weithio a nodir yn Neddf cenedlaethau'r dyfodol fel elfennau allweddol i wireddu dull a fydd yn cael effeithiau pellgyrhaeddol ar iechyd y boblogaeth i'r dyfodol.

Mae gordewdra yn fater cymhleth, gyda llawer o ffactorau'n cyfrannu ar lefel ar unigolion, cymunedau ac yn fyd-eang. Rydym mewn cyfnod o amser yn y DU sy'n gweld y cyfraddau uchaf o ordewdra yng ngorllewin Ewrop. Rydym yn cychwyn o sefyllfa lle mae dros 60 y cant o'n poblogaeth oedolion naill ai dros bwysau neu'n ordew, ac mae hynny wedi mynd yn beth normal, gyda thua 27 y cant o'n plant pedair a phump oed yn dechrau'r ysgol bob blwyddyn eisoes yn rhy drwm neu'n ordew.

Caiff baich gordewdra ei deimlo fwyaf yn ein cymunedau lleiaf ariannog ni, a cheir effeithiau sylweddol ar ddisgwyliad oes gan ein bod ni'n gweld tueddiadau pryderus o ran y cysylltiadau â diabetes math 2, canserau, cyflyrau'r galon a llawer o gyflyrau eraill sy'n gysylltiedig â deiet a ffordd o fyw anactif. Rydym ni'n gwybod y gall gordewdra gael effaith sylweddol hefyd ar iechyd meddwl. Mewn llawer o achosion mae hynny'n cael ei gofnodi o oedran ifanc hyd at ganlyniadau gydol oes.

Mae'r strategaeth derfynol yn benllanw ar farn ein rhanddeiliaid, tystiolaeth ryngwladol ac ymchwil. Pan sefais i o'ch blaen chi i lansio'r ymgynghoriad, roeddwn i'n ddiolchgar iawn am y gefnogaeth drawsbleidiol a'r ddealltwriaeth o arwyddocâd hyn fel mater o bwys. Ers hynny, cynhaliwyd ymgynghoriad pellgyrhaeddol, a oedd yn cynnwys sgyrsiau gyda dros 1,000 o bobl ledled Cymru. Ceir cefnogaeth gref i'r cynigion a nodwyd yn y strategaeth, ynghyd ag egni a chefnogaeth yn ein cymunedau i gefnogi newid cadarnhaol o ran ffordd o fyw. Rwy'n awyddus i sicrhau y bydd ein strategaeth ni'n datgloi'r potensial hwnnw.

Mae ein strategaeth yn nodi gweledigaeth 10 mlynedd i'n helpu ni i gyd i wneud y dewis iach yn ddewis hawdd. Ein nod ni yw cyflawni'r newidiadau hyn erbyn 2030. Rydym eisiau gweld cenedlaethau'r dyfodol yn byw mewn amgylcheddau lle mae'r dewis iach yn ddewis arferol, lle mae gweithgarwch corfforol yn rhan o fywyd bob dydd ac yn cael ei annog a'i gefnogi drwy weithio mewn partneriaeth â llywodraeth leol, addysg a thrafnidiaeth, lle mae elwa o harddwch naturiol Cymru a lle mae ein dewisiadau ni o fwydydd yn faethlon ac yn fforddiadwy. Rwy'n awyddus i gau bwlch anghydraddoldebau iechyd ac, yn benodol, rwy'n awyddus i ganolbwyntio a thargedu cymorth i blant a theuluoedd.

Daeth Suzy Davies i’r Gadair.

Gan gymryd agwedd 'Cymru Iachach', dyma'r tro cyntaf i Lywodraeth Cymru fabwysiadu dull cydgysylltiedig o fynd i'r afael â gordewdra. Mae'r ystod o gamau traws-lywodraethol yn dangos sut y gall rhaglenni a'r dulliau gweithredu presennol weithio ar y cyd i hyrwyddo a hwyluso newid cadarnhaol. Mae hyn yn cynnwys sut y gellir cyflwyno ymyriadau mewn meysydd fel trafnidiaeth, cynllunio, y blynyddoedd cynnar, addysg, cymunedau a gwasanaethau iechyd at ei gilydd i alluogi pobl i newid eu harferion yn fwy byth.

Pedair thema'r strategaeth yw: amgylcheddau iach, lleoliadau iach, pobl iach, ac arweinyddiaeth a galluogi newid. Mae'r rhain yn dangos y dull system-gyfan y bydd ei angen i fynd i'r afael â gordewdra, gan gydnabod bod yr amgylchedd yn dylanwadu ar ein dewisiadau bob dydd. Dros y cenedlaethau, rydym wedi datblygu'r amgylchedd i fod yn un sy'n canolbwyntio ar gyfleustra yn hytrach nag ar iechyd. Byddwn yn datblygu ac yn cynyddu dulliau o wrthdroi'r anghydbwysedd presennol a roddir ar ddewisiadau o fwyd gwael, ac yn sicrhau y gall ein hamgylchedd gweithredol ni helpu i wneud dewisiadau da o ran gweithgarwch corfforol.

Bydd y ffocws hwn ar yr amgylchedd yn cael ei gyplysu â dulliau o weithredu sy'n ymwneud ag ymddygiad. Bydd hyn yn datblygu ystod o gamau i alluogi cymorth ataliol ac ymyrraeth gynnar i bobl, a fydd yn canolbwyntio ar ddarparu'r wybodaeth, y cyngor neu'r ddarpariaeth gywir ar yr amser priodol. Fe fyddwn ni hefyd yn datblygu llwybr gordewdra clinigol teg a hygyrch ledled Cymru, a fydd yn cynnig amrywiaeth o wasanaethau arbenigol i'r rheini sydd angen y cymorth mwyaf arbenigol

Ond ni all y Llywodraeth na'r GIG ddatrys gordewdra ar eu pennau eu hunain. Fe ddylai ein dull ni o weithredu ar sail systemau helpu i ddatblygu arweinyddiaeth ar bob lefel. Mae hyn yn seiliedig ar gydgyfrifoldeb, gan ddefnyddio cryfderau ac asedau cymuned benodol. Caiff hyn ei ategu drwy ddatblygu data deinamig, gwerthuso a chyfathrebu cadarn.

Nawr, rwyf wedi datgan o'r blaen na fyddwn ni'n pennu nodau arwynebol a bod y strategaeth yn canolbwyntio ar gyflawni canlyniadau. I ategu'r strategaeth, byddwn yn cyhoeddi fframwaith canlyniadau yn y flwyddyn newydd, a fydd yn ein helpu ni i fonitro a chofnodi newid. Rydym wedi dechrau archwilio ffynonellau newydd o ddata i ddatblygu'r gwaith hwn. Fe fydd hyn yn rhoi amrywiaeth o ddangosyddion inni sy'n gysylltiedig â newid ymddygiad.

I gyd-fynd â'r strategaeth, fe fydd yna gyfres o gynlluniau cyflawni bob dwy flynedd, a fydd yn cwmpasu cyfnod y strategaeth. Fe fydd y cynllun cyflawni cyntaf rhwng 2020 a 2022, ac fe fydd hwn yn rhoi manylion y meysydd blaenoriaeth cychwynnol y byddwn ni'n eu datblygu. Fe fyddaf i'n cadeirio bwrdd gweithredu newydd yn ddiweddarach eleni i gytuno ar y blaenoriaethau hyn ac i sefydlu sut i ddefnyddio a manteisio i'r eithaf ar yr adnoddau, y polisïau a'r rhaglenni presennol i sicrhau dull integredig o weithredu. Dros y ddwy flynedd nesaf, fe fyddwn ni'n dechrau datblygu polisi a deddfwriaeth, ac fe fyddaf i'n sicrhau bod cyllid ar gael i helpu i gyflawni ein nodau ni. Bydd hyn yn ein galluogi ni, ynghyd â phartneriaid, i ganolbwyntio mwy ar atal ac ymyrryd yn gynnar drwy bob system fel rhan o'n dull ni o adeiladu Cymru sy'n iachach. Fe fydd y strategaeth yn helpu i sicrhau y gallwn ysgogi a gwneud yn fawr o gyllid ychwanegol a chyfleoedd i hybu newidiadau ymysg partneriaid, i weld newid yn y ffordd yr ydym ni'n defnyddio'r gwariant i ganolbwyntio mwy ar atal.

Wrth gwrs, fe fydd yn rhaid inni ystyried effaith Brexit. Er fy mod i'n bwriadu cyhoeddi dulliau ariannu i ddylanwadu ar effeithiau cadarnhaol ar iechyd ar draws ein poblogaeth ni, nid oes modd osgoi'r ansicrwydd ynghylch cyllid yn yr hinsawdd sydd ohoni. Os byddwn ni'n ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, yn enwedig yn achos Brexit 'dim cytundeb', yna fe fydd gennym lawer o ddewisiadau anodd ac annymunol i'w gwneud. Nid oes unrhyw dystiolaeth i awgrymu y bydd prinder bwyd yn gyffredinol. Serch hynny, mae Brexit 'dim cytundeb' yn debygol o arwain at leihad yn y dewis o fwyd a'r bwyd fydd ar gael, yn enwedig y ffrwythau a'r llysiau ffres yr ydym yn eu mewnforio'n rheolaidd o'r Undeb Ewropeaidd. O ganlyniad, mae'n debygol y bydd costau'r bwydydd hyn yn codi, ac fe fydd hynny'n effeithio'n anghymesur ar deuluoedd incwm isel. Fe fydd angen inni ystyried ac adlewyrchu'r effaith y byddai Brexit yn ei chael ar gyflawni'r strategaeth hon.

Rwy'n parhau i groesawu cefnogaeth a herio trawsbleidiol i sicrhau y gallwn ni gyflawni'r uchelgeisiau a'r nodau blaengar a rannwn. Rwy'n croesawu cefnogaeth ac ymgysylltiad parhaus â phleidiau eraill ac â'r cyhoedd i sicrhau y gallwn gyflwyno dull o weithredu a fydd yn gwneud gwahaniaeth sylweddol i iechyd ein poblogaeth ni.

Diolch, Weinidog. Angela Burns. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd dros dro. Diolch yn fawr iawn am y datganiad heddiw, Gweinidog. Mae llawer ynddo i gytuno arno, er ei bod yn rhaid i mi ddweud fy mod i o'r farn fod eich paragraff olaf ynglŷn â Brexit yn gwbl chwerthinllyd yn y cyd-destun penodol hwn. Bydd, fe fydd yna heriau inni waeth beth fydd yn digwydd, wrth aros neu wrth ymadael, ond mae'r sefyllfa sydd gennym ni heddiw yn sefyllfa gyfredol sydd wedi bod yn esblygu dros y degawdau diwethaf, degawdau pan oedd eich Llywodraeth chi'n gyfrifol am geisio helpu i ddatrys y mater hwn. Mae gorffen eich datganiad drwy ddweud 'Gwae ni; Brexit sydd ar fai am bopeth', yn gwbl hurt, yn fy marn i.

Rydych chi'n gwneud rhai pwyntiau da iawn yn hyn o beth, ond fe hoffwn i wneud un neu ddau fy hun. Y cyntaf yw nad ydych chi mewn gwirionedd, ar unrhyw adeg yn y ddogfen hon, yn mynd ar drywydd y ffaith fod gan bobl gyfrifoldeb personol. Ac os caf i ddweud hyn fel un sydd wedi cael mwy na'i siâr o salwch dros y blynyddoedd diwethaf, ac nid wyf innau'n fain o gorff, ysywaeth, ond rwy'n gwbl ymwybodol fod yn rhaid imi gymryd y cyfrifoldeb am hynny fy hunan er mwyn bod yn wirioneddol iach. Mae pawb yn gwybod hynny. Nid ydym yn ysmygu, mae angen gwneud mwy o ymarfer corff, ac mae angen rheoli'r hyn yr ydym yn ei fwyta. Ac yn eich datganiad, ychydig iawn o gyfeirio a geir at hynny; mae'n ymwneud â'r hyn y gallwch chi ei wneud, y gall cymunedau ei wneud, ac y call meddygon teulu ei wneud. Ond yn fy marn i, yn rhywle fan hyn mae angen ychydig o alw ar y cyhoedd i weithredu, ein bod ninnau hefyd yn ceisio gwneud ein rhan i reoli ein pwysau a deall pa effaith y mae peidio â rheoli'r hyn yr ydym ni'n ei fwyta yn ei chael ar ganlyniadau iechyd hirdymor. Agenda gonestrwydd yw hon, ac mae arnom ofn mawr iawn weithiau, yn fy marn i, i siarad gyda phobl yn ddi-flewyn ar dafod.

Rydych chi'n sôn llawer am atal, ac rwy'n credu bod llawer iawn o waith da iawn yn digwydd o ran atal, ac yn enwedig mewn ysgolion drwy'r mentrau bwyta'n iach. Ond wrth gwrs, nid yw bod o bwysau iach yn ymwneud yn unig â'r hyn y byddwch chi'n ei roi yn eich ceg; mae'n ymwneud â'r ymarfer corff a wnewch chi a'ch agwedd chi tuag at y ffordd yr ydych chi'n mynd o gwmpas byw eich bywyd. Tybed a wnewch chi egluro inni pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda'r Gweinidog Addysg ynghylch cynyddu'r amser a gaiff plant yn ystod eu diwrnod ysgol i gymryd rhan mewn chwaraeon, oherwydd dros y degawd diwethaf, mae'r amser y mae plant yn ei gael ar yr iard yn chwarae—ac rwyf i wedi gwneud y ceisiadau rhyddid gwybodaeth, rwyf i wedi cael yr holl atebion yn ôl—wedi bod yn gostwng yn araf. Efallai fod newid sylweddol wedi bod yn y flwyddyn ddiwethaf, oherwydd nid wyf wedi edrych ar wybodaeth y flwyddyn ddiwethaf, ond mae angen mwy o amser na dim ond pum munud y dydd neu bum munud yr wythnos yn ychwanegol. Felly, pa drafodaethau a gawsoch chi, yn enwedig o ran yr oedran cynradd, ynghylch sicrhau bod plant yn cael y cyfle i ennyn yr awydd hwnnw i fynd allan a bod yn fwy heini a mwynhau'r cyfan? Nid ydyn nhw'n ystyried hynny fel ymarfer corff, ond chwarae y maen nhw, cael sbort y maen nhw. Mae addysg yn gwbl allweddol.

Rwy'n credu bod y sylwadau ar amgylchedd bwyd yn bwysig dros ben. Rwy'n credu bod yna ddadl wirioneddol dros ehangu'r parth gwahardd hysbysebion o amgylch ysgolion a chydweithio yn agos â Chwaraeon Cymru.

Yr enw sydd ar eich datganiad yn ei gyfanrwydd yw 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Rwy'n deall mai arwain ar agenda gordewdra y mae hyn, ond ni allaf i sefyll yn y fan hon heb grybwyll y ffaith, yn enwedig i bobl ifanc yn eu harddegau, fod bod dan bwysau yn broblem enfawr hefyd. Felly, fe hoffwn i ofyn ichi pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd yn y Llywodraeth i sicrhau, wrth hyrwyddo'r agenda hon, mai'r hyn yr ydym ni'n ei ddweud mewn gwirionedd yw, 'Gadewch inni gael y pwysau'n iawn.' Oherwydd mae gennym ni, yn enwedig ein merched ifanc, lawer iawn ohonyn nhw nad ydyn nhw'n bwyta'n iawn gan eu bod yn arswydo rhag bod yn rhy dew neu'n teimlo y dylen nhw fod yn dilyn rhyw batrwm sydd wedi cael ei wthio gan rywun enwog. Ac ar Instagram, ni allaf i gytuno mwy â chi, Gweinidog Addysg; rwyf i o'r farn mai Instagram yw un o ddrygau mawr y byd.

O ran yr amgylchedd egnïol, rwy'n falch tu hwnt o weld bod y Gweinidog tai yma hefyd oherwydd, mewn gwirionedd, unwaith eto, yn y cynllunio, hoffwn i ofyn ichi restru pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael ynglŷn â'r ffordd y gallwn ni ddefnyddio'r system gynllunio i gynyddu ein gweithgareddau hamdden a chwaraeon a'n gallu i chwarae yn y datblygiadau tai newydd. Oherwydd, unwaith eto, rydym wedi bod drwy hyn yn y gorffennol lle mae datblygwyr wedi dweud, 'O, wel, mae gennym ni hyn a hyn o fetrau o ofod gwyrdd', ond mewn gwirionedd y cyfan sydd yno yw'r clytiau o laswellt wrth ymyl palmentydd. Nid yw'n gyfleuster chwaraeon lle gall plant chwarae. A'r peth arall o ran y datblygwyr, maen nhw'n gwrthod cydnabod y ffaith bod rhieni mewn gwirionedd yn hoffi cael lle chwarae sydd o fewn eu golwg, fel eu bod nhw'n gwybod bod eu plant yn ddiogel. Felly, maen nhw'n rhoi'r cae chwarae ym mhen arall y pentref, ymhell oddi wrth y tai. Rydym ni eisiau eu gweld nhw yng nghanol y tai. Mae'n beth hen ffasiwn iawn, ond gallwch edrych allan trwy'r ffenestr, a gallwch weld eich plentyn y tu allan yn cael hwyl ac yn cael cyfle i chwarae. Mae'r pethau bychain hyn yn helpu i gyfrannu at fywyd iachach.

Ond fe hoffwn i sôn yn gyflym iawn am rai rhaglenni da iawn sydd wedi bod ar waith. Mae yna un rhaglen ragorol—ac rwy'n mynd i ddweud hyn yn anghywir; nac ydw, mae'n iawn, rwyf wedi ei ysgrifennu tua thair gwaith—Dyn yn Erbyn Braster. Rhaglen ar gyfer dynion  sy'n ganol oed, ychydig yn rhy drwm, ac maen nhw'n mynd allan ac maen nhw'n chwarae pêl-droed. Mae yna raglen fawr, mae'n digwydd yn y Cynulliad Cenedlaethol, ac mae pobl ddi-ri yn colli pwysau. Dyna'r math o beth y mae eisiau inni fod yn annog pobl i'w wneud. I fenywod canol oed fel fi, nid wyf i'n awyddus i fynd i gampfa a chystadlu â geneth ifanc fain yn ei Lycra. Dim diolch. Byddai'n well gen i weld rhaglenni'n cael eu cyflwyno i ddenu oedolion allan yno—a byddan nhw'n magu ffitrwydd, bydd y plant yn magu ffitrwydd, mae'n ymwneud â thargedu.

Mae yna raglen benigamp ar waith yn Llundain. Fe'i gelwir yn 'Mind, Exercise, Nutrition...Do it!', MEND. Rhaglen yw hon sydd wedi ei hanelu'n benodol at blant 7 i 13 oed sy'n ordew iawn, ac unwaith eto, mae hon wedi bod yn llwyddianus iawn. Gweinidog, a wnewch chi ddweud wrthym ni beth ydych chi wedi ei wneud i edrych ar fentrau eraill sydd wedi cael eu profi eisoes? Fe welais i yn eich rhaglen, a ddarllenais heddiw, eich bod chi, unwaith eto, yn sôn am ddod o hyd i'r arfer gorau a gwneud i hynny ddigwydd drwy Gymru gyfan. Pe gallech chi roi ychydig o'r wybodaeth honno inni, byddai'n ddefnyddiol iawn.

A chyn imi gael fy nghicio oddi ar y llawr, a gaf i ychwanegu ychydig am y cyllid? Mae hyn yn mynd â ni yn ôl i'r pwynt a wnes i am Brexit. Yn wir, mae hwn yn fater difrifol ynglŷn â gwneud pob un ohonom ni'n fwy main, yn fwy heini ac yn fwy iach. Byddai'r arbediad i'r GIG yn yr hirdymor yn aruthrol ac, yn bwysicach, yr arbediad i'r unigolyn. Ac mae hyn o fewn eich gallu chi; rydych chi'n cael dros £16 biliwn y flwyddyn fel Llywodraeth. Nid ydym yn sôn am arian mawr, ond fe allech chi wario ychydig o hynny ar helpu awdurdodau lleol i gadw eu cyfleusterau ymarfer corff ar agor, eu pyllau nofio ar agor, i gynnal eu lawntiau bowlio, a chadw eu holl fannau gwyrdd a chaniatáu iddyn nhw gael cyfarpar chwarae y gellir ei gynnal a'i gadw fel y bydd gan bobl amgylchedd ardderchog i fynd allan iddo a cheisio cadw'n heini.

Diolch am yr amrywiaeth o sylwadau a chwestiynau. Fe fyddaf i'n ymdrin, i ddechrau, â'ch pwynt chi ynglŷn â Brexit. Ni ddywedais i erioed, naill ai wrth lansio'r ymgynghoriad nac yn y datganiad a wneuthum heddiw, mai o ganlyniad i Brexit yn unig y daw'r her sy'n ein hwynebu o ran gwrthsefyll a lleihau gordewdra yn y gymdeithas—ddim o gwbl. Mae'r pwynt a wnaf i'n un na ellir ei osgoi, sef bod maint ein her ni'n cynyddu yn sgil yr hyn y byddai Brexit yn ei wneud. A pheidiwch â chymryd fy ngair i am hynny; mae llawer o gynrychiolwyr o'ch plaid chi eich hun yn cydnabod effaith economaidd ymadael gyda'r fargen arfaethedig ar hyn o bryd. Fe fyddai hynny'n cael effaith. Gwyddom fod hynny'n wir. Os oes bydd llai o ffrwythau a llysiau ffres ar gael a'r rheini'n costio mwy, gwyddom y bydd hynny'n cael effaith hefyd. A rhan o fod yn onest yw hynny. Dyma rywfaint o'r gonestrwydd sydd ei angen, ond yn sicr nid wyf i'n gwadu, hyd yn oed pe na fyddai Brexit yn digwydd, y byddai angen inni edrych eto ar yr hyn a wnawn yn y maes hwn, Nid yw ein ffigurau poblogaeth a gwir effaith y mater hwn yn rhywbeth y gallem ni neu y dylem ni eu hosgoi. A dyna pam mae'r strategaeth hon gennym ni.

Rydym yn dechrau drwy edrych ar y ffordd yr ydym yn rhoi'r grym a'r gallu i bobl, gyda'r asedau sy'n bodoli ymhlith y bobl a'u cymunedau. Oherwydd, ar ddechrau'r ymgynghoriad hwn, fe geisiais i dynnu sylw at y ffaith fy mod i'n cydnabod y gall hon fod yn ddadl sy'n anodd ei chael weithiau. Os ydych yn dweud y drefn wrth bobl ac yn dweud, 'Mae'n rhaid ichi wneud yn well na hyn', nid yw'n hynny'n gweithio pob amser, yn aml mae'n codi gwrychyn pobl. Felly, mae rhywbeth ynglŷn â sut yr ydych chi'n rhoi grym ac anogaeth i bobl, oherwydd mae'r rhan fwyaf o bobl yn awyddus i weld newid, a'r her yw sut y gallwn ni eu cefnogi nhw i sefyllfa lle gallan nhw wneud y newid hwnnw'n un effeithiol. Ac mae hynny'n ymwneud yn rhannol â'r neges bod rhywfaint o gyfrifoldeb ar yr unigolyn. Ond mae'r modd y caiff hynny ei gyflwyno i'r unigolyn hwnnw'n bwysig iawn ac nid yw'n fater syml, oherwydd yn hawdd iawn gall honno droi'n ddadl filain ac annifyr iawn. Ac, yn y dyddiau sydd ohoni, rydym ni'n byw ar adeg pan mae'r sefyllfa'n aml yn un ddiofyn, ac weithiau mae'n anodd iawn cael gwrandawiad i'ch rhesymau. Ac mae'r strategaeth hon yn ceisio cymryd yr agwedd honno gan ddweud, 'Dyma'r hyn y gallwn ni ei wneud, ond mae'n rhaid inni weithio gyda phobl'. Oherwydd mae bob amser yn wir mai chi eich hun fel unigolyn all ddylanwadu fwyaf ar eich gofal iechyd a'ch canlyniadau iechyd. Ac mae hynny'n fy nghynnwys innau pan fyddaf i'n ystyried fy iechyd i.

Ynglŷn â'r pwynt a wnaethoch chi am weithgarwch corfforol, roeddech chi'n sôn am chwaraeon mewn ysgolion, ac ydym, rydym ni'n trafod hyn ac mae swyddogion ar draws y Llywodraeth wedi siarad am hyn. Ond cofiaf fod rhywun a oedd yn edrych yn debyg iawn i chi, wedi dweud, pan lansiwyd yr ymgynghoriad yn y Siambr hon, nad oedd yn dymuno siarad am chwaraeon yn unig, oherwydd nid yw pawb yn mwynhau chwaraeon. Ond mae gweithgarwch corfforol a chael cyfleoedd i wneud yr ystod o weithgarwch y mae pobl yn ymgymryd ag ef, nid yn unig mewn ysgolion, ond mewn cymunedau hefyd, yn rhywbeth sy'n cyffroi pobl ac mae hynny'n sicr yn rhan o'r hyn yr ydym ni'n edrych arno. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â'r filltir ddyddiol mewn ysgolion yn unig, ond yn y strategaeth rydym yn sôn yn eglur iawn am gael mwy o weithgarwch corfforol mewn lleoliadau ysgolion fel rhan o'r hyn yr ydym ni'n awyddus i'w gyflawni.

O ran eich pwynt chi ynglŷn â'r hyn yw pwysau iach, a'r her i bobl sydd heb dan bwysau ac sydd ag anhwylderau bwyta, dyma un o rannau anodd yr ymgynghoriad oherwydd nid oedd pawb yn hoffi'r teitl 'Pwysau Iach: Cymru Iach', fel pe bai'n osgoi'n fwriadol y problemau sydd gan bobl ag anhwylderau bwyta, neu bobl dan bwysau. Nid oes byth deitl perffaith ar gyfer unrhyw beth yr ydym ni'n dewis ei wneud, ond rydym yn cymryd hynny o ddifrif, ac felly mae ffrwd wahanol o waith yn mynd rhagddo, ond dyna yw'r pwynt am yr hyn sydd yn 'iach'. Nid yw'n ymwneud yn unig â'ch pwysau chi o reidrwydd, mae'n ymwneud â 'Phwysau Iach: Cymru Iach', y ffordd yr ydych chi'n byw eich bywyd, y dewisiadau a wnewch chi, a deall yr hyn a wnewch chi i'ch corff chi eich hun gyda'r dewisiadau a wnewch ynglŷn â bwyta, yfed ac ymarfer corff yn benodol. Fe fyddwch chi'n sicr yn gweld y themâu hynny, wrth gwrs, yn y meysydd dysgu yn y cwricwlwm i ysgolion, ac fe fyddwch chi'n gweld cysondeb rhwng hynny a'r dull yr ydym ni'n ei ddilyn yn y strategaeth.

Wrth ystyried cynllunio amgylcheddau sy'n fwy iach gartref ac yn y gwaith fel ei gilydd, unwaith eto rwy'n derbyn y pwynt a wnewch chi, ac unwaith eto rwy'n ceisio egluro ein bod ni'n awyddus i ystyried hynny. Fe fydd yna bethau y byddwn ni'n dymuno ceisio eu profi nhw a'u cyflawni gyda deddfwriaeth yn y dyfodol. Er enghraifft, rwy'n awyddus iawn i brofi terfynau'r hyn y gallwn ni ei wneud o ran iechyd cyhoeddus a chynllunio, y safleoedd y caniateir allfeydd bwyd cyflym neu beidio, y niferoedd, a pha mor agos ydyn nhw at ganolfannau hamdden ac ysgolion. Dyna'r pethau yr ydym ni'n awyddus i'w profi a gweld i ba raddau y gallwn ni fynd gyda hynny, oherwydd gwyddom fel arall y bydd mwy o'r rhain mewn mannau lle rydym ni'n cydnabod y byddan nhw'n cael effaith andwyol ar iechyd y boblogaeth.

O ran yr hyn sy'n briodol o ran gweithgarwch corfforol, do, fe wnaethom ni edrych ar yr hyn sy'n bodoli yn y DU eisoes ac mewn rhannau eraill o Ewrop a'r Unol Daleithiau yn benodol, oherwydd rwy'n cydnabod nad oes un maint i ffitio pawb—nid chwarae ar eiriau yw hynny. I wahanol bobl, bydd gwahanol gyfleoedd yn gwneud gwahaniaeth iddyn nhw, cyfleoedd sy'n hygyrch ac yn bethau y byddan nhw'n eiddgar i'w gwneud. Efallai fod rhai pobl yn mwynhau mynd allan ac ymuno â chlwb pêl-droed, ac mae yna lawer o bobl, dynion a menywod, sy'n mwynhau gwneud pethau fel hynny. I eraill, dyna fyddai'r peth olaf y bydden nhw'n ei ddymuno. Felly, mae'n ymwneud â'r amrywiaeth o weithgarwch y gallwn ei ddarparu a deall y sylfaen dystiolaeth ar gyfer yr hyn fyddai'r ymyriad mwyaf effeithiol i helpu i gefnogi pobl. Fel y dywedais, mae'r rhan fwyaf o bobl yn dymuno gwneud y gwahaniaeth hwn, ac mae hyn yn ymwneud â'r ffordd y byddwn ni'n eu helpu nhw i wneud hynny.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ar 'Pwysau Iach: Cymru Iach'? Mae'n amlwg ei fod yn gynhwysfawr iawn. Rwy'n awyddus i fynd i'r afael â'r hyn y gallwn ni ei wneud fel mater o frys gan fod hwn yn argyfwng. Rydym wedi bod yn siarad am epidemig gordewdra ers peth amser erbyn hyn ac mewn gwirionedd mae angen inni weld newid sylweddol, oherwydd fel y dywedwch chi yma, mae dros 60 y cant o'n poblogaeth ni o oedolion dros bwysau neu'n ordew, ac mae hynny wedi ei normaleiddio. Ydy, wir; felly y mae. Ac mae oddeutu 20 y cant o'n plant ni'n dechrau yn yr ysgol bob blwyddyn eisoes yn ordew neu dros bwysau.

Nawr, yn amlwg, ceir cydbwysedd rhwng yr hyn y gall y Llywodraeth ei wneud a'r hyn y gall yr unigolyn ei wneud. Fe all y Llywodraeth, fel yr ydych chi wedi cyfeirio ato, wneud pethau fel cyfyngu ar hyrwyddiadau pris o ran bwyd a diod sy'n uchel mewn braster, halen a siwgwr, fel hyrwyddo dau am un a phethau felly. Fe hoffem ni weld hynny'n cael ei orfodi'n llym mawr. Ac fel yr oeddech chi'n crybwyll hefyd, cyfyngiadau cynllunio ar gyfer siopau cludfwyd poeth ger ysgolion a chanolfannau hamdden a phethau felly. Mae gwir angen hefyd inni fynd i'r afael â hysbysebu bwydydd sothach a anelir at blant. Nawr, rwy'n gwybod nad yw rhywfaint o hynny wedi ei ddatganoli, ond a dweud y gwir rydym  wedi siarad am hyn ers blynyddoedd ac mae grym hysbysebu yn golygu ei fod yn parhau i fod yn ddylanwad treiddiol iawn ar yr hyn y mae ein plant ni'n ei fwyta, a hefyd maint y prydau bwyd. Mae hynny hefyd yn gyfuniad o'r hyn y gellir deddfu yn ei erbyn neu ddewis yr unigolyn; fe adawaf i hynny i'r Gweinidog. Ond y peth pwysig yw hyn, ar ôl ysmygu, gordewdra yw'r achos mwyaf o ganser y gellir ei atal. Nid yw llawer o bobl yn sylweddoli bod gordewdra yn achos annibynnol o ganser, yn union fel ysmygu. Mae bod dros bwysau yn achosi canser. Mae'n achosi tua 13 math gwahanol o ganser. Hyd yn oed heb ysmygu, mae bod dros bwysau yn rhoi canser i chi fel carsinogen annibynnol.

Ond yn amlwg, fel y cyfeiriasoch ato, ac fel y cyfeiriodd Angela Burns eisoes ato, mae'n golygu mwy na deiet, mae'n golygu mwy na bwyta llai, bwyta llai o garbohydradau, llai o siwgwr, mwy o brotein, a hefyd ymestyn y cyfnod newynu yn ystod y dydd, gan geisio cyfyngu ar yr amser y byddwn yn cymryd calorïau i'r corff i slot o wyth neu 10 awr o'r 24—dyna'r cyngor meddygol diweddaraf. Felly, nid deiet yn unig sy'n gwneud hyn: mae hyn yn ymwneud â ffitrwydd corfforol a gweithgarwch corfforol hefyd. Nid yw mynd allan i gerdded yn gofyn am Lycra ffansi—wel, mae'n amlwg y gallech chi wisgo Lycra pe dymunech, ond ar y llwybr arfordirol nid oes angen Lycra arnoch chi mewn gwirionedd. Wrth ddringo'r mynydd—nid oes angen Lycra yn y fan honno ychwaith. Ond fe allech chi gyda 10,000 cam y dydd neu fwy na hynny o gamau y dydd, drwy gerdded yn gyflym, ddod yn gorfforol heini. Fel y dywedais yma o'r blaen, o fod yn gorfforol ffit, bydd eich siwgr gwaed chi 30 y cant yn is nag y byddai heb fod yn ffit yn gorfforol. Mae lefel y colesterol yn eich gwaed 30 y cant yn is nag y byddai heb fod yn gorfforol ffit. Ac os ydych chi'n gorfforol ffit, mae pwysedd eich gwaed chi 30 y cant yn is nag y byddai heb fod yn gorfforol ffit. Nawr, fel y dywedais o'r blaen, pe bai tabled yn cael ei dyfeisio i wneud hynny i gyd, byddem yn gweiddi'n groch am yr iachâd gwyrthiol hwnnw, ond ffitrwydd corfforol yw'r iachâd gwyrthiol. Ac, yn amlwg, bydd lleihâd cyffredinol yn y pwysau hefyd.

Felly, mae'n fater i'r unigolyn i raddau helaeth ond, fel y dywedais, mae gan y Llywodraeth waith i'w wneud yma hefyd, o ran y cyfyngiadau cynllunio, ac o ran cyfyngu ar hyrwyddiadau pris a phethau eraill. Ond yn ogystal â hynny, fel y gwnaethom ei ganfod, fe allwn ni addysgu pobl faint fynnom ni, ond mewn gwirionedd deddfwriaeth wrth-ysmygu wnaeth achosi'r gostyngiad mwyaf mewn cyfraddau ysmygu yn y wlad hon yn y blynyddoedd diwethaf. Y gwaharddiad hwnnw ar ysmygu—. Pan ddigwyddodd datganoli, roedd 32 y cant o boblogaeth oedolion Cymru yn ysmygu, ac roedd hynny wedi bod tua 32 i 35 y cant dros yr 20 mlynedd flaenorol, er gwaethaf yr holl raglenni addysg a phethau felly. Nawr, wedi'r gwaharddiad ar ysmygu, mae wedi gostwng i 16 y cant ac yn mynd yn is. Y ddeddfwriaeth a wnaeth y newid amlwg, ynghyd â'r addysg a'r cymorth i roi'r gorau iddi a phethau felly. A nawr rydym yn gweld gyda'r ddeddfwriaeth isafswm alcohol yn yr Alban, mae pobl yn yr Alban yn yfed llai o alcohol. Pwy fyddai wedi meddwl? Mae pobl yn yr Alban yn yfed llai o alcohol, ac mae hynny'n ymwneud â'r ddeddfwriaeth ar isafswm prisio alcohol.

Felly, rwy'n credu bod angen i'r Llywodraeth wynebu'r gwirionedd caled ynglŷn â deddfwriaeth bwyd a diod hefyd, a dechrau ystyried cwmnïau bwyd a diod—fel cwmnïau bwyd mawr, cwmnïau diod mawr—ychydig fel yr ydym ni'n ystyried cwmnïau tybaco mawr. Gadewch inni beidio â chael rhagor o wirfoddoli neu gytundebau gwirfoddol. Gadewch inni ddeddfu. O ran y dreth ar siwgwr a godir yn y wlad hon—gwn fod yna dreth ar siwgwr, ond ychydig iawn o reolaeth sydd gennym drosti. Mae angen inni gael rheolaeth drosti yma fel y gallwn ni wario'r hyn sy'n dod o'r dreth siwgwr yma yng Nghymru ar yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w wneud gydag agenda gordewdra.

Ac yn olaf, yn y gyfatebiaeth ataliol: addysg. Rwy'n edrych ar y Gweinidog Addysg o ran hyn o beth. Fel y gŵyr Angela Burns yn dda, fel y gŵyr y Gweinidog yn dda, yn y pwyllgor iechyd rydym wedi cyflawni adolygiad o ffitrwydd corfforol a gordewdra—yr union agenda hon. Un o'r argymhellion a gyflwynwyd gennym oedd, 'Beth am wneud 120 munud o weithgarwch corfforol yn orfodol bob wythnos yn ein hysgolion?' Roedd hwn yn argymhelliad cryf iawn. Dyna'r hyn yr oedd y dystiolaeth i gyd yn ei ddweud. Beth am wneud arolygiadau Estyn o'r gweithgarwch corfforol hwnnw yn orfodol hefyd? Mae hyn yn rhywbeth a allai ddigwydd nawr. Beth am symud yn radical gyda'r ddeddfwriaeth teithio llesol? Rydym wedi bod yn siarad am ddeddfwriaeth teithio llesol—ydy, mae'n beth gwych, ond beth am ei gwneud hi'n hawdd ac yn ddiogel i gerdded a beicio i bobman? Mae angen inni wneud rhywbeth yn hytrach na siarad am hyn drwy'r amser.

Felly, ydw, rwy'n croesawu llawer o'r hyn sy'n digwydd yma, ond nid oes gennym 10 mlynedd eto ac ati. Mae angen newid sylweddol mewn gweithgarwch, fel bod pobl Cymru â phwysau iach, ac yn wir er mwyn cael Cymru iachach. Diolch yn fawr.

Fe hoffwn i ddiolch i Dr Lloyd am ei bregeth a'i ddarlith ddiddorol. Rwy'n cytuno â'r rhan fwyaf o'r hyn a ddywedodd. Ceir cytundeb ynglŷn â'n sefyllfa bresennol ni a'r hyn yr ydym ni am geisio ei wneud. Yn hytrach na thrafod ffeithiau a ffigurau o ran yr hyn yr ydym ni'n ei wneud a buddsoddi mewn teithio llesol a hynny yn y strategaeth hefyd, rwy'n credu ei bod yn bwysig myfyrio a chydnabod bod y pwyntiau a wnewch chi am ysmygu o ddiddordeb gwirioneddol, oherwydd fe wnaeth y newid deddfwriaethol helpu i symud pethau ymlaen gyda newid ehangach yn digwydd ar wahanol lefelau mewn gwahanol rannau o'r wlad. Ond fe arweiniodd hyn at newid diwylliannol ehangach, yn enwedig o ran agweddau pobl tuag at ysmygu o amgylch plant, ac ysmygu o amgylch bwyd hefyd. Rydych chi'n gweld hynny'n parhau o hyd. Yn sydyn, rydych chi'n gweld newid mwy eang o ran agweddau, ac, fel y gwyddoch chi, rwy'n cytuno â chi o ran isafswm pris uned—dyna pam y gwnes i ddwyn y ddeddfwriaeth isafbris uned gerbron y lle hwn. Rwy'n credu y byddwn ni'n gweld effaith debyg yma, nid yn unig gostyngiad yn swm yr alcohol ond yn swm yr alcohol o gryfder uchel a rhad iawn sy'n cael ei yfed hefyd.

Felly, yn y strategaeth, rydym yn nodi ein bod ni, fel y dywedais wrth Angela, yn dymuno profi terfynau ein pwerau—y pwerau sydd gennym ni ar hyn o bryd, er enghraifft y pwerau sydd ar gael inni yn Neddf Iechyd Cyhoeddus (Cymru) 2017 a basiwyd yn y tymor Cynulliad diwethaf. Rydym hefyd yn y cynllun cyflawni hwnnw yn ceisio cael dewisiadau ar gyfer deddfwriaeth yn y dyfodol, a nodi sut y gallem ni ddefnyddio'r pwerau sydd ar gael i ni o ran ein cymhwysedd i sefydlu'r ddeddfwriaeth i ganiatáu inni wneud hynny hefyd. Oherwydd mae yna bethau i feddwl amdanyn nhw o ran hysbysebu a hyrwyddo. Ac yna mae rhywfaint o hynny'n anodd, oherwydd mae gennym rai pobl sy'n ennill incwm mewn gwahanol ffyrdd ar hyn o bryd. Os ystyriwch beiriannau gwerthu bwyd iach, mae'n rhan o'r hyn yr ydym yn ei weld o fewn y gwasanaeth iechyd, ond mewn canolfannau hamdden hefyd. Nid ydym yn rhedeg y rhain yn uniongyrchol, ac eto gallaf i ddweud wrthych, pan fydda i'n mynd â'r mab i nofio, fel y gwnaf i'n rheolaidd, ac mae ganddo ef lawer gormod o egni, fel sydd gan y rhan fwyaf o blant pump oed, ond mae'n hyfryd—onibai pan fyddwn yn gorffen gyda'r nofio ac yn eistedd i lawr i wisgo'n esgidiau, o'n blaenau mae yna beiriant gwerthu siocled. Pump oed yw fy mab, ac mae'n gweld bag llawn siocled ac yn gofyn, 'Dadi, a gaf i siocled?' Felly, mae'n rhaid imi ei wrthod, ac felly rwy'n mynd yn hen dad blin, ond rwy'n gwneud y peth iawn. Felly, mae rhywbeth ynglŷn â sut yr ydym ni'n newid yr amgylchedd fel na chewch chi'r negeseuon gwahanol a chymysg hynny. Oherwydd os bydda i'n dweud wrtho ef, 'Trît yw'r siocled', yna bob tro y bydd ef yn ceisio gwneud y peth iawn, dyna fydd o'i flaen ei lygaid. Mae angen gweld newid a symudiad oddi wrth hynny hefyd.

Yn olaf, o ran eich pwynt chi am gerdded, i'r rhain ohonom sydd â swyddi yn y fan hon, nid hon yw'r swydd orau ar gyfer gweithgarwch corfforol. Rwy'n cerdded yn rheolaidd o'r llawr isaf i'r pumed llawr, oherwydd yn aml dyna'r unig ymarfer corff y byddaf yn ei wneud yn ystod y dydd. Fel arall, rwy'n eistedd ar fy mhen-ôl ac yn siarad neu'n sefyll ar fy nhraed ac yn siarad—nid oes lawer iawn o ymarfer corff. Felly, mae her ynglŷn â'n hamgylchedd gwaith, ac nid dim ond y ni yn y lle hwn, ond i bobl sy'n gweithio mewn swyddfeydd. Mae amrywiaeth o swyddi yn cael eu gwneud bellach mewn economïau mwy modern nad ydynt yn gorfforol egnïol yn y ffordd y byddai llawer o bobl yn arfer mynd i'r gwaith a gorfod ennill bywoliaeth yn y gorffennol. Mae yna her o ran yr hyn y dewiswn ni ei wneud yn y gweithle i'w wneud yn fwy egnïol yn gorfforol ond hefyd, wedyn, o ran yr hyn y dewiswn ni ei wneud yn ein hamser y tu allan i'r gwaith. Felly, mae newid ymddygiad yn yr holl system yn rhan o'r hyn yr ydym ni'n dymuno ei weld, ac fel y dywedwch chi, ac rwy'n falch eich bod chi'n cydnabod hynny, nid yw hyn yn ymwneud â'r Llywodraeth yn unig, mae'n ymwneud â'r holl ddewisiadau a wnawn ni gyda'n gilydd.

Rwy'n cytuno â'r ddau siaradwr blaenorol : ni yw'r genedl fwyaf gordew yn Ewrop ac mae ein system fwyd ni'n hollol doredig. Felly, yr unig ddewis yw newid. Nid treth ar siwgwr yw'r unig beth sydd ei angen arnom ni, mae angen treth ar halen a threth ar fraster i reoli gweithgarwch y cwmnïau gweithgynhyrchu bwyd sy'n anelu'r stwff hwn sy'n cael ei alw'n fwyd at bobl. Yn ogystal â hynny, bu cynnydd cyflym iawn mewn diabetes math 2, sydd eisoes yn defnyddio 10 y cant o gyllideb y GIG. Felly, ni allwn aros am ddegawd arall cyn cael hyn i drefn.

Rwy'n cytuno â'r Gweinidog eich bod chi'n hollol gywir i nodi y bydd cost llysiau a ffrwythau yn codi o ganlyniad i Brexit. Felly, hoffwn i wybod beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud nawr i ennyn mwy o bobl i dyfu llysiau a ffrwythau yma yng Nghymru. Nid oes unrhyw sôn am hynny yn y ddogfen. Roeddem ni iachaf yn ystod yr ail ryfel byd pan oeddem ni'n palu am fuddugoliaeth. Mae angen inni balu i achub ein cenedl nawr, mewn gwirionedd, ac i achub ein GIG. Ac mae angen gwneud hynny nawr. Hyd yn oed os llwyddwn ni i osgoi trychineb Brexit heb gytundeb, mae llawer o dystiolaeth ar gael, os cewch chi blant i dyfu bwyd, y byddan nhw'n cael eu temtio wedyn i'w fwyta hefyd.

Yr hyn a fwytwn sy'n ein gwneud ni. A'r ystadegyn mwyaf brawychus a ddysgais i'n ddiweddar yw nad yw dwy ran o dair o bobl byth yn bwyta pryd o fwyd wedi ei baratoi â chynhwysion ffres—byth. Hyd yn oed pan fyddan nhw'n mynd allan, fe fyddan nhw'n mynd allan i fwyta bwyd gwael. Dyna faint yr her sy'n ein hwynebu ni.

Felly, rwy'n cael trafferth deall y gwahaniaeth rhwng cerrig milltir a chanlyniadau a thargedau. Rwy'n awyddus i weld targedau clir iawn fel y gwyddom ein bod yn gwneud cynnydd yn hyn o beth. Dyma rywbeth yr ydym ni wedi sôn amdano ers imi fod yma, ac mae angen gweithredu nawr. Fe hoffwn i wybod—y baban a gaiff ei eni'r wythnos nesaf: sut y caiff ei ddiogelu rhag marchnata cynhyrchion gwael sy'n cymryd arnyn nhw i fod yn fwyd maethlon? Gwyddom fod llai na thri chwarter y plant sy'n dechrau'r ysgol yn pwyso'n iach. Beth fydd y ffigur hwnnw yn 2022? Mae'n rhaid inni gael dull gweithredu system gyfan yn bendant; nid yw hyn yn ymwneud yn unig ag adran y Gweinidog iechyd. Fe hoffwn i weld beth yr ydym yn mynd i'w wneud o ran caffael cyhoeddus. Beth ydym ni'n ei wneud? Mae gennym yr holl gyfryngau yn y fan hon i wneud rhywbeth. Mae gennym  ganllawiau 'Blas am Oes', rheoliadau, ond nid ydynt yn cael eu dilyn yn ein hysgolion oherwydd does neb yn eu monitro nhw.

Felly, gwyddom fod hyd at draean o'n plant ni'n dibynnu ar y brecwastau rhad ac am ddim a'r ciniawau ysgol, neu fel arall nid ydynt yn cael unrhyw beth arall y byddwn i'n ei alw'n fwyd. A gwyddom o'r ystadegau a'r ymchwil a wnaeth sefydliadau eraill nad yw hanner y plant sy'n mynd i'r gwely'n newynog hyd yn oed yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim, oherwydd bod eu rhieni tlawd yn ennill mymryn o gyflog. Felly, mae gennym lawer o ddyheadau ond nid oes digon o weithredu. Ac un o'r pethau yr wyf i'n eiddgar i'w gweld yw system o oleuadau traffig, er mwyn sicrhau bod pobl yn glir a yw'r bwyd yn iach neu'n esgus bod yn iach yn unig.

Mae angen gweithredu i sicrhau nad oes siwgwr, braster a halen yn cael eu hychwanegu at yr holl fwyd wedi ei brosesu, gan gynnwys bwydydd babanod, er mwyn hwyluso gwneud elw. Sut mae'r Gweinidog yn bwriadu normaleiddio bwyta iach mewn ysgolion cynradd? Dyna'r hyn yr wyf i'n ei weld sy'n absennol o'ch dogfen chi. A wnewch chi ystyried gwahardd gwerthu diodydd mewn ysgolion uwchradd, sydd, ar hyn o bryd, yn annog disgyblion i ddefnyddio arian sydd i fod i gael ei wario ar fwyd yn hytrach na diodydd sy'n gyfyngedig o ran maeth?

Ceir llawer o gyfleoedd i wneud Cymru'n wlad o fwyd da, ac mae hyn yn rhywbeth y mae angen inni weithio ar y cyd arno, nid dim ond yn y gwasanaeth iechyd. Ond nid wyf yn sicr pa wahaniaethau y gallwn ddisgwyl eu gweld ymhen dwy flynedd fel y gallwn fesur a fu rhaglen y Llywodraeth yn llwyddiannus ai peidio.  

Rwy'n diolch i'r Aelod am y sylwadau. Mae'n deg imi dynnu sylw at ail-fformiwleiddio halen a bod amrywiaeth o fusnesau bwyd wedi lleihau'r gyfradd o halen ac na chafodd hynny unrhyw effaith ar y blas wrth fwyta'r bwyd hwnnw yn ôl y cwsmeriaid. Yr her yw gwybod a yw dull gwirfoddol yn ddigonol. Ac, fel y nodais, rwyf i o'r farn y dylem roi prawf ar derfynau'r hyn sydd ar gael i wneud mwy o wahaniaeth eto. Mae hynny'n rhan o'r hyn a nodais, ac mae'n mynd i'r ysgolion a'r bwyd a sut mae plant yn deall y ffordd y cynhyrchir eu bwyd. Ac ym mhob ysgol gynradd bron yr ymwelais â nhw, gan gynnwys rhai yn y mannau llai ariannog sydd yn fy etholaeth i, rwy'n gweld dull cyson iawn o annog plant i dyfu bwyd a deall ble a sut y caiff hwnnw ei gynhyrchu ar lefel leol.

Rwyf i am ymdrin â'ch pwyntiau chi ynglŷn â thargedau, ac yna sut rydym yn defnyddio canlyniadau a rhai o'r cynigion sydd gennym ni. Fe gawsom ni sgwrs ynghylch a ddylid cael targedau yn y strategaeth hon, ac fe benderfynais i beidio â chael targedau. Edrychais ar yr hyn sy'n digwydd yn yr Alban ac yn Lloegr, lle mae ganddyn nhw dargedau i leihau gordewdra ymhlith plant, i haneru hynny erbyn 2030, ac nid wyf i'n credu bod unrhyw dystiolaeth bod hwnnw'n darged y gellir ei gyflawni mewn unrhyw ffordd. Oherwydd rhan o'r her i ni yw nad ydym yn deall eto faint o effaith a gaiff y mesurau yr ydym ni'n mynd i'w cyflwyno, ac nid wyf yn arbennig o awyddus i gael targed ar sail rhyw ddyhead bras. Nid wyf i o'r farn fod hynny'n ddoeth nac yn synhwyrol i neb. Fe fydd y fframwaith canlyniadau yr ydym yn mynd i geisio ei gynhyrchu yn caniatáu i bobl fesur yr effaith ar boblogaeth Cymru. Felly, os nad oes unrhyw newid, yna fe fydd y mesurau canlyniad yn cofnodi hynny. Os bydd yna newid gwirioneddol, fe fyddwn ni'n gweld hwnnw ac yna bydd angen inni geisio deall pa rai o'n hymyriadau ni sy'n cael yr effeithiau mwyaf sylweddol. Nid oes modd inni wybod bob amser pa ymyriad a gyflwynir gennym sy'n effeithio ar fywydau pobl a beth yw'r gydberthynas uniongyrchol o ran pa mor iach yw pwysau pobl ein gwlad.

O ran rhai o'r cynigion, efallai y byddai'n ddefnyddiol nodi ein bod yn edrych ar wahardd gwerthu diodydd egni i blant; cyfyngu ar hyrwyddo a marchnata bwyd a diod afiach yn yr amgylchedd manwerthu; gwahardd gwerthu diodydd llawn siwgwr y gellir eu hail-lenwi mewn lleoliadau y tu allan i'r cartref—ac rydym yn gweld y rhain yn rheolaidd, yr ail-lenwadau diddiwedd; cyfyngu ar faint diodydd ysgafn llawn siwgwr; a labelu calorïau yn orfodol mewn lleoliadau y tu allan i'r cartref; ac ystyried opsiynau i gyfyngu ar hyrwyddo bwyd a diod afiach yng ngŵydd plant ysgol. Felly, rydym yn ystyried ystod o fesurau penodol a byddaf yn cyflwyno cynigion mwy pendant yn y dyfodol.

Ac yn olaf, Lynne Neagle. 

Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Fel yr ydych chi wedi ei gydnabod heddiw, Gweinidog, ac fel y mae Aelodau eraill wedi cyfeirio ato, mae gennym ni sefyllfa lle mae un ym mhob pedwar o'n plant ni'n dechrau'r ysgol naill ai dros eu pwysau neu'n ordew. Ac, fel y gwyddoch chi, roedd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn awyddus iawn i ddylanwadu ar feddylfryd Llywodraeth Cymru yn y maes hwn a gwneud yn siŵr bod plant a phobl ifanc yn ganolog i'r strategaeth hon sydd ar gyfer pob oed. Ac er mwyn llywio ein cyfraniad ni i'r ymgynghoriad, cynhaliwyd cyfarfod bwrdd crwn gyda rhanddeiliaid allweddol ac fe gymerais i dystiolaeth gan y prif swyddog meddygol. Hoffwn i achub ar y cyfle hwn i fynegi ar goedd ein diolch ni iddyn nhw.

Fel y byddwch chi wedi gweld, ym mis Ebrill, fe gyhoeddwyd ein hymateb manwl ni i'r ymgynghoriad ac fe dynnwyd sylw at y materion yr ydym ni'n credu bod angen mynd i'r afael â nhw, ac rwy'n croesawu'r camau a gymerwyd i fynd i'r afael â rhai o'r materion hynny. Eto i gyd, rydym hefyd wedi nodi atebolrwydd yn faes allweddol y byddai angen mynd i'r afael ag ef os ydym yn dymuno gwarchod rhag sefyllfa lle mae'r strategaeth yn mynd yn waith i bawb ond yn gyfrifoldeb i neb. Roeddem hefyd yn galw am darged uchelgeisiol ar gyfer lleihau gordewdra, ac am eglurder ynghylch pwy fydd yn arwain ar y mater cymhleth a thrawsbynciol hwn yn y Llywodraeth.

Nawr, fe glywais i'r hyn a ddywedasoch wrth ymateb i Jenny Rathbone, ac rwy'n sylwi bod y strategaeth yn datgan y bydd gennym gerrig milltir annatod, yn hytrach na thargedau penodol, ar gyfer pob un o bedair thema'r strategaeth i roi prawf ar y cynnydd sy'n cael ei wneud. A wnewch chi roi rhagor o wybodaeth ynglŷn â sut y bydd y gwaith o fesur y cerrig milltir yn gweithio, a dweud wrthym hefyd pa arweiniad ac atebolrwydd fydd ar waith ledled y Llywodraeth i sicrhau y caiff y strategaeth hon ei chyflawni? Oherwydd, yn amlwg, nid mater yn unig i chi fel Gweinidog iechyd yw hwn. Felly, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y ceir, ledled y Llywodraeth gyfan, arweinyddiaeth addas i ysgogi hyn?

Iawn. Rwy'n credu eu bod nhw'n gwestiynau teg. Rwyf i wedi ceisio ymdrin â'r pwynt yn ymwneud â thargedau, ac rwy'n credu bod gwahanol farn ar hyn, felly ni wnaf geisio esgus nad oes gwahaniaeth barn ynghylch a ddylem ni gael targedau ai peidio. O ran y canlyniadau a'r cerrig milltir, un o dasgau cyntaf y bwrdd gweithredu fydd nodi'r cerrig milltir a'r targedau hynny. Byddan nhw'n weladwy, byddan nhw'n cael eu cyhoeddi—ni fyddan nhw'n gyfrinachol ac yn cael eu cadw yn fy nesg. Ac yna byddwch chi'n gallu gweld sut yr ydym ni'n ceisio mesur y cynnydd yr ydym ni'n ei wneud. Ac rwy'n llwyr ddisgwyl y byddwn i'n cael y cyfle, pe bawn yn aros yn y swydd hon, i ddod i'r pwyllgor i egluro pa gynnydd sy'n cael ei wneud neu beidio.

Ac, o ran yr arweinyddiaeth o fewn y Llywodraeth, fi yw'r Gweinidog arweiniol, ond menter Llywodraeth gyfan yw hon. Os edrychwch chi ar yr holl feysydd gwahanol yr ydym ni'n ymdrin â nhw yn y strategaeth hon, yn sicr nid mater o un Gweinidog ac un adran yn unig ydyw. A bydd hynny eto'n dod yn ôl at y bwrdd gweithredu yn edrych yn onest ar nodi lle yr ydym ni a'r hyn sydd angen ei wneud gan bwy, oherwydd y gwir plaen yw, os nad ydym ni'n cael pob rhan o'r Llywodraeth yn wynebu i'r un cyfeiriad, ni fyddwn ni'n cael cefnogaeth ein partneriaid, ac ni chawn gefnogaeth y partner mwyaf oll yn hyn, sef y cyhoedd eu hunain. Felly, credaf y bydd yn rhaid i rywfaint o hyn ymwneud â'r Llywodraeth yn wirioneddol yn ceisio cydweithio ag eraill. Fi yw'r Gweinidog arweiniol, ond bydd angen i ni ddangos y cynnydd yr ydym ni'n ei wneud mewn gwirionedd, ac yna, rwy'n credu, dyna fydd yr ateb gorau i'ch her ynghylch a oes gwir atebolrwydd wrth weithredu'r hyn sy'n weledigaeth gyffredin. Ac rwy'n credu bod cefnogaeth eang i'r meysydd gweithgaredd yr ydym ni'n cydnabod bod angen eu cyflawni.  

Diolch yn fawr, Weinidog.