Eitem 5 y prynhawn yma: datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol— Diwrnod Cofio'r Holocost. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt, i wneud y datganiad.

Bydd dydd Iau yma yn nodi Diwrnod Cofio'r Holocost 2022, ac, ar y diwrnod hwn, rydym yn cofio'r rhai a gollodd eu bywydau yn ystod yr Holocost ac yn yr hil-laddiadau sydd wedi dilyn.

Y thema ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost eleni yw 'Un Diwrnod'. Mae Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost wedi tynnu sylw at y gwahanol ffyrdd y gallwn ddehongli'r thema hon, megis: dysgu o ddigwyddiadau'r gorffennol i adeiladu dyfodol gwell, lle na fydd hil-laddiad un diwrnod; canolbwyntio ar un diwrnod mewn hanes a dysgu am ddigwyddiadau'r diwrnod penodol hwnnw; neu gofio'r rhai yr oedd eu bywydau'n frwydr unigryw yn ystod cyfnodau erchyll o hanes, lle na allai pobl ond cymryd un diwrnod ar y tro yn y gobaith y byddai'r diwrnod nesaf yn well.

Rydym yn cefnogi Diwrnod Cofio'r Holocost nid yn unig i gofio'r dioddefwyr a'r goroeswyr uniongyrchol, ond hefyd i gofio gwersi hanfodol o hanes. Nid yw casineb a rhagfarn yn faterion sydd wedi'u cyfyngu i'r gorffennol. Nid yw hil-laddiadau fel arfer yn dechrau gyda llofruddiaeth dorfol. Maen nhw'n dechrau gyda thanseilio rhyddid personol a rheolaeth y gyfraith yn raddol a'r ffordd y mae rhannau o gymdeithas yn cael eu haralleiddio'n anochel. Mae gennym weledigaeth i Gymru fod yn fan lle mae pawb yn cael eu parchu a bod amrywiaeth yn cael ei dathlu. Rydym ni eisiau rhoi blaen troed i gasineb a rhoi croeso cynnes i bawb, ac fe hoffwn i ailadrodd nad oes lle yng Nghymru i gasineb.

Fore Iau, bydd seremoni Cymru yn cael ei darlledu ar sianel YouTube Cyngor Caerdydd. Bydd Prif Weinidog Cymru yn cymryd rhan yn y seremoni, ochr yn ochr â goroeswr yr Holocost Eva Clarke. Symudodd Eva i Gymru ar ôl yr ail ryfel byd a chanfod diogelwch a hapusrwydd yma. Rydym yn ddiolchgar iawn i Eva a goroeswyr eraill yr Holocost a phob hil-laddiad sy'n treulio oriau di-rif yn rhannu eu straeon yn ein cymunedau. Mae eu straeon yn rhoi rhybudd llwm o beryglon naratifau atgas a chynhennus a'r hyn sy'n gallu digwydd pan fydd pobl a chymunedau'n cael eu targedu a'u dad-ddynoli, dim ond oherwydd pwy ydyn nhw.

Bydd seremoni'r DU ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost 2022 yn cael ei ffrydio ar-lein nos Iau, ac mae Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost yn gwahodd pobl ledled y DU i oleuo cannwyll am 8 p.m. a'i gosod yn y ffenestr i gofio'r rhai a gollodd eu bywydau oherwydd hil-laddiad. Fel rhan o'r ymdrech hon i oleuo'r tywyllwch, bydd adeiladau ledled Cymru yn cael eu goleuo'n borffor, gan gynnwys Canolfan Mileniwm Cymru, Castell Coch a'r Senedd.

Unwaith eto, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost i gefnogi sefydliadau ledled Cymru i gynllunio eu digwyddiadau coffáu ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost eleni. Yn y cyfnod yn arwain at y diwrnod, mae'r ymddiriedolaeth wedi ymgysylltu â chymysgedd amrywiol o sefydliadau ledled Cymru, gan gynnwys sefydliadau'r trydydd sector, busnesau, addoldai, ysgolion, undebau myfyrwyr, amgueddfeydd a charchardai. Mae'r ymddiriedolaeth wedi cadarnhau bod rhai o sefydliadau Cymru sy'n cymryd rhan eleni yn cynnwys Sefydliad Celf Josef Herman Cymru, Canolfan Gymunedol Affricanaidd Cymru a'r Olive Trust. Mae awdurdodau lleol hefyd yn chwarae eu rhan, gan wneud datganiadau o ymrwymiad i Ddiwrnod Cofio'r Holocost a noddi arddangosfeydd a digwyddiadau. Mae'n galonogol gweld faint o ymgysylltu a fu a'r awydd i goffáu achlysur mor bwysig. Mae'n dangos ymrwymiad gan Gymru i gofio o hyd y rhai a gollwyd yn ystod hil-laddiad.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ariannu Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost i gynnal y rhaglen Gwersi o Auschwitz yng Nghymru. Mae'r ymddiriedolaeth wedi addasu i heriau pandemig COVID-19 drwy ddatblygu llwyfan digidol arloesol, rhyngweithiol i gyflwyno ei rhaglen ddysgu. Mae'r rhaglen yn cynnwys sesiynau byw rhyngweithiol ar-lein, dan arweiniad arbenigwyr ar hanes yr Holocost, tystiolaeth gan oroeswyr sy'n dal yn fyw, ac mae hefyd yn rhoi cyfle i ymweld â chofeb ac amgueddfa Auschwitz-Birkenau drwy dechnoleg rithwir. Bydd y rhaglen unwaith eto'n cael ei chyflwyno'n ddigidol yn 2022, gyda llwyfan dysgu gwell i gynnwys arteffactau ar ffurf ddigidol o amgueddfa Auschwitz-Birkenau a darn newydd o realiti rhithwir yn canolbwyntio ar dref Oświęcim, a alwyd wedyn yn Auschwitz pan ymosododd y Natsïaid arni yn 1939. Bydd yn galluogi cyfranogwyr i ddatblygu eu dealltwriaeth o'r gymuned Iddewig cyn y rhyfel a fodolai yn y dref hon yn ogystal â'r effaith ddinistriol a gafodd y cynnydd yn Natsïaeth ar y boblogaeth leol.

Rydym yn cymryd ein cyfrifoldebau o ddifrif o ran cefnogi cymunedau lleiafrifol oherwydd gwyddom am y colli potensial y gall anghydraddoldeb ei wneud i bobl, yn ogystal â pheryglon cymunedau rhanedig. Drwy ein cynlluniau gweithredu amrywiol, rydym yn ceisio dileu anghydraddoldebau, boed hynny mewn perthynas â hil neu genedligrwydd, cyfeiriadedd rhywiol, hunaniaeth rhyw neu ryw, neu anabledd. Mae hyn yn cynnwys datblygu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, ymhlith eraill, i'n helpu i gyflawni ein gweledigaeth o Gymru wrth-hiliol.

Rydym yn parhau i fynd i'r afael â throseddau casineb lle maen nhw'n digwydd drwy ariannu'r ganolfan genedlaethol adrodd am droseddau casineb a chymorth, y prosiect troseddau casineb mewn ysgolion, a'n rhaglen cydlyniant cymunedol. Nod ein hymgyrch troseddau gwrth-gasineb, Mae Casineb yn Brifo Cymru, yw portreadu effaith ddinistriol troseddau casineb, ond hefyd annog pobl i roi gwybod am y cyfryw droseddau a chael cefnogaeth.

Dangosodd yr ystadegau troseddau casineb diweddaraf, a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2021, gynnydd o 16 y cant mewn troseddau casineb a gofnodwyd yng Nghymru o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Hoffwn annog dioddefwyr casineb a thystion i ddod ymlaen ac adrodd am y digwyddiadau hyn i'r heddlu neu i'r ganolfan genedlaethol adrodd am droseddau casineb a chymorth, sy'n cael ei rhedeg ar ein rhan gan Cymorth i Ddioddefwyr Cymru. Mae cefnogaeth ar gael a chaiff unrhyw honiadau eu cymryd o ddifrif. Dirprwy Lywydd, mae angen inni barhau i herio casineb, lle bynnag y down ni ar ei draws, fel y gallwn ni, un diwrnod, anrhydeddu dioddefwyr hil-laddiad a dweud yn ffyddiog bod gwersi hil-laddiad wedi'u dysgu. Diolch yn fawr.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog heddiw am ei datganiad y prynhawn yma. Credaf ei bod hi'n bwysig iawn bod y Senedd a chenedl Cymru yn rhoi amser i gofio a myfyrio ar erchyllterau'r Holocost a phob hil-laddiad ers hynny, ac mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn ein helpu i wneud hynny. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost ac i Ymddiriedolaeth Addysg yr Holocost am y gwaith a wnânt, nid yn unig ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost, ond drwy gydol y flwyddyn, i hyrwyddo cofio'r pethau hyn. Oherwydd maen nhw nid yn unig yn cynnig cyfle i ni ystyried pawb a gollodd eu bywydau o ganlyniad i'r Holocost a hil-laddiadau ers hynny, maen nhw hefyd yn rhoi cyfle i ni ystyried goroeswyr, yr unigolion hynny sy'n byw gyda'r creithiau meddyliol a chorfforol o'r cyfnodau erchyll hynny yn hanes y ddynoliaeth.

Mae'n drueni mawr, rwy'n credu, nad yw llawer o ddigwyddiadau'n cael eu cynnal yn y cnawd eleni oherwydd cyfyngiadau COVID, ond rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi parhau i ariannu Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost a llawer o'i gweithgareddau i gefnogi coffáu ledled y wlad. Hoffwn annog Aelodau'r Senedd i ymwneud â digwyddiadau yn eu hetholaethau eleni, yn enwedig y rhai sy'n cynnwys y dystiolaeth uniongyrchol gan y bobl hynny sy'n prinhau a oroesodd greulondeb drygioni'r gyfundrefn Natsïaidd. Ni all y rheini ohonom ni sydd wedi bod i ddigwyddiadau o'r fath yn y Senedd yn y gorffennol fethu â chael ein symud a'n hysgogi gan oroeswyr yr Holocost a rannodd eu straeon dros y blynyddoedd, gan gynnwys Mala Tribich, Henri Obstfeld a Henry Schachter, y mae pob un ohonyn nhw wedi ymweld â'r Senedd i rannu eu straeon syfrdanol a brawychus am eu profiadau personol a'u colled. 

Yn anffodus, wrth gwrs, gwyddom i gyd nad yw'r casineb a'r hiliaeth sy'n gweithredu fel meithrinfa'r drwg sy'n arwain at ddigwyddiadau fel yr Holocost wedi'u dileu'n llwyr yn anffodus, a dyna pam y mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus bob amser a gweithredu'n gyflym i fynd i'r afael â hiliaeth a chasineb lle bynnag y mae'n ymddangos. Er fy mod i'n gwybod am ymrwymiad personol y Gweinidog i ddileu casineb a hiliaeth yng Nghymru, ac yn croesawu'n fawr y mentrau y mae ei datganiad wedi cyfeirio atyn nhw, rwyf yn bryderus iawn bod nifer y troseddau casineb a gofnodwyd yng Nghymru yn parhau i godi, gan gynnwys adroddiadau am wrth-semitiaeth. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol bod pryderon wedi'u mynegi gan y gymuned Iddewig yng Nghymru yn ystod y misoedd diwethaf am rwystro pobl o Israel rhag gallu cael mynediad i wefan Cadw. Nawr, er fy mod yn sylweddoli bod y mater hwn bellach wedi cael sylw, yn anffodus mae Llywodraeth Cymru wedi methu â rhoi unrhyw esboniad o hyd ynghylch pam y sefydlwyd ffurfweddiad y wal dân ar weinydd Cadw yn y fath fodd fel ei fod yn caniatáu i bobl o wledydd eraill ledled y byd gael mynediad i wefan Cadw, ac eto wedi rhwystro mynediad i'r unig wladwriaeth Iddewig yn y byd. Nawr, tynnwyd sylw Cadw at y mater hwn yn ôl ym mis Medi y llynedd, ac eto ni wnaed dim nes i mi godi'r mater yn y Senedd ym mis Rhagfyr. Felly, efallai, Gweinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni heddiw pwy a sefydlodd y wal dân honno yn y ffordd benodol honno? Pam y rhwystrwyd Israel? A pham y cymerodd fisoedd i ddatrys y mater? Mae'r gymuned Iddewig, rwy'n credu, angen atebion ac yn haeddu atebion.

Yn ogystal â hynny, codwyd pryderon hefyd ynghylch penodiad Rocio Cifuentes yn ddiweddar yn Gomisiynydd Plant newydd Cymru. Mae'r cyfryngau cymdeithasol yn dangos bod y comisiynydd yn bresennol mewn protest yn Abertawe lle clywyd pobl yn llafarganu 'Khaybar, oh Jews', sydd, wrth gwrs, yn rhyfelgri adnabyddus yn galw am hil-laddiad. Nawr, yn anffodus, mae ffrwd Twitter Ms Cifuentes yn dal i hyrwyddo'r rali yr wyf wedi cyfeirio ati. Mae ar Gymru angen comisiynydd plant, Gweinidog, sy'n hyrwyddo hawliau pob plentyn yng Nghymru, gan gynnwys rhai o'r ffydd a'r dreftadaeth Iddewig. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe baech yn dweud wrthym ni pa gamau y mae Llywodraeth Cymru bellach wedi'u cymryd i ymchwilio i bryderon am benodiad Ms Cifuentes a'i haddasrwydd ar gyfer y swydd bwysig hon.

Ac yn olaf, un o'r pethau yr hoffwn i gymeradwyo Llywodraeth Cymru amdano yw'r ffordd y mabwysiadodd ddiffiniad Cynghrair Cofio Rhyngwladol yr Holocost o wrth-semitiaeth. Ond, yn anffodus, Gweinidog, er gwaethaf yr arweiniad a ddangoswyd gan Lywodraeth Cymru yn y maes penodol hwnnw, mae llawer o sefydliadau, mae llawer o sefydliadau yn y sector cyhoeddus sy'n cael arian Llywodraeth Cymru, nad ydyn nhw wedi'i fabwysiadu. Mae rhai o'r sefydliadau hynny'n sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch yma yng Nghymru—ein prifysgolion. Nawr, dylai'r rhain fod yn fannau lle gall pobl deimlo'n ddiogel rhag drwg gwrth-semitiaeth, ond, yn anffodus mae amharodrwydd y sefydliadau hynny i fabwysiadu diffiniad gwrth-semitiaeth Cynghrair Cofio Rhyngwladol yr Holocost, rwy'n credu, yn achosi i lawer o bobl Iddewig a myfyrwyr yn y prifysgolion hynny fod yn ofnus ynghylch y dyfodol. A wnewch chi ddweud wrthym ni a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo heddiw i'w gwneud hi'n ofynnol i unrhyw un sy'n cael arian gan Lywodraeth Cymru i fabwysiadu'r diffiniad hwnnw fel mater o frys? Edrychaf ymlaen at eich ymatebion.

Diolch yn fawr. Diolch yn fawr iawn, Darren Millar, a diolch am eich cydnabyddiaeth, yn enwedig nid yn unig o'n cefnogaeth i Ddiwrnod Cofio'r Holocost a'r digwyddiadau yr ydym ni'n cymryd rhan ynddyn nhw, ond hefyd o'n cefnogaeth o Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost, y cyllid a ddarparwn, ac rwy'n falch eich bod yn croesawu'r digwyddiadau sy'n cael eu cynnal ledled Cymru. Yn wir, rwy'n siŵr yr hoffai llawer o Aelodau yma gyfeirio atyn nhw. Rwy'n credu bod gennym ni ystod eang iawn, gan gynnwys Sefydliad Celf Josef Herman Cymru—mae ganddyn nhw ffilm fer ar thema 'un diwrnod', sy'n mynd i edrych ar, yn y gorffennol, 1942, un diwrnod yn y presennol, gan ganolbwyntio ar drafferthion presennol ffoaduriaid, ac yna un diwrnod 50 mlynedd yn y dyfodol a mater ffoaduriaid yr hinsawdd, pob un yn gyfredol ac yn berthnasol iawn—edrych ar yr Olive Trust yn cynnal digwyddiad coffa ar-lein, gan gynnwys siaradwyr yn rhannu hanesion personol yr Holocost, ac, yn wir, Synagog Unedig Caerdydd sy'n cefnogi gwasanaeth cofio Diwrnod Cofio'r Holocost Cenedlaethol Cymru ar-lein sy'n cael ei gynnal ac yn cymryd rhan mewn gwasanaethau llai hefyd, ond gan gynnwys hefyd yn y digwyddiadau yr wythnos hon Eglwysi Ynghyd yng Nghymru gan ddefnyddio eu cyfleoedd, yn enwedig drwy'r cyfryngau cymdeithasol, Eglwys Gadeiriol Llandaf, gyda sesiwn weddi a gosber ar gân, yn ogystal ag Anabledd Cymru—sefydliadau amrywiol yw'r rhain i gyd—gan dynnu sylw at sut y cafodd pobl anabl eu targedu a'u trin yn ystod yr Holocost, a defnyddio adnoddau i ddangos yr effaith honno.

Rwy'n credu ei bod hi'n drist iawn nad ydym yn cael digwyddiad trawsbleidiol gyda'n gilydd, Darren, fel y cawsom ni droeon yn y gorffennol. Roedd hi'n 2020 arnom ni mewn gwirionedd, yn mynd gyda'n gilydd, fel Aelodau'r Cynulliad, fel yr oeddem ni bryd hynny, i ddigwyddiad yn y Senedd—ac mae'r digwyddiadau trawsbleidiol hynny'n bwysig; byddwn yn ymgynnull, rwy'n siŵr, yn y dyfodol i wneud hynny—gyda, fel y dywedoch chi, goroeswraig yr Holocaust Mala Tribich yn rhoi ei chyfrif personol. Ond hefyd roedd yn berthnasol iawn i ni gael Isaac Blake yn siarad am brofiadau dioddefwyr Roma a Sinti o'r Holocost, ond hefyd, byddai'n rhaid i mi ddweud, y Prif Weinidog a minnau yn mynd i seremoni gyhoeddus Synagog Unedig Caerdydd sef goleuo'r menora yng nghastell Caerdydd ar noson olaf Hanukkah cyn y Nadolig—digwyddiad hanesyddol, oherwydd dyma'r ddefod gyhoeddus gyntaf o oleuo'r menora erioed i'w chynnal yn y castell. A gallaf barhau, gyda'n hymgysylltiad rhyng-ffydd parhaus, gydag arweinwyr ffydd yn dod at ei gilydd, gan gynnwys y gymuned Iddewig. Felly, mae llawer y mae'n rhaid i ni fod yn gadarnhaol amdano, o ran cydnabod sut yr ydym ni'n dod at ein gilydd, gan ddysgu o hil-laddiad ar gyfer dyfodol gwell.

Nawr, rwyf yn cydnabod y materion yr ydych chi wedi'u codi. Yn amlwg, rhoddwyd sylw i'r materion sy'n ymwneud â gweinydd Cadw. A hoffwn wneud sylw ar benodi Comisiynydd Plant Cymru, oherwydd roeddwn wrth fy modd gyda phenodiad Comisiynydd Plant nesaf Cymru. Cytunodd y panel penodi trawsbleidiol a gadeiriais yn unfrydol ar yr ymgeisydd llwyddiannus, ac ni welodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, a gynhaliodd wrandawiad craffu cyn penodi cyhoeddus, unrhyw reswm dros beidio â chymeradwyo'r penodiad. Mae'r Prif Weinidog wedi ymateb i'r Ceidwadwyr Cymreig, sydd wedi gwneud amrywiaeth o hawliadau di-sail, ac mae'n nodi cadernid y broses recriwtio, y mae pob Aelod yn ymwybodol ohoni. Ni fydd y broses benodi yn cael ei hailagor. Ond rwy'n credu, ei bod hi'n bwysig i mi ddweud hyn wrth Darren a fy nghyd-Aelodau, roeddwn yn benderfynol bod cynnwys plant a phobl ifanc yn rhan annatod o'r ymarfer recriwtio, ac fe wnaethon nhw gymryd rhan ar sawl achlysur drwy'r ymarfer recriwtio hwn, ac rwy'n siŵr yr hoffai'r Aelodau groesawu'r penodiad newydd a'r comisiynydd plant newydd, Rocio Cifuentes, a fydd yn dechrau yn ei swydd maes o law.

Mae'n bwysig ein bod yn parhau i fod yn wyliadwrus o ran ein hymrwymiad i wrth-semitiaeth, a chredaf fod y ffyrdd yr ydym ni'n dod at ein gilydd drwy gydol y flwyddyn, nid yn unig nawr, Diwrnod Cofio Cenedlaethol yr Holocost, yn bwysig. Credaf fod bod yn atebol fel Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol Cymru i Lywodraeth Cymru yn bwysig o ran ein hymrwymiad i fynd i'r afael â throseddau casineb a gwrth-semitiaeth, yn enwedig heddiw. Felly, mabwysiadu diffiniad gwaith Cynghrair Cofio Rhyngwladol yr Holocost o wrthsemitiaeth yn llawn, fel y'i nodwyd, yn ôl yn 2017, ac ailddatgan yr ymrwymiad hwnnw yn 2018, ar bob cyfle—. Ac wrth gwrs mae hwn yn gyfle i rannu pwysigrwydd hynny gyda'n holl gyrff cyhoeddus ledled Cymru, oherwydd mae ei fabwysiadu'n gam pwysig i gefnogi dealltwriaeth a chydnabyddiaeth o ffurfiau cyfoes o wrthsemitiaeth, a bod yn glir na fydd gwrth-semitiaeth yn cael ei oddef yng Nghymru, ac mae Llywodraeth Cymru yn sefyll gyda'r gymuned Iddewig. Rydym yn condemnio'r casineb ffiaidd a fynegwyd gan unigolion sy'n ceisio creu hinsawdd o ofn ac yn gobeithio darnio ein cymunedau.

Felly, rydym yn parhau i fod yn wyliadwrus, ond rydym heddiw hefyd yn cydnabod yr hyn y gallwn ei wneud, pa gyfraniad y gallwn ei wneud ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost yn y Senedd hon ac yn Llywodraeth Cymru ac yn wir ledled Cymru, fel y bydd ein cefnogaeth i'r holl ddigwyddiadau hyn yr wyf wedi'u disgrifio yn dangos.

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn ei lyfr arobryn Yr Erlid, mae Heini Gruffudd o Abertawe yn olrhain hanes ei fam, y llenor a'r ysgolhaig, Käthe Bosse-Griffiths, ac effaith erchyll twf Natsïaeth yr Holocost arni hi a'i theulu yn yr Almaen. Cawson nhw, fel miliynau o deuluoedd eraill nad oedd yn cael eu hystyried yn bobl gan y Natsïaid a'u cynghreiriaid, eu herlid, a rhai fel ei fam yn gorfod troi'n alltud, eraill fel ei hen fodryb yn cyflawni hunanladdiad, a miliynau fel ei famgu yn cael eu lladd yn y gwersylloedd carchar. Mae'n anodd dirnad y dioddefaint. Ond mae cyfrolau fel Yr Erlid, drwy adrodd hanes un teulu, yn ein helpu i ddeall y modd y galluogwyd i ideoleg wrthdroëdig a rhagfarn esgor ar greulondeb annynol a hil-laddiad. Roedd profiad teulu fy chwaer yng nghyfraith, Dr Zoe Morris-Williams, yn un tebyg iawn, ac mae disgynyddion ei thadcu, yr arlunydd Heinz Koppel, ddaeth yn un o artistiaid blaenllaw Cymru, wedi gwneud cyfraniad mawr i'w cymunedau ac i Gymru, gyda Zoe, yn wyres i ffoadur, yn achub bywydau fel meddyg. 

Yn yr un modd ag y mae hanesion teuluoedd unigol yn sicrhau ein bod yn deall yr annealladwy, mae un diwrnod, Diwrnod Cofio'r Holocost, yn ein helpu i gofio bywydau'r miliynau a laddwyd yn sgil erledigaeth y Natsïaid, a hefyd pob teulu ar draws ein byd sydd wedi dioddef yn sgil hil-laddiad. Mae diwrnod o gofio yn rhoi cyfle inni wir adlewyrchu ar yr hanesion hyn ac i glywed a deall y rhybuddion sydd ymhlyg ynddynt, ac ymrwymo i weithio tuag at ddyfodol heb erledigaeth a chreulondeb o'r fath, ac i ddileu'r hiliaeth a'r anoddefgarwch sy'n medru arwain at hynny. 

Rydym ni wedi sôn yn y lle hwn ein bod ar hyn o bryd yn byw trwy argyfwng economaidd nas welwyd ei fath ers degawdau. Rydym wedi gweld mewn cyfnod o argyfwng cenedlaethol ac ansicrwydd economaidd sut mae anoddefgarwch yn gallu tyfu a hefyd yn gallu cael ei feithrin am resymau gwleidyddol. Dyw hyn ddim yn perthyn i'r gorffennol. Dim ond wythnos diwethaf y gwelais i symbol Natsïaeth wedi ei baentio ar wal gorsaf bws yng Nghastell-nedd. Ac mae'r ystadegau brawychus am adroddiadau o ymosodiadau gwrth-Semitaidd a hiliol yng Nghymru yn arddangos yn glir bod diffyg goddefgarwch ar gynnydd yma. Dysgodd yr Holocost i ni fod gwrthsefyll rhagfarn a senoffobia yn hanfodol.

Mae mudiadau ffoaduriaid yn rhybuddio y bydd Bil Cenedligrwydd a Ffiniau newydd Llywodraeth San Steffan yn tanseilio ein huchelgais yma yng Nghymru i fod yn genedl noddfa i bawb sydd ei angen. Mae gosod pobl mewn categorïau, profi eu cymhwyster trwy eu harchwilio yn gorfforol ac felly rhoi gwerth ar un bywyd uwchben un arall, yn rhywbeth y mae'n rhaid inni addo ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost o bob dydd i'w wrthwynebu. Hoffwn ofyn felly a yw'r Gweinidog yn cytuno bod yn rhaid gwneud popeth o fewn gallu'r Llywodraeth i wrthwynebu Bil Cenedligrwydd a Ffiniau y Deyrnas Gyfunol a fydd mor andwyol i'r rhai sy'n ffoi rhag erledigaeth, a pha drafodaeth ydy hi wedi ei chael gyda Llywodraeth San Steffan am y Bil hwn. Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau ein bod yn hyrwyddo ac yn dathlu cyfraniad teuluoedd sydd wedi ymgartrefi yng Nghymru ar ôl ffoi rhag rhagfarn, hiliaeth a thrais, ac a yw'r Llywodraeth yn cytuno i wneud datganiad ar Ddydd Cofio Hil-laddiad yr Arminiaid ym mis Ebrill, er enghraifft, fyddai'n gyrru neges o gefnogaeth ac o gydnabyddiaeth i'r gymuned honno? A pha rôl all y cwricwlwm newydd ei chwarae wrth sicrhau y bydd ein plant yn deall ac yn dysgu o wersi'r gorffennol fel y gallwn, un dydd, weld dyfodol na fydd yn cael ei greithio gan y modd mwyaf erchyll o greulondeb ac yn atal unrhyw genedl rhag cymryd y llwybr sy'n arwain at hil-laddiad? Diolch. 

Diolch yn fawr, Sioned Williams, a gawn ni ddiolch i chi hefyd am yr adroddiadau grymus hynny gan y goroeswyr hynny ac aelodau o'u teulu, a phwysigrwydd cydnabod bod yn rhaid i'r straeon hynny fyw a pharhau wrth iddyn nhw ein haddysgu—pob un ohonom ni—ac mae cymaint wedi cael eu cyffwrdd gan hynny? A bydd y straeon hynny'n cael eu clywed, wrth gwrs, yn ystod yr wythnos: ddydd Iau, Eva Clarke, gyda'r Prif Weinidog. Mae goroeswyr o hyd, sy'n gallu—. Ac mae cyn lleied ar ôl nawr sy'n gallu rhoi'r hanesion hynny, ac mae'n bwysig ein bod yn cydnabod ac yn cefnogi'r rheini gyda'n gilydd.

Ond, credaf fod hyn yn ymwneud hefyd—ac fe wnaethoch chi sôn am y cwricwlwm—y ffyrdd yr ydym ni'n estyn allan at ein plant a'n pobl ifanc, oherwydd ariannwyd Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost gennym i gynnal y rhaglen Gwersi o Auschwitz yng Nghymru. Mae'n cael ei gyflwyno ar-lein ar hyn o bryd, ond mae seminarau dan arweiniad arbenigwyr a thystiolaeth uniongyrchol gan oroeswyr yr Holocost. Mae'r myfyrwyr hynny—a chredaf y bydd llawer ohonom ni'n adnabod y bobl ifanc sydd wedi elwa ar y rheini o'n hysgolion a'n cymunedau—maen nhw'n dysgu am fywyd Iddewig cyn y rhyfel, cyn-wersylloedd marwolaeth a chrynhoi'r Natsïaid—fel y dywedais, Auschwitz-Birkenau—ac yna gallant barhau. Yr hyn sydd mor bwysig yw'r cysylltiadau a wnaethoch chi â pherthnasedd cyfoes yr Holocost. Felly, mae llawer o'r myfyrwyr hynny wedi dod yn llysgenhadon, llysgenhadon Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost, ac mae hynny'n golygu eu bod yn parhau i rannu eu gwybodaeth, ond mae'n dylanwadu ar eu holl fywydau a'u gwerthoedd, ac maen nhw'n ei rannu yn eu cymunedau. Dyna swyddogaeth y llysgennad: annog eraill i gofio'r Holocost.

Mae'n bwysig eich bod yn llunio'r ddolen honno ac yn gwneud y cysylltiad hwnnw â'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yn awr yng Nghymru mewn cysylltiad â'n hymrwymiad i fod yn Gymru wrth-hiliol gyda'n cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, i sicrhau bod Cymru'n seiliedig ar werthoedd gwrth-hiliaeth, gan alw am ddim goddefgarwch o hiliaeth yn ei holl ffurfiau. A'r hyn sy'n bwysig am hynny, unwaith eto, yw'r ffordd y caiff y cynllun hwnnw ei gyd-adeiladu â phobl a chymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, a nodi'r weledigaeth a'r gwerthoedd hynny y mae arnom ni eisiau eu cofleidio ar gyfer Cymru wrth-hiliol, a beth yw'r camau a'r nodau hynny y mae angen i ni eu datblygu o ran cael canlyniad. Nid dim ond rhethreg ynglŷn â chydraddoldeb hiliol yn unig yw hynny; mae'n ymwneud â gweithredu ystyrlon. Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn o ran pob agwedd ar fywyd cymunedol, ein haddysg, ein cwricwlwm hefyd, y soniais amdano hefyd, a chydnabod bod hwn yn gyfle inni heddiw bwyso a mesur y cynnydd yr ydym ni wedi gallu ei wneud o ran cydlyniant cymunedol ac addysg.

Credaf ei bod hi hefyd yn bwysig iawn i chi godi mater y pryderon sydd gennym ni am rywfaint o'r ddeddfwriaeth, er enghraifft, ar lefel Llywodraeth y DU. Byddwch yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, o'r datganiad ar y cyd a wnes i gyda'r Cwnsler Cyffredinol o ran y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau. Rydym yn pryderu'n fawr y gallai achosi effeithiau annisgwyl ac anghyfartal ar bobl sy'n cyrraedd Cymru, dim ond oherwydd sut y maen nhw'n cyrraedd Cymru. Rydym ni'n parhau i godi'r pryderon hynny.

Rwy'n credu ichi sôn am Armenia. Gwyddom fod hil-laddiadau yr ydym ni'n pryderu'n fawr amdanyn nhw ac yr ydym ni'n eu crybwyll yn rheolaidd, weithiau drwy ddadleuon byr, weithiau mewn cwestiynau, ond hoffwn ddweud pa mor falch ydwyf ein bod ni, Lywodraeth Cymru, wedi gallu cefnogi'r academi heddwch, Academi Heddwch Cymru, gan gefnogi ein perthnasoedd rhyngwladol drwy ei gwaith heddwch a'i phartneriaethau, cefnogi hyrwyddo Cymru fel lle i weithio, astudio a byw. A pha mor arwyddocaol yw hi heddiw, wrth i ni ddathlu'r Urdd a'i heffaith ar ein cymunedau, ein bywydau, ein plant a'n pobl ifanc a'n haddysg. Nid wyf wedi cael cyfle i'w ddweud heddiw, ond hoffwn ddiolch i'r Urdd am y ffordd yr aethon nhw ati i estyn allan at ffoaduriaid Afghanistan a ddaeth atom ni ym mis Awst ac a ddarparodd gefnogaeth wych ac anhygoel, cefnogaeth tîm Cymru, i'r ffoaduriaid hynny, sydd bellach wedi'u hintegreiddio i'n cymunedau.

Mae'n rhywbeth lle gallwn weld—. Ym mhob agwedd ar y pwyntiau yr ydych chi wedi'u gwneud yn eich cyfraniad, y gallwn weld pa mor berthnasol yw Diwrnod Cofio'r Holocost i fyw ein polisïau, ein darpariaeth yng Nghymru o'n gwasanaethau cyhoeddus, ac, yn wir, yn y ffordd yr ydym ni hefyd yn codi cwestiynau a phryderon am raglenni deddfwriaethol Llywodraeth y DU, fel y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau, a sut y mae'n rhaid i ni siarad am y pwyntiau hynny. 

Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Rydych chi yn llygad eich lle'n sôn am sawl cyflafan sydd wedi digwydd ers yr Holocost, ond hoffwn sôn am un ddwy gyflafan a ddigwyddodd yn ystod ac yn syth ar ôl y rhyfel byd cyntaf, y mae gan lawer o'm hetholwyr gof byw ac atgofion grymus ohonyn nhw. Mae Sioned Williams newydd sôn am gyflafan Armenaidd 1915. Roedd hwn yn ymgais a noddwyd gan Lywodraeth Twrci i ddileu pobl Armenaidd. Llofruddiwyd dros 1 miliwn o Armeniaid, gan ddefnyddio llawer o'r dulliau a fabwysiadwyd wedyn gan y Natsïaid: dadfeddiannu gorfodol, gorymdeithiau gorfodol, newyn, trywanu, ac yn y pen draw sgwadiau saethu a chladdu mewn beddau torfol bas. Mae hyn i gyd yn cael ei gofnodi'n ofalus gan Patrick Thomas, yr offeiriad o Sir Gaerfyrddin, y mae Armeniaid Cymreig yn ei edmygu. 

Ni ellir disgrifio cyflafan Jallianwala Bagh yn Amritsar yn 1919 fel ymgais i ddifa—caiff y sifiliaid di-arfau a gafodd eu saethu eu cyfrif yn eu miloedd yn hytrach na'r miliynau—ond dylai'r ffaith mai byddin Prydain a oedd yn gyfrifol am y gyflafan er mwyn atal galwadau am annibyniaeth i'r India ei gwneud hi yr un mor frawychus, am iddi gael ei chynnal yn ein henw ni, neu yn enw'r ymerodraeth Brydeinig. Cafodd hyn ei wadu'n llwyr gan Winston Churchill yn Nhŷ'r Cyffredin, nid yw erioed wedi arwain at ymddiheuriad ffurfiol i'r India, ac yn enwedig y Sikhiaid—

Jenny, a wnewch chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda?

—sy'n rhybuddio am hyn mewn gwirionedd. Felly, rwy'n sylweddoli, yn anad dim, fod Diwrnod Cofio'r Holocost yn parhau i fod yn faich unigryw i'r gymuned Iddewig yng Nghaerdydd, yn ogystal â'r gymuned Sipsiwn a Theithwyr a Roma, a hefyd yr holl gymuned hoyw, a gafodd eu lladd gan y Natsïaid. Ond heddiw, wrth i'r posibilrwydd o ryfel yn nwyrain Ewrop godi eto, beth mae'r Gweinidog yn credu y gallwn ni ei wneud ynghylch deall mai rhyfel ac eisiau a hiliaeth sy'n sail i'r lladdfeydd ofnadwy hyn sydd wedi rhannu cymunedau yn seiliedig ar ein gwahanol grefyddau, hil neu gyfeiriadedd rhywiol, ac nad yw rhyfel yn gwneud dim ond niwed, fel y gwelsom ni yn y newyn a wynebir gan y rhan fwyaf o boblogaeth Afghanistan y gaeaf hwn?

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone, a diolch am siarad dros eich etholwyr, cymuned Armeniaid a'r gyflafan, a hefyd eich pobl Iddewig a'ch cymuned a'ch teuluoedd yn eich etholaeth, a'n holl etholaethau yng Nghymru. Diolch am gydnabod rhai o'r erchyllterau a'r digwyddiadau brawychus sy'n arwain at newidiadau byd-eang, annibyniaeth India.

Yn ddiddorol, heddiw, siaradais mewn digwyddiad ar undod byd-eang a drefnwyd gan Hub Cymru Affrica, a buom yn sôn am bwysigrwydd undod byd-eang ac i Gymru fod yn estyn allan, ac adeiladu ar Gynghrair y Cenhedloedd i'r Cenhedloedd Unedig, y swyddogaeth hollbwysig a chwaraeir drwy uno gyda'n gilydd o ran sicrhau bod gennym heddwch ac na allwn gael undod byd-eang heb heddwch. Felly, rydym yn byw mewn byd heriol.

Mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn gyfle i ni gydnabod ac adnabod yr erchyllterau a'r hil-laddiadau hynny sydd mewn hanes, ac mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn cydnabod bod hwn yn amser i bawb. Felly, rwy'n credu, fel y dywedwyd yn glir iawn gan y rhai sy'n trefnu Diwrnod Cofio'r Holocost, mae'n

'annog cofio mewn byd sy'n cael ei ddychryn gan hil-laddiad', ac rydym yn hyrwyddo ac yn cefnogi Diwrnod Cofio'r Holocost—y diwrnod rhyngwladol ar 27 Ionawr—i gofio'r 6 miliwn o Iddewon a lofruddiwyd yn ystod yr Holocost, a'r miliynau o bobl a laddwyd o dan erledigaeth y Natsïaid, ac yn yr hil-laddiadau a ddilynodd yn Cambodia, Rwanda, Bosnia, Darfur. Rwyf newydd gwrdd â'r rhai hynny a gydnabyddir, ond yn bwysicaf oll, drwy nodi, fel y gwnaf y datganiad hwn heddiw, pen-blwydd rhyddhau Auschwitz-Birkenau, y gwersyll marwolaeth Natsïaidd mwyaf. Felly, roedd yr Holocost hwnnw'n bygwth gwead gwareiddiad. Rhaid gwrthsefyll hil-laddiad bob dydd o hyd ac, fel y dywedant, yn y DU, yng Nghymru, rhaid i ragfarn ac iaith casineb gael eu herio gennym ni i gyd.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad. Roeddwn yn ddigon ffodus i ymweld ag Auschwitz-Birkenau yn fy arddegau drwy fy ysgol. Mae'r llonyddwch a'r distawrwydd a oedd yn amgylchynu'r gwersyll crynhoi, y diffyg lliw neu lawenydd a phwysau'r erchyllterau a ganiatawyd i ddigwydd yn atgofion a fydd yn byw gyda mi am byth. Ysgrifennodd Elie Wiesel, Iddew a oroesodd Auschwitz ac a aeth ymlaen i fod yn enillydd Nobel, am ei amser yn y gwersyll crynhoi. Yn ei gofiant yn y 1960au, Night, mae'n rhannu ei alar o'r erchyllterau a ddigwyddodd a cheir y darn canlynol wedi'i argraffu ar wal yn Auschwitz:

'Fydda i byth yn anghofio'r noson honno, y noson gyntaf yn y gwersyll, sydd wedi troi fy mywyd yn un noson hir, saith gwaith yn felltigedig a saith gwaith wedi'i selio. Fydda i byth yn anghofio'r mwg hwnnw. Fydda i byth yn anghofio wynebau bach y plant, y gwelais eu cyrff yn troi yn dorchau o fwg o dan awyr las dawel.

'Fydda i byth yn anghofio'r fflamau hynny a ddinistriodd fy ffydd am byth.'

Roedd o leiaf 1.3 miliwn o bobl yn garcharorion yn Auschwitz. Lladdwyd o leiaf 1.1 miliwn o bobl. Llofruddiwyd chwe miliwn o ddynion, menywod a phlant Iddewig yn yr Holocost. Wrth i amser symud ymlaen a bod llai o oroeswyr yn gallu rhannu eu straeon yn uniongyrchol â'r genhedlaeth newydd, mae'n hanfodol nad yw eu straeon yn marw gyda nhw.

Mae'n rhaid i mi dalu teyrnged i Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost am eu gwaith diflino wrth sicrhau bod y straeon hyn yn cael eu dysgu a'u clywed. Eu nod yw addysgu pobl ifanc o bob cefndir am yr Holocost a'r gwersi pwysig i'w dysgu ar gyfer heddiw. Mae'r ymddiriedolaeth yn gweithio mewn ysgolion, prifysgolion ac yn y gymuned i godi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o'r Holocost, gan hyfforddi athrawon a darparu rhaglenni allgymorth i ysgolion—

Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr.

—a chymhorthion addysgu a deunydd adnoddau. Mae'r prosiect Gwersi o Auschwitz y soniodd y Gweinidog amdano yn ei datganiad yn caniatáu i ddau fyfyriwr ôl-16 o bob ysgol a choleg yn y wlad ymweld ag Auschwitz-Birkenau. Wrth goffáu Diwrnod Cofio'r Holocost a rhyddhau Auschwitz-Birkenau ar 27 Ionawr 1945, rydym yn dyst i'r rhai a ddioddefodd hil-laddiad ac yn anrhydeddu'r goroeswyr a phawb y newidiwyd eu bywydau y tu hwnt i adnabyddiaeth. Fel sydd hefyd wedi'i ysgrifennu ar y wal yn Auschwitz:

'Mae'r rhai nad ydynt yn cofio'r gorffennol wedi eu tynghedu i'w ailadrodd.'

Diolch.

Diolch yn fawr, Samuel Kurtz, ac a gaf i ddweud pa mor ddifyr yw dysgu mwy am ein Haelodau newydd o'r Senedd? Diolch yn fawr am y datganiad heddiw, Samuel, oherwydd soniais am Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost yn gynharach. Rwy'n gwybod—roedd hi ers 2008 pan oeddwn yn gyn-Weinidog addysg, pan fu i ni ddechrau cyllido Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost—pa mor bwysig fu ariannu hynny, a chlywed gennych, eich datganiad personol a'ch tystiolaeth o'r hyn y mae'n ei olygu i chi, mynd i Auschwitz, dysgu o'r profiad ac, fel y dywedoch chi, darllen i ni heddiw, gan ein hatgoffa o lyfr Elie Wiesel, Night. Felly, diolch yn fawr iawn am fod y llysgennad ifanc hwnnw sydd wedi dod yn ôl ac wedi dylanwadu arnom ni, a byddwn bob amser yn cofio hynny amdanoch chi, Sam, yn y Senedd hon.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod, o ganlyniad i gyllid gan Lywodraeth Cymru ers 2008, fod y prosiect Gwersi o Auschwitz, ar-lein ac yn y cnawd, wedi cyrraedd 1,826 o fyfyrwyr o bob rhan o Gymru, 226 o athrawon o bob rhan o Gymru, a 41 o ysgolion a 142 o fyfyrwyr yn cymryd rhan yn y prosiect eleni, hyd yn oed drwy broses a mynediad rhithwir. Cynhaliwyd yr ymweliadau diweddaraf ym mis Ionawr 2020, a chymerodd 162 o fyfyrwyr ac athrawon ran, 70 o ysgolion ledled Cymru; bydd pob un o'n hysgolion yn cymryd rhan. Mae arnaf eisiau dweud bod hyn yn bwysig iawn o ran ein cwricwlwm newydd. Mae hwn i raddau helaeth yn ddatganiad gan y Llywodraeth gyfan yr wyf yn bwrw ymlaen ag ef. Oherwydd yn y cwricwlwm newydd, rydym yn ei gynllunio i sicrhau cynnydd dysgwyr tuag at bedwar diben, gan gynnwys cymorth i ddysgwyr ddod yn ddinasyddion moesegol, gwybodus o Gymru a'r byd. Mae hynny'n mynd i helpu ein dysgwyr a'n pobl ifanc i dyfu, fel y dywedoch, chi Sam, i gydnabod y ddealltwriaeth honno o natur gymhleth ac amrywiol cymdeithasau yn y gorffennol a'r presennol ac i ddysgu drwy'r profiad hwnnw o'n cefnogaeth i Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost. Mae'n rhaid inni bob amser, yng Nghymru, edrych allan, dysgu o hanes a'i rannu â'n gilydd i ddylanwadu ar bolisi a diben. 

Mae yna rai erchyllterau mewn hanes sydd mor ddrwg fel bod pobl eisiau ceisio eu hanghofio, ond rhaid i ni beidio byth â gwneud hynny gyda'r Holocost, oherwydd roedd yn arswyd a gyflawnwyd bron iawn yn gyhoeddus, a chyffredinedd y drwg a'r ffaith ei fod wedi digwydd dros flynyddoedd sy'n amlygu eu hunain hefyd: rheilffordd a adeiladwyd i fynd â phobl i siambrau nwy i farw, ciwiau o bobl i'w prosesu, gwe o dwyll a brad, teuluoedd fel y teulu Frank, gydag Anne a'i dyddiadur, a gafodd eu llusgo o guddfannau a'u taflu i'w lladd.

Gweinidog, ysgrifennodd Hugo Rifkind flog hynod am yr Holocost yn 2015 yn pwysleisio pa mor bwysig yw hi ein bod yn parhau i siarad am y ffaith mai dyna a wnaeth pobl—y bobl. Dyma'r hyn yr hoffwn ei ofyn i chi amdano. Mae'n canolbwyntio ar ba mor hawdd y digwyddodd, sut, er bod pobl a laddodd a'r bobl a laddwyd wedi eu magu ochr yn ochr â'i gilydd, bu i rai ohonyn nhw weld nodweddion yr oedd arnyn nhw eisiau eu dileu o wyneb y ddaear. Dywedodd Rifkind:

'Roedd y meirw a'r llofruddion fel ei gilydd yn adnabod tebotau Tsieina, Mozart, mathau o gawsiau.... Yna, un diwrnod, maen nhw'n... dechrau llithro tuag at rywbeth arall.'

Felly, Gweinidog, a ydych yn cytuno mai dyma un o'r prif resymau y mae'n rhaid i ni nodi'r diwrnod hwn, oherwydd fe all y llithriad hwnnw i arswyd fod yn rhywbeth sy'n llechu o dan y mwyaf gwaraidd o gymdeithasau, o adegau—na allwn gymryd yn ganiataol mai lle arall oedd hwnnw, adeg arall, na all byth fod yn ddiogel ei gladdu yn llanw hanes?

Diolch yn fawr iawn, Delyth Jewell. Dywedaf yn syml fod pob gair a ddywedoch chi yn berthnasol ac yn bwysig i ni, nid yn unig heddiw wrth ymateb i'r datganiad hwn, ond yn y ffordd yr ydym ni'n symud ymlaen fel cynrychiolwyr etholedig, yn Weinidogion y Llywodraeth ac mewn cymunedau. Mae coffáu'r Holocost yn bwysig, i gydnabod ac i sicrhau nad ydym byth yn anghofio—byth yn anghofio—pa mor beryglus, atgas a chynhennus y gall naratif fod, beth all ddigwydd pan gaiff pobl a chymunedau eu targedu a'u dad-ddynoli oherwydd pwy ydyn nhw. Rwyf wedi sôn am yr 'aralleiddio' rhannau o gymdeithas sy'n digwydd. Gall ddigwydd yn raddol o ran tanseilio rhyddid ac, yn wir, tanseilio rheolaeth y gyfraith. Rydym yn gwybod na ddigwyddodd yr Holocost dros nos. Dechreuodd gydag erydiad graddol o hawliau dynol a rhethreg ymrannol yn erbyn pobl a oedd yn wahanol neu a ystyriwyd yn wahanol i eraill. Felly, dyna'r gwersi rydym ni'n eu dysgu heddiw.

Ac yn olaf, Peter Fox.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am y datganiad. Plant, mamau, tadau, neiniau a theidiau—nid oedd neb yn ddiogel rhag cael eu llowcio yn fflamau llygredig Natsïaeth. Llofruddiwyd dros 6 miliwn o bobl, fel yr ydym  ni eisoes wedi clywed, ac fe'u llofruddiwyd nid am unrhyw fai o'u heiddo eu hunain, ond dim ond oherwydd pwy oedden nhw. Ac mae'r nifer hwnnw'n fwy na ffigur yn unig; y tu ôl iddo mae miliynau o bobl a oedd yn famau a thadau, yn feddygon ac yn athrawon, yn ddynion ac yn fenywod a laddwyd yn ddidrugaredd gan y gyfundrefn ffiaidd honno. Ac eto, yr unig ryddhad i ni yw bod rhai, yn ffodus, wedi llwyddo i oroesi'r dioddefaint hwnnw. Un o'r rheini oedd y diweddar Mady Gerrard, a lwyddodd i ddechrau bywyd newydd iddi hi ei hun yn Sir Fynwy. Wrth gofio ei dioddefaint, dywedodd wrth y South Wales Argus:

'Ym 1944, yn 14 oed, cefais fy alltudio o fy Hwngari frodorol i Auschwitz. Roeddwn wedi dyweddïo i briodi'r dyn yr oeddwn i'n ei garu'n fawr. Roedd arno eisiau bod yn feddyg a minnau yn hanesydd celf, ond nid dyna oedd Hitler wedi'i gynllunio i ni. Fe gyrhaeddom ni Auschwitz ar 8 Gorffennaf. Roedd yn uffern.'

Ni fyddwn byth yn gwybod yn iawn beth ddigwyddodd yn y gwersyll hwnnw. Yn dilyn y rhyfel, dychwelodd i'w Hwngari frodorol gan obeithio dod o hyd i'w thad, ond byddai'n dysgu'n fuan ei fod yn un o'r 6 miliwn. Mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn annog pob un ohonom ni i gofio un o'r cyfnodau tywyllaf mewn hanes, yn ogystal â'r hil-laddiadau dilynol yn Cambodia, Rwanda, Bosnia a Darfur. Felly, mae'n ddyletswydd arnom ni i sicrhau nad yw erchyllterau'r Holocost byth yn cael eu hanghofio. Fel mae dyfyniad enwog yn Auschwitz yn ei ddweud yn huawdl, 'Mae'r un nad yw'n cofio hanes yn sicr o fyw drwyddo eto.'

Felly, mae'n rhaid inni ddysgu o'r gorffennol yn ogystal â pheidio byth â osgoi'r her o gasineb o bob math. Rwy'n croesawu cyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer y rhaglen Gwersi o Auschwitz, sy'n cael ei chyflwyno ar y cyd ag Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost. Gweinidog, a wnewch chi roi sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid hirdymor ar gyfer y rhaglen honno? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Peter Fox, a diolch, hefyd, am eich cyfraniad pwerus iawn y prynhawn yma, gan dynnu, fel y bydd llawer ohonom ni yn ei wneud ac wedi'i wneud y prynhawn yma, o'ch etholwr eich hun, o oroeswr, a'r goroeswr honno yn gallu rhannu ei stori a stori ei theulu, a'i goroesiad hi a'r effaith erchyll a gafodd yr Holocost ar ei bywyd, ond yn gallu rhannu hynny fel rhan o'r addysg sydd ei hangen arnom ni i gyd ac yr ydym bellach yn ei hymgorffori yn ein prosiect Gwersi o Auschwitz. Gallaf, i orffen, eich sicrhau—gyda'ch holl ymrwymiadau heddiw—bod hwn yn ymrwymiad, ac rwy'n credu fy mod wedi adlewyrchu hynny, o ran ein cwricwlwm newydd, ein hethos a'n gwerthoedd yn y Llywodraeth hon yng Nghymru. Gobeithio y gallaf ddweud, ar ran Senedd Cymru, pa mor bwysig ydyw ein bod yn parhau â'n cefnogaeth i Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost ac, yn wir, i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost, a bod hyn yn rhan annatod o fywyd Cymru, nid yn unig heddiw ond bob dydd, ac yn ein hysgolion a'n haddysg.

Diolch i'r Gweinidog.