Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, James Evans.

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, dyma'r cyfle cyntaf i mi ei gael i'ch croesawu i'ch swydd ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Weinidog, rydym ar hyn o bryd yn wynebu epidemig iechyd meddwl yma yng Nghymru. Mae atgyfeiriadau wedi cynyddu, mae cynnydd sydyn iawn yn nifer y bobl ifanc sy'n cael eu cadw dan adran 136 ac mae mwy o bobl ifanc yn hunan-niweidio nag erioed o'r blaen. Felly, beth yw blaenoriaethau eich Llywodraeth, wrth symud ymlaen, i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon, oherwydd mae pethau'n gwaethygu ar hyn o bryd, nid gwella?

Diolch am y cwestiwn hwnnw a diolch am eich dymuniadau da. Yn yr un modd, rwy'n awyddus iawn i weithio ar draws y pleidiau i wella iechyd meddwl pawb yng Nghymru.

Rwy'n anghytuno â'r hyn a ddywedoch chi amdanom yn wynebu epidemig iechyd meddwl. Credaf fod angen inni fod yn ofalus iawn ynghylch yr iaith a ddefnyddiwn ac y gall y math hwnnw o iaith arwain at broffwydoliaeth sy'n gwireddu ei hun. Roedd y dystiolaeth yn dangos bod atgyfeiriadau wedi codi'n ddramatig yn gynharach eleni, ond maent yn sefydlogi eto. Ond nid yw hynny'n golygu ein bod yn hunanfodlon mewn unrhyw fodd ynglŷn â'r heriau y byddwn yn eu hwynebu o ganlyniad i'r pandemig, yn enwedig, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n canolbwyntio arno drwy'r amser.

Fy mhrif flaenoriaethau yw sicrhau bod pobl yn cael mynediad at gymorth amserol a phriodol yn ogystal â chyflawni'r diwygiadau rydym ni fel Llywodraeth wedi ymrwymo iddynt o ran sicrhau dull mwy ataliol ac ymyrraeth gynnar mewn perthynas ag iechyd meddwl, a fydd yn atal y problemau hynny rhag gwaethygu i'r mathau o lefelau a welwn yn achlysurol.

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Mewn gwirionedd, mae'r data'n dangos bod gennym broblem ddifrifol iawn yma gydag iechyd meddwl yng Nghymru, a gwn eich bod yn deall hynny. Efallai nad oeddech yn hoffi'r iaith a ddefnyddiais, ond dyna'r cyfeiriad rwy'n ein gweld ni'n mynd iddo gyda hyn, yn anffodus. Mae llawer o blant ifanc sy'n agored i niwed yn dal i gael trafferth i gael eu gweld gan weithiwr proffesiynol—mae 60 y cant o blant ifanc yn dal i aros mwy na phedair wythnos am apwyntiad CAMHS arbenigol. Mae elusennau rwy'n cyfarfod â hwy yn dweud wrthyf nad yw hyn yn dderbyniol. Felly, beth yn union y mae'r Llywodraeth hon wedi'i gynllunio i gefnogi'r plant ifanc hynny, i atal eu hiechyd meddwl gwael? Oherwydd nid ydym eisiau gweld cenhedlaeth o bobl ifanc yn cael eu colli i anhwylderau iechyd meddwl.

Yn sicr, rwy'n llwyr gydnabod maint yr her sy'n ein hwynebu. Y defnydd o'r term 'epidemig' rwy'n anghytuno ag ef, mewn gwirionedd, yn y cyd-destun hwn.

Mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn seiliedig i raddau helaeth ar gydnabod bod angen inni hyrwyddo gwytnwch, mae angen inni ymyrryd yn gynnar, ac mae ein holl ddiwygiadau'n seiliedig ar newid y system gyfan, er mwyn sicrhau'r ymyrraeth gynnar a'r dull ataliol sydd eu hangen arnom yng Nghymru. Mae'r ffigurau yr ydych yn tynnu sylw atynt mewn perthynas ag amseroedd aros—fe welsom gynnydd mawr yn nifer yr atgyfeiriadau at CAMHS arbenigol plant a phobl ifanc, ac mae'r ffigur a nodwyd gennych yn gywir. Mae'n amrywio ledled Cymru, ac rwy'n cyfarfod yn rheolaidd ag is-gadeiryddion i drafod eu perfformiad yn y maes hwn, yn ogystal â chael trafodaethau penodol â'r byrddau iechyd lle ceir problemau penodol.

Y pwynt arall y byddwn yn ei wneud yw ein bod yn gwybod na fydd llawer o'r plant sy'n aros am asesiadau CAMHS arbenigol yn cyrraedd y trothwy ar gyfer CAMHS arbenigol, a dylid eu helpu'n gynharach yn y system mewn gwirionedd. Gwn hefyd fod llawer o wasanaethau haen 0 da iawn ar gael yng Nghymru, ond nad yw teuluoedd bob amser yn manteisio ar y rheini. Felly, yr hyn a fyddai'n ddefnyddiol iawn i mi, ac i blant a phobl ifanc, yw pe gallem i gyd wneud yr hyn a allwn i dynnu sylw at werth yr ymyriadau lefel is hynny hefyd, sef y rhai y bydd llawer o blant a phobl ifanc eu hangen beth bynnag yn ôl pob tebyg.

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Fel y gallwch ddweud, mae iechyd meddwl plant ac iechyd meddwl pobl ifanc yn rhywbeth sy'n wirioneddol bwysig i mi, ac mae cymorth ac ymyrraeth gynnar yn bwysig tu hwnt. Rhyngoch chi a minnau, credaf fod tynnu sylw at yr hyn y gall y trydydd sector ei wneud hefyd, i helpu pobl ifanc yn ystod y camau cynnar hynny, yn bwysig iawn. Fodd bynnag, gyda hynny mewn golwg, Weinidog, yn amlwg, rydym wedi gweld yr ymchwydd ar y funud gyda phobl iau a'u hiechyd meddwl, a'r cyfyngiadau symud a'r cyfnodau atal byr sydd wedi achosi hynny, ac mae wedi cael effaith andwyol enfawr ar iechyd meddwl pobl ifanc. Dywedodd tri chwarter y bobl ifanc fod eu hiechyd meddwl yn waeth ym misoedd cynnar y pandemig, ac mae saith o bob 10 o bobl ifanc o Brydain yn ofni y bydd y pandemig yn gwneud eu dyfodol yn waeth. Gyda'r Prif Weinidog yn methu diystyru rhagor o gyfyngiadau symud y gaeaf hwn, a wnewch chi roi gwybod i'r Senedd hon am gynlluniau'r Llywodraeth ar sut y bydd yn atal unrhyw effeithiau negyddol ar bobl ifanc mewn unrhyw gyfyngiadau symud yn y dyfodol? Diolch, Lywydd.

Diolch. Mae eich cwestiwn yn un cymhleth iawn, oherwydd, fel y dywedais pan drafodasom hyn yn gynharach yn yr wythnos, mae'r pethau hyn i gyd yn ymwneud â chydbwyso niwed, onid ydynt? A chymaint ag y mae'n niweidio plant i beidio â bod yn yr ysgol, mae hefyd yn niweidio plant os yw cyfraddau COVID yn uchel iawn a bod llawer o aelodau o'r teulu'n cael eu heffeithio. Felly, mae'r holl bethau hyn yn ymwneud â chydbwyso niwed. Rydym wedi buddsoddi symiau enfawr o arian i gefnogi plant a phobl ifanc drwy gydol y pandemig gyda chymorth llesiant drwy ysgolion, ein pecyn cymorth llesiant iechyd emosiynol ac iechyd meddwl, cyllid ychwanegol ar gyfer cwnsela mewn ysgolion, a mentrau felly, i sicrhau bod y cymorth yno. Ond mae'n rhaid inni gydnabod hefyd fod gan bob un ohonom rôl i'w chwarae yn cadw'r niferoedd a heintir yn isel, fel y gall plant a phobl ifanc aros yn yr ysgol. Ar hyn o bryd, yn amlwg, maent yn ôl yn yr ysgol, ac mae hynny'n wych ac yn dda iddynt, ac rwyf eisiau gweld hynny'n parhau. Ac wrth inni symud ymlaen drwy'r hydref, hoffwn eich sicrhau y bydd iechyd meddwl yn parhau i fod yn ystyriaeth ganolog i'r Llywodraeth hon, yn union fel y mae wedi bod ers dechrau'r pandemig, yn enwedig mewn perthynas ag iechyd meddwl plant a phobl ifanc, sy'n brif flaenoriaeth i mi, ac mae wedi bod ers blynyddoedd.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mi wnes i gyffroi yr wythnos diwethaf pan glywais i bod y Llywodraeth yn mynd i wneud cyhoeddiad am e-ragnodi, neu e-prescribing. O'r diwedd, meddaf i, a ninnau ddim ond 21 mlynedd i mewn i'r unfed ganrif ar hugain. Ond mi wnaeth fy nghalon i suddo pan welais i mai'r hyn roedd y Llywodraeth yn ei gyhoeddi oedd y byddai e-ragnodi yn cael ei gyflwyno o fewn pum mlynedd. Pam fod y Llywodraeth mor benderfynol o symud mor ofnadwy o araf ar beth sydd mor bwysig?

Diolch yn fawr, Rhun. Dwi'n cytuno, mae'n drueni nad ydym ni wedi mynd yn bellach na hyn eisoes, ond mae yna raglen gyda ni mewn lle nawr. Mae £40 miliwn eisoes wedi'i glustnodi ar gyfer hyn. Dyw hi ddim fel bod dim gwaith o gwbl yn mynd ymlaen; mae gwaith eisoes yn digwydd. Os ydych chi'n edrych ar Abertawe, er enghraifft, mae lot fawr o waith yn cael ei wneud yn yr ysbyty yn fanna. Dwi'n gofyn iddyn nhw, byth a hefyd, 'Pam na allwch chi symud yn gyflymach?', ac un o'r rhesymau maen nhw'n dweud wrthyf fi yw achos bod rhaid ichi ddal dwylo pobl drwy'r system. Does dim pwynt cael yr holl offer, yr holl adnoddau, os nad yw pobl yn defnyddio'r system, ac mae'n rhaid ichi roi'r hyfforddiant yna un-wrth-un. Dyna un o'r rhesymau pam mae'n cymryd gymaint o amser. Dyna yw'r eglurhad dwi wedi'i gael, o leiaf, gan fwrdd iechyd Abertawe. Ond, wrth gwrs, mae hwnna jest yn un elfen ohono. Rydym ni yn gobeithio, lle rŷn ni'n gallu, mynd yn gyflymach pan fo'n dod i primary care. Dwi yn gobeithio gallwn ni weld y system yna. Fydd hi ddim yn bum mlynedd. Gallaf i gadarnhau i chi, os dwi yn y fan yma, fydd hi ddim yn cymryd pum mlynedd. Bydd angen inni fynd yn gyflymach na hynny. 

Diolch am yr ateb yna. Dwi ddim yn credu gair o'r eglurhad yna am yr oedi, a dwi ddim yn meddwl bod y Gweinidog chwaith yn credu'r eglurhad yna am yr oedi. Mae'n 15 mlynedd ers i'r Llywodraeth gyhoeddi'i strategaeth gyntaf ar gyflwyno e-ragnodi. Os ydy hi'n bum mlynedd arall, mi fydd yna 20 mlynedd wedi pasio. Yn y cyfamser, mae Lloegr a'r Alban wedi gallu gafael yn nwylo pobl, neu beth bynnag sydd angen ei wneud, ac wedi llwyddo i gyflwyno e-ragnodi.

Roeddwn i'n siarad efo un meddyg teulu yn ddiweddar a oedd yn embarrassed pan oedd yn siarad efo cydweithwyr dros y ffin, neu mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac yn egluro ei bod hi'n dal yn gorfod gweithio ar bapur. I egluro maint y broblem, mae yna un meddyg roeddwn i'n siarad efo fo yn fy etholaeth i sy'n dweud ei fod o'n gorfod delio efo llaw efo 4,000 o repeat prescriptions, ac mae hynny'n golygu diffyg amser, wedyn, i ddelio efo cleifion a gweld cleifion. A'r cwestiwn gan feddyg teulu arall: pam ddim, yn y datganiad yr wythnos diwethaf, ei gwneud hi'n glir y byddwch chi'n barod i flaenoriaethu cyflwyno e-ragnodi mewn gofal sylfaenol? Achos nid dyna beth wnaethon nhw ddarllen i mewn i'r cyhoeddiad.  

Diolch yn fawr. Gallaf i gadarnhau bod hwn yn un o'r 10 blaenoriaeth dwi wedi eu rhoi gerbron fy nhîm i, jest i wneud yn siwr eu bod nhw'n deall y pwysigrwydd dwi wedi'i roi i'r achos yma. Dwi yn cytuno ein bod ni ymhell y tu ôl i bethau. Roedd e'n eithaf sioc i fi weld pa mor bell tu ôl ydym ni o ran e-ragnodi. Dwi yn meddwl bod y gwaith—. Mae e'n waith technegol, mae'n waith lle mae angen ichi gael caniatâd i gael data. Rydym ni'n gweld ar hyn o bryd os mae'n bosibl inni fwrw ymlaen heb ddeddfwriaeth, achos mae'n rhaid inni sicrhau ar hyn o bryd pwy sydd biau'r wybodaeth y mae GPs yn aml iawn yn berchen arno—so, sut ydyn nhw'n mynd i gael caniatâd y cleifion i wneud yn siwr bod y systemau i gyd yn siarad gyda'i gilydd. 

Dwi yn deall bod angen inni fynd yn gyflymach. Dwi'n meddwl y bydd e'n safio lot o amser, yn arbennig i feddygon teulu, i fferyllfeydd. Gallwn ni wella'r system, a bydd e'n arbed arian inni o ran gorbresgreibio, ac yn gwneud yn siwr ein bod ni'n gallu cadw gofal—os ydych chi'n rhoi'r presgripsiwn hwn, bydd rhywbeth yn awtomatig yn dod lan yn dweud y dylech chi ddim, felly, roi'r presgripsiwn yma, achos byddan nhw'n gweithio yn erbyn ei gilydd. Mae honna'n rhaglen eithaf cymhleth, a dyna un o'r rhesymau pam mae'n cymryd amser. Ond gallaf gadarnhau ichi fy mod i ar hwn. Dwi rili am sicrhau ein bod ni'n mynd i fwrw ymlaen yn y maes yma, cyn gynted ag sy'n bosibl. 

Dwi'n falch eich bod chi'n cyfaddef ei fod o wedi dod fel sioc ichi ein bod ni mor bell ar ei hôl hi. Dwi'n gweld eich rhagflaenydd chi'n eistedd yn dawel iawn wrth eich ymyl chi yn fanna, a'r Gweinidog iechyd o'i flaen o oedd y Prif Weinidog presennol, wrth gwrs. Ond, drwy gydol y pandemig yma, rydym ni wedi gweld sut mae gwasanaethau yn gallu symud yn gyflym a chyflwyno newidiadau yn gyflym, pan fo'r arweinyddiaeth a'r ewyllys gwleidyddol yn eu lle. Rydyn ni yn gallu creu gwasanaethau sydd yn gweddu i'n hanghenion ni. Ac mae gweithio ar bapur yn dal y gwasanaeth iechyd yn ôl. Mae staff wedi cael llond bol ac mae cleifion, ar ddiwedd y dydd, yn dioddef. Felly, a gawn ni unwaith eto, yn ddiamwys, ymrwymiad gan y Gweinidog i roi'r un ewyllys gwleidyddol i mewn i gyflwyno hyn, a chyflwyno hyn rŵan, nid o fewn amserlen pum mlynedd? Achos mae pum mlynedd yn amser hir i unrhyw un; yn yr oes ddigidol, mae o'n oes.

Diolch. Gallaf i roi cadarnhad dyw e ddim yn mynd i gymryd pum mlynedd. Rŷn ni'n mynd i fynd yn gyflymach na hynny. Allaf i ddim rhoi sylw iddo fe—. Dwi ddim yn meddwl y gallwn ni ei gyflwyno fe rŵan, neu nawr, achos mae'n fater cymhleth. Mae'r dechnoleg yn rili gymhleth. Mae'r sgiliau sydd eu hangen arnoch chi yn gymhleth tu hwnt. Mae angen pobl sydd yn rili deall y dechnoleg yma ac mae pob un eisiau yr un bobl ar hyn o bryd. Dyna pam mae HEIW yn cymryd hwn o ddifrif ac yn rhoi gweithredoedd mewn lle fel bod pob un yn deall pwysigrwydd technoleg yn y dyfodol. Felly, mae hwn yn bwynt mae'r holl wasanaeth iechyd yn deall y mae'n rhaid inni symud arno.