Yr eitem nesaf ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf yr wythnos hon mae Dawn Bowden.

Diolch, Lywydd. Ar 21 Chwefror, gwnaethom nodi un o'r nifer o ddyddiau arwyddocaol yn hanes rhyfeddol Merthyr Tudful a Rhymni. Ar y diwrnod hwn ym 1804 y gwnaeth injan stêm Trevithick ei thaith reilffordd gyntaf erioed, naw milltir o Benydarren i gamlas Merthyr-Caerdydd. Golygai'r daith hon mai Richard Trevithick, ac nid George Stephenson, oedd tad go iawn y rheilffyrdd. Roedd meistr haearn Cyfarthfa, Richard Crawshay, mor amheus nes iddo osod bet o 500 gini gyda Samuel Homfray o waith Penydarren na fyddai'r trên yn gallu cludo 10 tunnell o haearn i Abercynon. Collodd ei fet.

Heddiw, drwy ein treftadaeth y cofiwn y digwyddiad hwn drwy arbrawf Trevithick ac wrth gwrs—ac rwy'n atgoffa'r Dirprwy Weinidog diwylliant o hyn—mae'r atgynhyrchiad o injan Trevithick yn Abertawe, nid ym Merthyr Tudful. Erbyn hyn mae cynlluniau sylweddol i ddatblygu profiad Cyfarthfa o dan frand prosiect Crucible. Yn fy marn i, dylai Richard Trevithick a'r hyn a wnaeth ym Merthyr Tudful ar 21 Chwefror 1804 fod yn rhan bwysig o'r stori honno. Fel y dywed Amgueddfa Genedlaethol Cymru:

'Allwn ni ddim gorbwysleisio pwysigrwydd locomotif Trevithick. Ym 1800, ar garlam wrth farchogaeth oedd y cyflymaf y gallai dyn deithio dros dir. Ganrif yn ddiweddarach roedd rhwydwaith reilffordd yn cyrraedd cyfran helaeth o'r byd gyda threnau'n teithio'n gyson ar gyflymder o chwe deg milltir yr awr.'

Cafodd y trawsnewidiad rhyfeddol hwn

'a weddnewidiodd y byd' ei gychwyn yn fy etholaeth ym mis Chwefror 1804. Diolch.

Roedd dydd Llun 22 Chwefror yn nodi dechrau Pythefnos Masnach Deg, mudiad pwysig o fewn y wlad, o gofio mai Cymru oedd y Genedl Fasnach Deg gyntaf a digwyddodd hynny ar 6 Mehefin 2008. Wrth wraidd masnach deg mae lleoliaeth, ac rwy'n falch o fod yn aelod o Fforwm Masnach Deg y Fenni, sy'n dîm bywiog a brwdfrydig. Sefydlwyd y fforwm yn 2007 ac mae wedi bod yn weithgar iawn ers hynny. Dros y blynyddoedd diwethaf, mae wedi bod yn anrhydedd cael fy ngwahodd i agor digwyddiadau amrywiol yn y Fenni, fel diweddglo Pythefnos Masnach Deg, a drefnwyd gan y pâr lleol, David a Martha Holman, o'r elusen Love Zimbabwe. Fodd bynnag, oherwydd y cyfyngiadau presennol, bu'n rhaid canslo pob digwyddiad cyhoeddus, megis y brecwast masnach deg a'r bore crempog. Mae gan y fforwm nifer o ddigwyddiadau ar-lein, sydd i'w gweld ar dudalen Facebook y grŵp. Mae gan Masnach Deg Cymru nifer o weithgareddau ar-lein eraill hefyd, sydd i'w gweld ar eu gwefan. Thema eleni, a bennwyd gan y Sefydliad Masnach Deg yw 'cyfiawnder yr hinsawdd' a'r heriau a ddaw yn sgil newid hinsawdd i ffermwyr a'u gweithwyr ym mhedwar ban byd—rhywbeth y gwn ei fod yn peri pryder mawr i'r Aelodau yma, a gwn y byddwch yn gwbl gefnogol iddo. Rwy'n falch bod y Senedd wedi ymrwymo i ddefnyddio te, coffi, siwgr a bisgedi masnach deg ar ystâd y Senedd, ac er na allwn fod yno ar hyn o bryd, rwy'n gobeithio y gwnewch chi ymuno â mi gartref i ddathlu'r pythefnos gyda chwpanaid o de neu goffi masnach deg.

Dr Julian Tudor Hart oedd un o feddygon mwyaf dylanwadol ac ysbrydoledig yr ugeinfed ganrif. Roedd yn feddyg teulu a ddechreuodd ei yrfa yn fuan ar ôl genedigaeth y gwasanaeth iechyd gwladol, a threuliodd y rhan fwyaf o'i fywyd gwaith fel meddyg teulu yn gwasanaethu'r gymuned lofaol ddifreintiedig yng Nglyncorrwg, yn fy etholaeth i, sef Aberafan. Yma, gallodd fwrw ymlaen â'i ymchwil, gan gyfuno ei hyfforddiant mewn iechyd cyhoeddus â gofalu am ei gleifion. Gallodd astudio effeithiau gofal wedi'i gynllunio a'i rag-gynllunio dros nifer o ddegawdau, ac felly roedd yn eiriolwr cryf dros gamau ataliol i osgoi'r angen am driniaeth. Deallodd fod gofal sylfaenol effeithiol yn dibynnu ar sylfaen gadarn o ymddiriedaeth a pharhad ar ran pawb a oedd ynghlwm wrtho. Arweiniodd y gwaith ymchwil hwn at gynhyrchu ei bapur ar y ddeddf gofal gwrthgyfartal, a gyhoeddwyd yn The Lancet am y tro cyntaf ar 27 Chwefror 1971, sef hanner canrif yn ôl i'r penwythnos hwn. Daeth gwaith Dr Tudor Hart i'r casgliad fod gan bobl sy'n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig gyfraddau marwolaeth uwch oherwydd bod gan bobl ragdueddiad tuag at salwch o ganlyniad i amgylchiadau neu ddiffyg triniaeth gywir. Roedd yn ysbrydoledig, a daeth yn adnabyddus ledled y byd fel darn pwysig o waith ar anghydraddoldebau iechyd, gan ddweud bod argaeledd gofal meddygol da yn tueddu i amrywio'n wrthgyfartal ag anghenion y boblogaeth a wasanaethir. Roedd y papur o'r farn bod dosbarthiad gofal meddygol yn y farchnad yn gyntefig a hen ffasiwn.

Ni ddylai grymoedd y farchnad bennu gofal iechyd cymunedau. Dylai fod yn seiliedig ar angen ac nid statws. Mae gennyf gredoau sosialaidd cryf ac nid wyf yn credu mai cyfrifoldeb un blaid wleidyddol yw'r angen i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd: mae'n gyfrifoldeb a rennir gan bawb. Rydym yn aml yn canmol ein staff GIG gwych wrth iddynt ofalu am bobl ledled Cymru, ond os ydym eisiau sicrhau nad oes angen i lawer o bobl gael gofal yn y lle cyntaf, rhaid inni barhau i fynd i'r afael â'r heriau a nodwyd gan Dr Tudor Hart yn ei bapur 50 mlynedd yn ôl. Mae'n destun pryder fod y ddeddf gofal gwrthgyfartal yn parhau i fod mor berthnasol heddiw ag yr oedd 50 mlynedd yn ôl. Rhaid i bob un ohonom ymrwymo i sicrhau nad yw'n parhau i fod yn berthnasol dros y 50 mlynedd nesaf.

Mae iechyd da yn rhywbeth rydym i gyd yn dymuno'i gael, ac yn aml rydym yn ei gymryd yn ganiataol. Pan fydd ein plentyn yn cael ei eni, rydym yn gobeithio am fabi iach gyda'r nifer gywir o fysedd ar eu dwylo a'u traed. Wrth inni fynd yn hŷn, disgwyliwn y bydd datblygiadau meddygol yn parhau'n gyfochrog â'n hanghenion, a phe bai'r gwaethaf yn digwydd, byddem yn disgwyl i'n system gofal iechyd, gyda'i thoreth o waith ymchwil, ymyriadau meddygol, cyffuriau, ac yn anad dim, opsiynau, allu ysgafnhau'r ergyd. Ond i'r rhai sy'n cael diagnosis o glefyd prin, nid yw hynny'n wir bob amser. Mae ymchwil i gyflyrau amddifad yn aml yn cael ei hariannu'n wael, mae opsiynau'n gyfyngedig, ac mae triniaethau fel arfer yn anhygoel o ddrud, ac ar sail costau a diffyg galw amdanynt, yn cael eu gwrthod yn aml gan reoleiddwyr a Llywodraethau. Gyda hynny mewn golwg, dychmygwch fod yn SWAN (syndrome without a name): rhywun y mae eu cyflwr mor brin fel na all yr holl wyddoniaeth yn y byd nodi'n iawn beth ydyw—syndrom heb enw.

Ond mae gobaith. Heddiw, daeth pob un o bedair gwlad y DU at ei gilydd, yn yr wythnos rydym yn nodi Diwrnod Clefydau Prin, i drafod y cynnydd a wnaed gan wledydd unigol ar weithredu fframwaith clefydau prin y DU. Yng Nghymru, cafwyd rhai gwelliannau eithriadol, ond er hynny, mae mynediad at driniaethau a chymorth i'r gymuned clefydau prin yn cael ei adael, yn y bôn, i lond llaw o glinigwyr angerddol ac ymroddedig ac ymdrechion diflino ymgyrchwyr a sefydliadau fel Genetic Alliance UK, Rare Disease UK a SWAN UK. Ond mae gennym gyfle, ac mae'r gwaith sylfaenol yn ei le. Felly, gofynnaf i Lywodraeth nesaf Cymru fanteisio ar y cyfle a gwneud iddo ddigwydd. Pwy bynnag fyddwch chi, mae gennych allu i wella os nad gweddnewid bywydau—os gwelwch yn dda, derbyniwch yr her.

Diolch.