2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am strategaeth Llywodraeth Cymru i fuddsoddi yn natblygiad economaidd trefi ym Mlaenau'r Cymoedd? OQ56004

Diolch. Ein strategaeth yw gosod sylfaen gref ar gyfer newid ledled y rhanbarth. Rhoddais y wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd ddoe ar y cynnydd a wnaethom gyda thasglu’r Cymoedd. Yn ogystal â hynny, mae'r rhaglen Cymoedd Technegol wedi gwneud ymrwymiadau o dros £22 miliwn i helpu i greu 600 o swyddi cynaliadwy, ac mae ffocws cryf ar Flaenau’r Cymoedd yn ein rhaglen trawsnewid trefi £90 miliwn hefyd.  

Ddirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am y diweddariad hwnnw, ac roeddwn yn ddiolchgar iddo am ei ddatganiad ddoe. Mae'r coronafeirws wedi effeithio ar ein cymunedau a'n bywydau mewn ffyrdd gwahanol iawn ac mae wedi gwneud i ni herio llawer o ragdybiaethau rydym wedi'u derbyn dros nifer o flynyddoedd. Un o effeithiau posibl dwysaf a mwy hirdymor y coronafeirws yw'r her i'r syniad a'r cysyniad y bydd dinasoedd yn parhau i ddatblygu, ac mai canol dinasoedd yw'r unig leoedd lle gellir cyflawni busnes yn iawn. Am y tro cyntaf mewn degawdau lawer, mae hyn yn golygu bod gennym gyfle i sicrhau dadeni ar gyfer trefi a phentrefi a chymunedau, ac os rhywbeth, cenedl o drefi bach yw Cymru. Ddirprwy Weinidog, rwy’n gobeithio y gallwn greu strategaeth yn sail i ddadeni'r trefi ym Mlaenau'r Cymoedd. Pan fyddaf yn meddwl am fy etholaeth fy hun, fy nhref enedigol fy hun, Tredegar, a Glynebwy, Bryn-mawr, Abertyleri, Nant-y-glo a Blaenau, rydym i gyd wedi gweld adegau anodd iawn dros ddegawdau lawer, ac mae hwn yn gyfle y mae gwir angen i Lywodraeth Cymru ei fachu a’i hyrwyddo dros y blynyddoedd i ddod. 

Wel, rwy'n cytuno â hynny. Rwy'n credu bod trefi'n wynebu newid mawr. Nid oes amheuaeth fod aflonyddwch digidol wedi cael effaith enfawr, roedd eisoes yn digwydd cyn y pandemig, ac mae'r pandemig yn sicr wedi ei gyflymu. Ond ar y llaw arall, fel y noda Alun Davies yn gywir, ceir cyfleoedd wrth newid agweddau ac ymddygiad. Mae’n un o'r rhesymau pam rydym wedi nodi cyfle ochr yn ochr â hyn, pan wnaethom osod ein targed i 30 y cant o bobl weithio gartref ar ôl y pandemig, i osod rhai o'r gweithwyr yng nghanol trefi mewn canolfannau gweithio craidd. Ni fydd yn rhaid i bobl deithio i gymudo i'r gwaith mwyach. Bydd llawer yn dewis gwneud hynny, ac rydym yn gobeithio y bydd yn gymysgedd o weithio o bell a gweithio hyblyg, ond yn sicr mae cyfle i drefi gael rôl wahanol, a chredaf mai dyna fyddwn i'n ei ddweud yma—fod gan bawb sy'n ymwneud â’r ymdeimlad o le a rôl canol trefi gyfrifoldeb i ailfeddwl beth yw pwrpas trefi. Rydym yn sicr yn rhoi cryn dipyn o fuddsoddiad seilwaith ar waith. Rydym wedi ymrwymo £6 miliwn i Flaenau Gwent yn unig o dan y gronfa trawsnewid trefi, a fydd yn rhyddhau £4 miliwn arall. Dyna botyn gwerth £10 miliwn i adfywio'r trefi ym Mlaenau Gwent yn unig. Rydym wedi mabwysiadu egwyddor canol y dref yn gyntaf mewn penderfyniadau buddsoddi sector cyhoeddus. Yn sicr, drwy brosiectau'r economi sylfaenol, gwyddom y gall y sector cyhoeddus fod â rôl angori yng nghanol trefi i ddenu gweithgaredd arall i mewn. Ond mae'n iawn—mae angen i bob un ohonom feddwl yn strategol ynglŷn â sut i drefnu'r grymoedd hyn er budd trefi. 

Y mis diwethaf, gwelodd Cymru y cynnydd mwyaf mewn diweithdra yn y DU oherwydd effeithiau’r pandemig coronafeirws. Bu cynnydd sylweddol yn nifer y bobl yn rhanbarth tasglu'r Cymoedd sy'n hawlio budd-daliadau diweithdra—er enghraifft, cynyddodd nifer y rhai sy’n hawlio budd-daliadau diweithdra 68 y cant ym Mlaenau Gwent rhwng mis Mawrth a mis Hydref 2020, 71 y cant yn Nhorfaen, a 65 y cant ym Merthyr Tudful a Rhymni. Mae'r gyfradd swyddi gwag mewn manwerthu yng Nghymru hefyd wedi cynyddu o 15.9 y cant i 18 y cant yn nhrydydd chwarter eleni, y naid fwyaf yn unrhyw ran o'r DU. O ystyried mai'r ffordd orau o wella bywydau pobl, nid yn unig yn y Cymoedd, ond yng Nghymru gyfan wrth gwrs, yw trwy ddarparu cyfleoedd cyflogaeth cynaliadwy a swyddi medrus hirdymor, pa gymorth penodol wedi'i dargedu y byddwch chi'n ei ddarparu i drefi'r Cymoedd, a pha gynlluniau sydd gennych i ymestyn nifer yr ardaloedd menter yn y mannau hyn? 

Mae'r dystiolaeth ar ardaloedd menter yn gymysg, ac yn sicr roedd adroddiad y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau arnynt ychydig flynyddoedd yn ôl yn atgyfnerthu hynny. Ddoe gwnaethom nodi’r gweithgareddau, yn benodol yn ardal tasglu’r Cymoedd, ar ystod eang o ymyriadau’n ymwneud â chreu lleoedd, ac rydym wedi nodi cefnogaeth ariannol sylweddol i fusnesau sy’n dioddef oherwydd y pandemig. Rydym hefyd wedi nodi cynllun adfer i wneud yn siŵr, pan fyddwn yn cefnu ar y pandemig, ein bod yn rhoi pwyslais ar ail-wneud ein heconomi mewn ffordd well.

Mae’r mater a godwyd gan yr Aelod yn bwysig iawn. Mae gennyf gwestiwn am flaenoriaethau ar gyfer cyllid yn yr ardal, oherwydd mae trawsnewid canol trefi a darparu gwell trafnidiaeth gyhoeddus yn amlwg yn allweddol. Rwyf wedi bod yn mynegi pryderon wrth y Llywodraeth ynglŷn â chost deuoli darn o ffordd 11 milltir ar yr A465, sydd wedi cynyddu o'r amcangyfrif gwreiddiol o £428 miliwn i £1.2 biliwn yn bennaf oherwydd y penderfyniad i ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol. Fel y dywedais bob tro rwyf wedi crybwyll hyn, rwy'n croesawu buddsoddiad yn ein cymunedau, ond rwy'n cwestiynu a oes modd cyfiawnhau gwario £1.2 biliwn ar 11 milltir o goncrit pan fo cymaint o bobl yr ardal yn byw mewn tlodi. Bydd cost flynyddol yr ad-daliad yn fwy na chyllideb flynyddol Cymunedau yn Gyntaf, cynllun gwrth-dlodi blaenllaw Llywodraeth Cymru, a ddaeth i ben heb i ddim gael ei roi yn ei le. Felly byddwn yn gofyn i'r Gweinidog pa asesiad a wnaed gan y Llywodraeth, os o gwbl, o ffyrdd eraill o wella'r darn hwn o ffordd a fyddai wedi gwella diogelwch ar y ffyrdd heb gostio'r holl arian hwnnw? 

Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn fy rhoi mewn sefyllfa anodd yn fwriadol, gan ei bod yn gwybod yn iawn beth yw fy marn ar fuddsoddi mewn ffyrdd yn erbyn trafnidiaeth gynaliadwy, ac yn sicr yn ein strategaeth drafnidiaeth yng Nghymru rydym wedi nodi ein bod, yn y dyfodol, am symud ein pwyslais tuag at newid moddol. O ran y prosiect penodol hwn, fel y gŵyr ac fel y mae'r Prif Weinidog wedi dweud wrthi, mae'r model buddsoddi cydfuddiannol yn ddull mwy soffistigedig nag y mae hi'n ei ddisgrifio, ac mae'r ffigur a ddyfynnir yn cynnwys y costau cynnal a chadw gydol oes, sy'n sylweddol. Ond mae hi'n iawn i ddweud, o ran mynd i'r afael â thlodi trafnidiaeth i rai o'r cymunedau sy'n wynebu'r amgylchiadau mwyaf heriol yn y wlad, mae angen inni sicrhau ein bod yn gwneud mwy yn y dyfodol i helpu pobl nad oes ganddynt gar, yn hytrach na chadarnhau dibyniaeth ar geir.