1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog – Senedd Cymru am 1:44 pm ar 3 Mawrth 2020.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Fel y sefyllfa waethaf posibl, gallai hyd at 80 y cant o boblogaeth yr Alban ddal coronafeirws COVID-19 a 250,000 o bobl angen triniaeth yn yr ysbyty, yn ôl eu prif swyddog meddygol. Ddoe, Prif Weinidog, dywedasoch fod eich Llywodraeth chi yn gweithio ar gyfer y gorau ac yn paratoi ar gyfer y gwaethaf. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r sefyllfa waethaf posibl yma? A beth yw'r ffigurau cyfatebol ar gyfer Cymru?
Wel, Llywydd, mae Prif Swyddog Meddygol Lloegr wedi cadarnhau'r ffigur o 80 y cant y bore yma. Disgwylir i'r amrediad fod yn y rhan o'r sbectrwm rhwng 50 ac 80 y cant a byddai 80 y cant yn uwch na'r boblogaeth yn nhalaith Tsieina sydd wedi cael ei heffeithio'n fwyaf difrifol, felly mae'r rhain yn sefyllfaoedd achos gwaethaf realistig. Pe byddai'r gwaethaf yn digwydd, yna byddai hyd at 80 y cant o boblogaeth Cymru yn cael ei heffeithio hefyd, felly dyna'r ffigur y mae'r broses gynllunio yn ei ddefnyddio drwy ein prif swyddog meddygol a'r trefniadau cydgysylltu brys sydd gennym ni. Nid yw'n rhagfynegiad, nid dyna'r ydym ni'n credu fydd yn digwydd; rhagdybiaeth at ddibenion cynllunio yw bod y ffigur hwnnw o 80 y cant a grybwyllwyd yn yr Alban, a gadarnhawyd heddiw yn Llundain, yr un ffigur ag yr ydym ni'n gweithio'n unol ag ef yma yng Nghymru.
Diolch. Mae cynllun gweithredu'r pedair gwlad a gyhoeddwyd heddiw yn dangos nad yw Cymru wedi rhoi rhai mesurau ar waith eto. Yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, mae'r feirws yn cael ei ystyried yn glefyd hysbysadwy erbyn hyn. Pam nad yw yma? Yn Lloegr, mae pwerau brys eisoes ar waith i ganiatáu i'r heddlu gyfarwyddo a chadw person nad yw'n cydymffurfio â chais i gael ei ynysu os amheuir ei fod yn cario'r feirws, a bydd y pwerau hynny'n cael eu hymestyn i weithwyr meddygol ac iechyd cyhoeddus proffesiynol. A fydd hyn yn digwydd yma? Ac a allwn ni gael diweddariad cyhoeddus dyddiol yn hytrach nag wythnosol, fel sy'n digwydd yn yr Alban, o nifer y profion coronafeirws positif a negyddol?
A gaf i, Llywydd, yn gyntaf oll sicrhau'r Aelod bod diweddariad dyddiol yn cael ei ddarparu yng Nghymru—yn cael ei ddarparu bob dydd ar wefan Iechyd Cyhoeddus Cymru—ac rydym ni'n bwriadu i hynny barhau? Cyn belled ag y mae'r pwerau cadw yn y cwestiwn, rydym ni'n parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU a chyda Llywodraethau'r Alban a Gogledd Iwerddon ar ddeddfwriaeth bosibl y gallai fod angen ei chyflwyno, fel pe byddai'r gwaethaf yn digwydd, y byddai gan y Llywodraethau y pwerau angenrheidiol i allu ymateb i glefyd sydd wedi symud y tu hwnt i'r cyfnod cyfyngu ac oedi. Byddwn yn adrodd hynny i'r Cynulliad Cenedlaethol yn y fan yma, wrth gwrs, ac yn gwneud yn siŵr bod cyfleoedd i'r Aelodau graffu ar y pwerau hynny, pe bydden nhw'n dod yn angenrheidiol.
Rydym ni'n adrodd drwy'r amser, Llywydd, ar nifer y bobl sydd wedi cael eu profi yma yng Nghymru. Mae'n gannoedd o bobl erbyn hyn. Mae'r trefniadau sydd gennym ni yn gadarn iawn. Mae gennym ni ddull gweithredu penodol yma yng Nghymru, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn yn fy marn i, o drin pobl yr amheuir bod ganddyn nhw coronafeirws yn y gymuned, ac mae 95 y cant o'r profion yng Nghymru yn cael eu cynnal yng nghartrefi pobl. Caiff hynny i gyd ei gofnodi, caiff hynny i gyd ei gyhoeddi. Mae'r wybodaeth yn gadarn ac mae'r dull o ymateb i angen, yn fy marn i, wedi bod yn llwyddiannus.
Asesiad diweddaraf Llywodraeth y DU yw y gallai hyd at un ran o bump o'r gweithlu fod yn absennol o'r gwaith oherwydd salwch yn ystod yr anterth mewn epidemig. Cynyddodd nifer y bobl ar gontractau dim oriau yng Nghymru rhwng Mehefin 2018 a Gorffennaf 2019 gan 35 y cant, a dim ond un o bob saith ohonyn nhw sy'n cael tâl salwch. Pa gronfeydd y mae'r pedair Llywodraeth yn bwriadu eu sefydlu i sicrhau nad oes yn rhaid i bobl ar gontractau o'r fath—staff asiantaeth yn y GIG a hawlwyr budd-dal cynhwysol—orfod dewis rhwng eu hiechyd a thalu eu biliau?
Mae'n bwynt pwysig mae'r Aelod yn ei godi, wrth gwrs. Yn y cyfarfod yr oeddwn i a'm cyd-Weinidog Vaughan Gething yn bresennol ynddo ddoe o gyfarfod cenedlaethol COBRA, trafodwyd materion yn ymwneud â thâl salwch, a gwn fod ystyriaeth yn cael ei rhoi i'r ffordd y mae'r system honno'n gweithio, fel pe byddai'r gwaethaf yn digwydd, na fyddai pobl yn eu canfod eu hunain yn y sefyllfa o deimlo bod yn rhaid iddyn nhw fynd i'r gwaith, oherwydd os nad ydyn nhw yn y gwaith, nid oes unrhyw incwm ar gael iddyn nhw.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. A gaf i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich sesiwn friffio ar yr argyfwng coronafeirws y bore yma? Rwy'n falch o weld Llywodraethau ac asiantaethau yn gweithio gyda'i gilydd i fynd i'r afael â'r feirws hwn, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod hi'n hanfodol bwysig bod asiantaethau a Llywodraethau yn parhau i weithio gyda'i gilydd er budd y cyhoedd.
Nawr, mae'n hollbwysig, wrth gwrs, bod ein gwasanaethau gofal sylfaenol yn gallu ymdopi ag unrhyw alw newydd o ganlyniad i'r datblygiad hwn, ac fel y gwyddoch, mae gormod o bwysau braidd ar wasanaethau ledled Cymru, wrth i adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru ddangos bod cynlluniau i fynd i'r afael â phwysau mewn gofal sylfaenol wedi bod yn dameidiog ac araf. Wrth ymateb i ddadl cyllideb ddrafft 2020-21 Llywodraeth Cymru, mae'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon hefyd wedi ei gwneud yn glir bod angen mwy o eglurder ynghylch y cyllid ar gyfer gofal sylfaenol a gweithgarwch cymunedol mewn rowndiau cyllideb yn y dyfodol fel y gallwn sicrhau bod lefel yr adnoddau sy'n cyrraedd gwasanaethau gofal sylfaenol rheng flaen yn ddigonol. Gan fod yr achos cyntaf o coronafeirws yng Nghymru wedi ei gadarnhau erbyn hyn, a allwch chi ddweud wrthym ni sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro'r datblygiadau ynghylch lledaeniad coronafeirws i sicrhau bod pobl Cymru yn cael cymaint o wybodaeth â phosibl? A allwch chi ddweud wrthym ni hefyd pa un a ydych chi'n ffyddiog fod gan y sector gofal sylfaenol yng Nghymru y gallu a'r adnoddau angenrheidiol sydd eu hangen os bydd nifer yr achosion yn cynyddu'n sylweddol, ac a oes unrhyw hyblygrwydd yng nghyllideb Llywodraeth Cymru fel y gellid dyrannu adnoddau ychwanegol yn effeithlon pe byddai coronafeirws yn lledaenu ac yn dod yn broblem iechyd cyhoeddus llawer ehangach yn y dyfodol?
Diolchaf i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiynau yna. O ran lledaeniad, mae cyngor eglur ar gael i gleifion yng Nghymru ac, o heddiw ymlaen, bydd unrhyw glaf sydd angen cyngor yn gallu defnyddio'r rhif 111 i gael cyngor ar goronafeirws heb godi tâl ar yr unigolyn hwnnw. Y cyngor yw, os ydych chi'n credu eich bod yn agored i niwed o gwbl, peidiwch â mynd at y meddyg teulu, peidiwch â mynd i adran damweiniau ac achosion brys, ond cymerwch gyngor drwy'r rhif hwnnw yn y lle cyntaf.
O ran yr un unigolyn sydd wedi cael ei nodi yng Nghymru, wrth gwrs mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi mynd ati ar unwaith i olrhain cysylltiadau, fel y'i gelwir, i wneud yn siŵr bod unrhyw un a allai fod wedi dod i gysylltiad â'r unigolyn hwnnw ac felly wedi cael ei amlygu i risg hefyd yn hysbys, eu bod yn cael eu profi, a'u bod yn cael y sicrwydd sydd ei angen arnyn nhw.
Mae Paul Davies yn gwneud pwynt pwysig iawn am ofal sylfaenol. Pe byddai coronafeirws yn symud i gyfnod lle'r oedd oedi a lliniaru, fel y mae'r cynllun yn awgrymu, yn cael ei gyflwyno fel y prif ymateb, yna bydd gofal sylfaenol ar y rheng flaen i geisio lliniaru'r angen i bobl fynd i'r ysbyty. Ddoe, trafododd y Gweinidog iechyd, y prif swyddog meddygol a minnau ffyrdd y gallem ni gael gwared ar rai o'r gofynion y mae gofal sylfaenol yn gweithredu yn unol â nhw ar hyn o bryd. Felly, yn aml, o ganlyniad i ddadleuon yma ar lawr y Cynulliad hwn, mae meddygon teulu yn gwneud gwaith monitro mater o drefn ar lawer o gyflyrau—diabetes, er enghraifft—pan fo pobl yn cael eu galw i mewn, yn cael eu monitro ac yn y blaen. Os bydd hon yn dod yn sefyllfa fwy brys, efallai y bydd yn rhaid i ni ohirio rhywfaint o'r gwaith mwy arferol hwnnw y mae meddygon teulu yn ei wneud ar hyn o bryd er mwyn rhyddhau eu hamser i allu ymateb i anghenion mwy taer. Fel yr awgrymodd Paul Davies, ceir canlyniadau cyllidebol i hynny, gan fod meddygon teulu yn cael eu talu ar sail cyflawni'r math hwnnw o weithgarwch. Dyna natur y contract sydd gennym ni gyda nhw, felly byddai'n rhaid i ni allu gwneud yn siŵr bod ein meddygon teulu yn gwybod, trwy beidio â gwneud pethau yr ydym ni'n eu disgwyl ganddyn nhw ar hyn o bryd i ryddhau eu hamser ar gyfer pethau mwy brys, na fydden nhw o dan anfantais ariannol o ganlyniad, a cheir hyblygrwydd yn ein cyllidebau i wneud yn siŵr y gallwn ni wneud hynny.
Wrth gwrs, mae'n arbennig o bwysig bod Llywodraeth Cymru hefyd mewn trafodaethau gyda'r holl leoliadau gofal iechyd i sicrhau bod y sector iechyd a gofal cymdeithasol cyfan mor wybodus â phosibl ac yn deall yn union sut y gall drin y rhai sydd dan ei ofal yn y modd gorau. Nawr, rydym ni'n gwybod o'r argyfwng coronafeirws, er enghraifft yn Seattle, ei fod wedi ysgogi galwadau am fesurau ataliol yng nghartrefi nyrsio a lleoliadau gofal cymdeithasol America, lle mae preswylwyr mewn mwy o berygl o gymhlethdodau difrifol o'r feirws, oherwydd bygythiad deuol oedran ac amodau byw clos. Wrth gwrs, mae'r un peth yn wir am y preswylwyr hynny sy'n byw mewn lleoliadau gofal cymdeithasol yng Nghymru, ac felly, Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael yn benodol gyda darparwyr a chontractwyr gofal cymdeithasol yma yng Nghymru, a pha gynlluniau wrth gefn y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio arnyn nhw ar hyn o bryd i ddiogelu'n well y rhai sy'n byw mewn lleoliadau gofal cymdeithasol rhag coronafeirws?
Wel, unwaith eto, diolch i chi am y pwynt pwysig yna, oherwydd yr hyn yr ydym ni yn ei wybod am y feirws yw bod ei effaith yn fwy sylweddol ymhlith pobl hŷn a phobl y mae eu systemau imiwnedd eisoes wedi eu peryglu oherwydd cyflyrau eraill. A cheir crynodiadau uwch o'r bobl hynny mewn cartrefi gofal preswyl a nyrsio. Felly, mae Paul Davies yn llygad ei le i dynnu sylw at anghenion penodol y sector hwnnw. Wrth gwrs, mae'r system eisoes yn effro i hynny, mae cyngor yn cael ei ddarparu drwy'r dulliau clinigol arferol a'r ffyrdd eraill o gysylltu â'r sector. Byddwn yn gwneud mwy i wneud yn siŵr ein bod ni'n denu'r arweinwyr allweddol hynny yn y sector—Fforwm Gofal Cymru, er enghraifft—i mewn i'r sgyrsiau hyn.
Ceir her arbennig yma yng Nghymru. Ar draws ein ffin, fel y gwn y bydd yr Aelod yn gwybod, darperir gofal preswyl i raddau helaeth gan nifer fach o gwmnïau mawr iawn. Yng Nghymru, nid yw'r patrwm felly. Er bod gennym ni rywfaint o ddarpariaeth gan ddarparwyr corfforaethol, mae gennym ni sector sy'n cael ei ddominyddu o hyd gan berchenogion bach un neu ddau o gartrefi gofal preswyl. Mae cyfleu negeseuon i bobl yn fwy o her pan fydd gennych chi fwy o bobl dan sylw a phobl efallai nad ydyn nhw mor gyfarwydd o reidrwydd ag ymdrin â gofynion â chwmnïau mawr sydd wedi eu trefnu a'u paratoi'n dda i wneud hyn.
Felly, rydym ni'n effro iawn i'r heriau penodol y gallem ni eu hwynebu yma yng Nghymru ac rydym ni'n cymryd camau eisoes i wneud yn siŵr bod gan bobl ar y rheng flaen honno yr holl wybodaeth orau a'u bod yn gallu ymateb i ledaeniad y feirws hwn, pe byddai hynny'n digwydd, i mewn i'r sectorau hynny.
Prif Weinidog, yn sgil y gred y bydd y bygythiad o achosion wedi'u cadarnhau yng Nghymru yn cynyddu dros amser, mae'n hanfodol bod GIG Cymru wedi'i staffio mor llawn â phosibl i drin unrhyw un sydd â symptomau o'r feirws. Yn anffodus, rydym ni eisoes yn gwybod bod y GIG yn wynebu heriau recriwtio sylweddol, felly a allwch chi ddweud wrthym ni pa gamau uniongyrchol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael ag unrhyw faterion recriwtio yn y GIG yng Nghymru fel mater o frys? A allech chi ddweud wrthym ni hefyd a yw Llywodraeth Cymru yn edrych ar gofrestriad brys gweithwyr iechyd sydd wedi ymddeol fel ffordd o gynyddu nifer y bobl a all helpu i drin y rhai sy'n cael eu heffeithio gan y coronafeirws, ac, os felly, pa fesurau diogelu y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi ar waith ar gyfer y meddygon hynny sydd wedi ymddeol, o gofio y byddant hwythau hefyd yn agored i'r feirws, o ystyried eu hoed, ac a yw Llywodraeth Cymru yn ystyried cyflwyno yswiriant indemniad brys, yn gyffredinol, i weithwyr gofal iechyd ddarparu gwasanaethau gofal neu ddiagnostig?
Wel, Llywydd, mae mwy o bobl yn gweithio yn y GIG yng Nghymru heddiw nag erioed o'r blaen yn ei hanes, a hyd yn oed yn ystod degawd o gyni cyllidol, mae nifer y bobl sy'n gweithio yn GIG Cymru wedi cynyddu gan 10 y cant yn ystod y cyfnod hwnnw. Felly, er bod heriau recriwtio, wrth gwrs, ac mewn meysydd penodol hefyd, yn gyffredinol mae'r GIG yng Nghymru yn recriwtio'n dda iawn, ac mae wedi ei staffio'n dda iawn.
Cyfeiriais yn fy ateb i Adam Price at ddeddfwriaeth frys sy'n cael ei thrafod rhwng y pedair Llywodraeth, ac nid yw'r trafodaethau hynny wedi eu cwblhau. Ond rwy'n hapus i roi sicrwydd i'r Aelod bod y trafodaethau hynny'n cynnwys ail-gofrestriad brys staff sydd wedi ymddeol neu adael y proffesiwn yn ddiweddar—ac mae hynny'n cynnwys nyrsys ac eraill, yn ogystal â meddygon—er mwyn perswadio'r bobl hynny i ddod yn ôl a helpu mewn argyfwng. Mae'n bwysig cynnig cyfres o amddiffyniadau iddyn nhw, na fydd eu pensiynau yn cael eu heffeithio, y bydd yswiriant indemniad ar gael ar eu cyfer, ac y gallai fod angen ailhyfforddi, hyd yn oed os yw'n gyflym ac yn ddwys, i wneud yn siŵr bod sgiliau pobl ar lefel lle byddan nhw'n hyderus i ymarfer eto.
Mae'r holl faterion hynny'n cael eu trafod yn weithredol rhwng y Llywodraethau a rhwng y cymdeithasau proffesiynol, ac ailadroddaf yr ymgymeriad a roddais i Adam Price, sef pe byddai'r trafodaethau hyn yn aeddfedu'n ddarn o ddeddfwriaeth—a safbwynt Llywodraeth Cymru yw y byddai'n well cael un darn o ddeddfwriaeth ar gyfer y Deyrnas Unedig gyfan, i'r graddau y mae hynny'n bosibl, yn hytrach na darnau o ddeddfwriaeth ar wahân mewn rhannau o'r Deyrnas Unedig—byddwn serch hynny yn sicrhau bod canlyniad y trafodaethau hynny'n cael ei adrodd yn briodol i'r Senedd, a bydd Aelodau yma yn cael cyfle i graffu arnyn nhw.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Pan gawsoch chi eich penodi'n Brif Weinidog, dywedodd 60 y cant o bobl a holwyd gan YouGov nad oedden nhw'n gwybod pwy oeddech chi. Pan ofynnodd YouGov eto ar ôl i chi fod yn Brif Weinidog am flwyddyn, nid oedd hanner y bobl yng Nghymru yn gwybod pwy oeddech chi o hyd, nac ag unrhyw farn amdanoch chi. Pan gawsant eu holi yng Nghymru fis yn ôl ynghylch pwy fyddai'n gwneud y Prif Weinidog gorau, atebodd 8 y cant o bobl 'Mark Drakeford', atebodd 71 y cant 'Ddim yn gwybod'. Prif Weinidog, i roi bywyd newydd i ddemocratiaeth Cymru, onid yw'n bryd i ni ethol y Prif Weinidog yn uniongyrchol?
Llywydd, nid yw'n gam yr wyf i'n credu bod rhinwedd iddo.
Diolch am eich ateb cryno, Prif Weinidog. Yn y refferendwm lai na 10 mlynedd yn ôl, gofynnwyd i bobl Cymru a oedden nhw'n cytuno i bwerau deddfu gael eu datganoli mewn 20 maes penodedig. Felly, sut ydych chi'n cyfiawnhau nawr bod yr holl bwerau wedi'u datganoli, ac eithrio'r rhai a gedwir yn San Steffan? Y prynhawn yma, rydym ni'n pleidleisio ar gyfraddau treth incwm Cymru; ac eto, yn y refferendwm hwnnw, addawyd i bobl Cymru—fe'i hysgrifennwyd ar y papur pleidleisio ei hun—na all y Cynulliad ddeddfu ar dreth, beth bynnag fo canlyniad y bleidlais. Pasiwyd y ddeddfwriaeth yn 2006, rwy'n credu, ar gyfer y bleidlais honno. Pam y torrwyd yr addewid hwnnw? Pam oedd eich maniffesto yn 2016, cyn pasio Deddf Cymru 2017, yn cyfeirio at 'pan' fydd pwerau treth incwm yn cael eu datganoli, o gofio bod Deddf Cymru 2014 yn dweud bod refferendwm yn ofynnol? A pham, o gofio bod eich rhagflaenydd ac, mae'n ymddangos, aelodau eich meinciau cefn yn cyfeirio at hwn fel addewid a dorrwyd gan y Ceidwadwyr, y gwnaethoch chi gytuno iddo?
Llywydd, torrwyd yr addewid gan y Blaid Geidwadol, y blaid yr oedd yn aelod dros dro ohoni ar y pryd, ac rwy'n siŵr ei fod yn ei chefnogi pan newidiodd y blaid honno ei meddwl. Roedd y Llywodraeth hon yn cytuno â'r cynnig gwreiddiol, sef pe byddai'r dreth incwm yn cael ei datganoli i Gymru, y dylai fod yn destun refferendwm. Y Blaid Geidwadol a newidiodd ei meddwl am hynny. Newidiodd y Blaid Geidwadol a oedd mewn grym yn San Steffan, gyda'i gefnogaeth ef, ei meddwl am y mater. Nawr, nid wyf i'n dweud nad oedd dadl dros wneud hynny; gwnaed y ddadl honno gan y Llywodraeth Geidwadol ar y pryd. Ond mae'r Aelod yn gofyn i mi am weithred yr oedd ef yn gyfrifol amdani.