Eitem 7 heddiw yw'r datganiad gan y Dirpwy Weinidog Newid Hinsawdd, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog Lee Waters i wneud ei ddatganiad.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y mesurau yr ydym yn eu rhoi ar waith i wella diogelwch tomenni glo.

Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol yn ystod y ddwy flynedd diwethaf ers i'r Prif Weinidog sefydlu tasglu diogelwch tomenni glo, a chafwyd cam sylweddol ymlaen yr wythnos diwethaf o ran rhoi mesurau ar sail hirdymor, gyda chyhoeddi adroddiad Comisiwn y Gyfraith, 'Rheoleiddio Diogelwch Tomennydd Glo yng Nghymru'. Mae hwn yn adroddiad nodedig. Yn 2020, gwahoddodd Lesley Griffiths, Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar y pryd, Gomisiwn y Gyfraith i gynnal asesiad annibynnol o'r ddeddfwriaeth tomenni glo ac i ddarparu argymhellion ar gyfer fframwaith deddfwriaethol yn y dyfodol. Ymgynghorodd Comisiwn y Gyfraith ar ei ganfyddiadau a'i gynigion yr haf diwethaf, a'r wythnos diwethaf cyhoeddodd ei adroddiad terfynol, sydd wedi ei osod yn y Senedd. Mae'n garreg filltir bwysig ac rwy'n ddiolchgar i Gomisiwn y Gyfraith am flaenoriaethu'r prosiect hwn ac am ei gwblhau'n gyflym. Mae'n adroddiad rhagorol, y byddai'n werth i'r Aelodau ei ddarllen.

Mae'n nodi'n glir nad yw'r gyfraith fel y mae yn addas i'r diben. Cynlluniwyd Deddf Mwyngloddiau a Chwareli (Awgrymiadau) 1969 ar gyfer cyfnod gwahanol. Ei nod oedd rheoli gwastraff pyllau glo gweithredol, nid mynd i'r afael ag etifeddiaeth y pyllau glo hynny, ac yn sicr nid oedd wedi ei gynllunio i fynd i'r afael â heriau newid yn yr hinsawdd. Yn hollbwysig, nid yw'r Ddeddf yn cynnwys unrhyw ddyletswyddau gorfodol ar berchnogion i sicrhau diogelwch tomenni segur ar eu tir. Pwerau cyfyngedig yn unig y mae'n eu darparu ar gyfer ymyrryd ac nid yw'n cynnwys unrhyw bwerau o gwbl ar gyfer goruchwylio, monitro a gorfodi.

Ymysg y 36 o argymhellion a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith mae sefydlu awdurdod goruchwylio newydd i oruchwylio trefn reoli newydd ar gyfer diogelwch tomenni glo, ac roedd y mwyafrif helaeth o'r ymatebwyr i'r ymgynghoriad yn cefnogi cyfundrefn reoli newydd a oruchwylir gan awdurdod goruchwylio.

Mae dadansoddiad Comisiwn y Gyfraith a'i argymhellion yn darparu tystiolaeth werthfawr, sydd, ynghyd â'n dadansoddiad ni, yn llywio ein cynigion ar gyfer fframwaith statudol newydd ar gyfer rheoli tomenni segur. Rydym wedi ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth yn nhymor y Senedd, a byddwn yn cyhoeddi Papur Gwyn yn nodi ein cynlluniau ddechrau mis Mai. Byddwn wedyn yn ymgynghori ar ein cynigion i ddarparu dull cyson o reoli, monitro a goruchwylio tomenni.

Ein blaenoriaeth, Dirprwy Lywydd, yw sicrhau bod pobl sy'n byw ac yn gweithio ger tomenni glo yn teimlo'n ddiogel yn awr ac yn y dyfodol drwy leihau'r perygl o dirlithriadau pellach. Gallaf hysbysu'r Senedd ein bod ni wedi gwneud cynnydd sylweddol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Ein tasg gyntaf oedd pennu maint y broblem. Mae'r gwaith o nodi ac asesu statws yr holl domenni glo segur wedi bod yn un hynod gymhleth. Rydym yn gwybod bellach fod dros 2,500 o domenni glo segur ledled Cymru, a bod 327 yn y categori uwch. Mae'r cynnig sydd gerbron y Senedd yfory yn cyfeirio at domenni risg uchel, ond hoffwn i fod yn glir i'r Aelodau nad yw bod mewn categori â sgôr uwch gyfystyr â bod yn risg uchel, ac mae'r iaith yr ydym yn ei defnyddio yn bwysig.

Rydym wedi bod yn canolbwyntio ar y tomenni y mae angen y lefel uchaf o fonitro arnyn nhw ac rydym wedi bod yn gweithio gyda'n partneriaid i gynnal arolygiadau rheolaidd. Rydym yn gweithio gyda phartneriaid fel diwydiant gofod y DU i dreialu technoleg i wella'r ffordd y caiff tomenni eu monitro yn y dyfodol. Mae llawer y gallwn ei wneud i fesur symudiadau tir a chyfundrefnau dŵr ac mae rhai o'r technolegau sy'n cael eu profi yn arloesol yn y byd. Rydym hefyd yn gweithio'n agos gyda'r sector ymchwil i gael y dystiolaeth orau bosibl ar effeithiau'r hinsawdd. Mae hyn yn hanfodol er mwyn deall sefydlogrwydd hirdymor tomenni a llywio dulliau arloesol o adfer tomenni. Ar hyn o bryd, amcangyfrifir y bydd cost cwblhau pob cam o waith adfer tomen Tylorstown, a achosodd y pryder mwyaf, tua £20 miliwn. Daw bron y cyfan o'r buddsoddiad hwn gan Lywodraeth Cymru.

Hoffwn i fod yn glir gyda'r Aelodau mai Llywodraeth Cymru, nid Llywodraeth y DU, sy'n parhau i ariannu'r Awdurdod Glo i gynnal arolygiadau. Hyd yma, rydym wedi gwario £1.6 miliwn ar y dasg hon. Mae'r Awdurdod Glo yn amcangyfrif y bydd angen £30 miliwn i'w codi i gyd i'r safon, a £5 miliwn arall y flwyddyn i'w cynnal. Ar hyn o bryd, amcangyfrifir mai cost y gwaith adfer llawn fydd rhwng £500 miliwn a £600 miliwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo £44.4 miliwn dros y tair blynedd nesaf fel bod y gwaith hanfodol hwn yn parhau. Ond etifeddiaeth o orffennol diwydiannol Prydain yw hyn. Prydain a elwodd ar fanteision ein hadnoddau naturiol, ac roedd yr holl domenni hyn ar waith cyn i bŵer gael ei ddatganoli i Gymru ym 1999. Ac eto, dim ond £9 miliwn y mae Llywodraeth y DU yn fodlon ei gyfrannu at y gost o'u glanhau. Dywedodd Is-Ysgrifennydd Gwladol Cymru, David T.C. Davies, wrth Bwyllgor Materion Cymreig Tŷ'r Cyffredin

'os yw Llywodraeth Lafur Cymru yn credu bod y tomenni glo hynny'n anniogel, mae'n rhaid iddyn nhw weithredu yn awr i'w diogelu. Mae ganddi'r arian i wneud hynny.'

Nid ni sy'n dweud ei fod yn anniogel, ond yr Awdurdod Glo, nad yw wedi ei ddatganoli, ac nid oes gennym yr arian i'w wneud. Rydym yn disgrifio'r Deyrnas Unedig fel undeb sy'n rhannu. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ailfeddwl am chwarae ei rhan wrth glirio eu hetifeddiaeth nhw o'n gorffennol diwydiannol cyfunol.

Mae Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn gweithio'n ddiwyd gyda'i gilydd i ddarparu dull cyson o ymdrin â'r drefn arolygu bresennol. Daeth trydedd rownd o arolygiadau gaeaf o'r tomenni sy'n uwch ar y rhestr i ben ym mis Chwefror, ac mae'r rhaglen arolygu yn un sylweddol. Mae'r canlyniadau hyd yma wedi golygu bod angen gwaith cynnal a chadw i helpu i sicrhau sefydlogrwydd safleoedd. Gan fod canran uchel o'r tomenni hyn mewn perchnogaeth breifat, mae nifer o faterion i'w datrys mewn cysylltiad â thrin gwybodaeth, gan gynnwys sicrhau bod sicrwydd ansawdd cadarn wedi ei gwblhau a bod materion diogelu data wedi cael sylw llawn. Mae hyn wedi cymryd llawer o amser.

Er bod ein dealltwriaeth o'r darlun cyffredinol wedi gwella'n aruthrol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, mae mwy o domenni'n cael eu nodi o hyd. Mae'r gwaith hwn yn sicr yn brosiect byw, a gallwn ddisgwyl addasiadau pellach i'r nifer cyffredinol o domenni wrth i'r gwaith fynd rhagddo. Rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo i gyhoeddi lleoliadau'r tomenni sy'n uwch ar y rhestr cyn gynted â phosibl a chyn gynted ag y bo'n gyfrifol i wneud hynny, ond mae'n rhaid i ni fod yn hyderus yn ein hasesiadau cyn i ni wneud hynny. Ar gyfer tomenni sy'n uwch ar y rhestr, mae gwybodaeth eisoes wedi ei rhannu ag awdurdodau lleol a fforymau cadernid lleol i helpu i ddatblygu cynlluniau parodrwydd mewn argyfwng lle bo angen. Ond mae mynediad y cyhoedd i'r data ar leoliadau tomenni sy'n uwch ar y rhestr yn fater sensitif, ac mae'n hanfodol bod yr wybodaeth, pan gaiff ei chyhoeddi, yn gywir ac mor gyflawn â phosibl. Pan fydd y gwaith hwn wedi ei gwblhau, byddwn yn rhoi gwybod i'r Aelodau am y dyddiad cyhoeddi.

Dirprwy Lywydd, ein blaenoriaeth yw sicrhau bod pobl sy'n byw ac yn gweithio ger tomenni glo yn teimlo'n ddiogel yn awr ac yn y dyfodol. Nod ein cynigion ar gyfer cyfundrefn newydd yw cyflawni hynny drwy leihau'r risg o dirlithriadau pellach. Diolch.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am gyflwyno'r datganiad hwn heddiw. Mae'n deg dweud ein bod yn cydnabod, o ran Deddf Mwyngloddiau a Chwareli (Awgrymiadau) 1969, fod y cyfnod mor wahanol bryd hynny, gyda phyllau glo gweithredol. Gyda newid yn yr hinsawdd yn awr, mae'n amlwg bod yn rhaid i bob un ohonom weithio gyda'n gilydd o ran unrhyw domenni sy'n cael eu hystyried yn anniogel. Rwyf i fy hun yn falch iawn o weld eich bod yn cyflwyno deddfwriaeth; rydym yn edrych ymlaen at hynny. Mae sut y gallwn ni weithio gyda chi mewn modd cadarnhaol yn bwysig. Rwyf i hefyd yn croesawu'r eglurder a roddwyd yn yr adroddiad gan Gomisiwn y Gyfraith, 'Rheoleiddio Diogelwch Tomennydd Glo yng Nghymru', ar 23 Mawrth eleni, fod diogelwch tomenni glo yn dod o dan gymhwysedd datganoledig, a bod ariannu diogelwch tomenni glo yn gyfrifoldeb datganoledig.

Er gwaethaf y pwyntiau yr ydych wedi eu codi heddiw, fel Llywodraeth a rennir â Llywodraeth y DU, y gobaith yw y gall mwy o weithio, efallai, symud ymlaen lle gallwn ni nodi mewn gwirionedd—ac rwy'n gwybod bod yna'r rhai yn y categori risg uchel—neu sut yr ydych yn categoreiddio pa domenni, mewn gwirionedd, y mae angen gweithredu arnyn nhw ar unwaith. Mae'n debyg mai un o fy nghwestiynau, mewn gwirionedd, oedd a oes gennych chi—rwyf i wedi gofyn hyn o'r blaen—ddadansoddiad o'r tomenni mwyaf peryglus mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod nad ydym yn dymuno achosi braw na phanig ymhlith y cyhoedd, ond rwy'n credu, cyn y gallwn ni benderfynu ble mae arian yn cael ei wario, fod yn rhaid gwneud y gwaith hwn. Rwy'n gwybod, fel y dywedwch chi, rai o'r ffigurau yr ydych chi wedi eu gwario hyd yn hyn yn gwneud hyn.

Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod wedi gwneud dyraniad ychwanegol o £4.5 miliwn dros dair blynedd, a chyfanswm cyllid cyfalaf o £44 miliwn i gefnogi gwaith cynnal a chadw hanfodol ar domenni glo. Fodd bynnag, mae dros 2,500 o domenni glo segur, felly nid yw'r arian ychwanegol ond yn cyfateb i £19,500 i bob tomen ar gyfartaledd, sydd ymhell o'r nod. Yn ogystal ag esboniad ynghylch sut y bydd yr arian ychwanegol yn cael ei ddyrannu, byddwn i'n ddiolchgar pe gallech egluro pa opsiynau yr ydych yn eu hystyried ar gyfer dod o hyd i'r £0.5 biliwn y soniwyd amdano dros y 10 mlynedd nesaf er mwyn talu cost y rhaglen adfer a gwella, a sut yr ydych efallai'n gweithio gyda Llywodraeth y DU mewn modd cadarnhaol.

Fel fy nghyd-Aelodau ar y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflwyno Bil i wella'r fframwaith rheoleiddio ar gyfer diogelwch tomenni glo. Mae adroddiad Comisiwn y Gyfraith wedi tynnu sylw at y ffaith na ddylid newid y drefn reoleiddio bresennol ar gyfer tomenni sy'n gysylltiedig â phyllau glo gweithredol, ac na ddylai unrhyw ddeddfwriaeth newydd fod yn berthnasol i domen y mae Rheoliadau Chwareli 1999 neu Reoliadau Mwyngloddiau 2014 yn berthnasol iddi. Felly, byddai'n dda cael rhai sylwadau ar hynny, Dirprwy Weinidog, o ran a fyddwch yn gweithredu ar yr argymhelliad hwnnw.

O ran yr hyn y mae angen ei gwmpasu gan ddeddfwriaeth newydd, mae problemau y mae angen mynd i'r afael â nhw, fel colli sgiliau arbenigol dros y degawdau diwethaf, straen difrifol ar adnoddau ein hawdurdodau lleol—oherwydd eu bod yn credu bod yn rhaid iddyn nhw ysgwyddo rhywfaint o gost hyn—dosbarthiad anghyfartal o domenni ledled Cymru sydd bellach yn rhoi baich anghymesur ar rai awdurdodau lleol, ac un sy'n gosod pwerau statudol sydd ond yn dod i rym pan fydd tomen wedi mynd yn ansefydlog. Er mwyn helpu awdurdodau i weithredu'n rhagweithiol yn hytrach nag yn adweithiol i sicrhau diogelwch tomenni, mae argymhelliad y dylid ffurfio un corff goruchwylio, sy'n gyfrifol am ddiogelwch tomenni ac sydd â mwy o bwerau. Mae hyn yn ymddangos i mi yn gynnig synnwyr cyffredin. Felly, a ydych chi'n cefnogi hynny? Roedd dros 90 y cant o'r ymatebwyr yn cytuno â'r cynnig, ond roedden nhw wedi eu rhannu'n weddol gyfartal ynghylch a ddylai'r awdurdod goruchwylio fod yn gorff newydd neu yn wir gorff sy'n bodoli eisoes. Rwy'n cytuno y byddai corff newydd efallai'n rhoi hwb newydd i hyn, yn hytrach nag is-adran newydd i Cyfoeth Naturiol Cymru, oherwydd ein bod ni'r Aelodau i gyd yn gwybod y pwysau sydd ar Cyfoeth Naturiol Cymru—maen nhw'n wynebu prinder staff ac maen nhw'n wynebu diffyg cyllid difrifol. Felly, mae hwnnw'n gwestiwn penodol sydd gen i.

Rwy'n ymwybodol eich bod chi wedi bod yn gweithio i nodi 2,456 o domenni, ac mae 327 ohonyn nhw yn cael eu hystyried yn rhai risg uwch. Mae Comisiwn y Gyfraith yn dymuno ein gweld yn ychwanegu at y gwaith hwnnw drwy greu cofrestr ganolog o domenni—mae hynny'n adleisio fy mhwynt yn gynharach—fel ein bod yn gwybod yn union beth yw'r sefyllfa yr ydym yn ymdrin â hi. Roedd dros 90 y cant o'r ymatebwyr yn cytuno â chael y gofrestr tomenni hon, felly a wnewch chi ddweud wrthym ni'r Aelodau yma heddiw, a fyddwch chi'n darparu'r data pwysig hynny, yr wybodaeth bwysig honno, mewn gwirionedd fel y gallwn ni i gyd weithio ar draws pleidiau gwleidyddol, a gweithio ar draws Llywodraethau, gobeithio, fel y gellir lleddfu ofnau pobl sy'n byw neu'n gweithio'n agos at y tomenni hyn yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach? Diolch.

Diolch am y sylwadau yna a'r cywair adeiladol. Rwy'n credu bod llawer y gallwn ni gytuno arno a gweithio gyda'n gilydd arno. Byddwn, wrth gwrs, yn ymateb yn llawn i'r holl argymhellion yn adroddiad y comisiwn, yn ogystal â chyhoeddi ein Papur Gwyn ein hunain ar ôl yr etholiadau llywodraeth leol. Nid wyf am ymateb yn fanwl i'r cynigion heddiw, oherwydd ein bod yn dymuno gwneud hynny mewn ffordd fwy ystyriol.

Un o'r pwyntiau diddorol a wnaeth Janet Finch-Saunders oedd prinder sgiliau a gallu awdurdodau lleol, ac mae hwnnw'n bwynt da. O ran sgiliau, wrth gwrs, mae cyfle yma. Os ydym am wario cymaint o arian cyhoeddus ar unioni hyn, mae angen i ni sicrhau ein bod yn sicrhau'r manteision i Gymru ohono. Mae cyfleoedd economaidd yn sgil hyn os byddwn yn ei wneud yn iawn, yn sicr o ran uwchsgilio pobl a darparu cyfleoedd economaidd o'r gwaith a gynhyrchir i unioni hyn, yn ogystal â'r cyfleoedd tirwedd i'n cymunedau. Rwy'n credu bod angen i ni fod mor greadigol ag y gallwn ni fod i weld sut y gallwn ni ddefnyddio'r broses angenrheidiol hon i ryddhau potensial yr ardaloedd hyn fwy.

Rwyf i yn credu, serch hynny, fod angen i ni fynd i'r afael â'r mater hwn o gost a chyfrifoldeb. Dywedodd Janet Finch-Saunders eto fod hwn yn gyfrifoldeb sydd wedi'i ddatganoli'n llawn ac nad oes gan Lywodraeth y DU unrhyw gyfrifoldeb. Ond nid wyf i'n credu bod hynny'n iawn. Os ydym yn edrych ar gost adennill gwerth £600 miliwn, nid wyf i'n gweld sut y gall unrhyw un amddiffyn cyfraniad o £9 miliwn gan Lywodraeth y DU fel un teg a rhesymol ar y sail bod hyn wedi ei ddatganoli, o gofio bod hyn, fel y dywedais i, yn rhagflaenu datganoli. Rwy'n gobeithio y bydd yn ailystyried ei hymateb i hyn. Rwy'n dweud hyn gyda rhywfaint o ostyngeiddrwydd ar ein rhan ni. Os edrychwch chi ar y cofnod hanesyddol a'r ffordd yr ymatebodd y Llywodraeth Lafur i drychineb Aberfan, yr oedd yn staen ar ein record, ac rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y gwnaethom ni ei unioni, yn sicr, pan ddaeth Llafur i rym ym 1997 ac adfer yr arian hwnnw. Ond roedd y ffordd ddidostur yr ymatebodd y Llywodraeth bryd hynny i ofynion y gymuned honno yn gywilyddus, ac rwyf i yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn myfyrio ar hynny ac na fydd yn gwneud yr un camgymeriad eto ac y bydd yn sicrhau ei bod yn chwarae ei rhan wrth weithio ochr yn ochr â ni i unioni hyn.

O ran cyhoeddi'r wybodaeth, gallaf sicrhau'r Aelod bod y tomenni lle ceir y risg uchaf eisoes yn destun monitro ac arolygon uwch a bod yr awdurdodau lleol dan sylw yn gweithio'n agos gyda ni. Mae tomen Tylorstown yr ydym ni wedi sôn amdani wedi cael £20 miliwn wedi ei neilltuo i'w wario arno ac mae cynnydd sylweddol wedi ei wneud. Mae wedi lleihau ei risg o ganlyniad i hynny. Felly, mae hynny'n enghraifft gadarnhaol. Pan fyddwn yn cymryd camau rhagweithiol, gallwn leihau'r risg, gan weithio gyda'r awdurdod lleol—yn yr achos hwn, Rhondda Cynon Taf—sydd wedi bod yn wych.

O ran manylion cyhoeddi'r holl wybodaeth, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn, oherwydd ni fyddem yn dymuno dychryn pobl drwy gyhoeddi gwybodaeth heb fod mewn ffordd drwyadl. I roi enghraifft, mae llawer o'r tomenni hyn yn domenni di-lo, maen nhw'n domenni gwaddodion, ac mae'n ddigon posibl bod rhywfaint ar ardd rhywun, a phe byddem yn cyhoeddi rhestr amrwd sy'n cynnwys hynny, mae'n mynd i achosi llawer iawn o ddychryn a gofid. Felly, mae angen i ni wneud hyn yn iawn. A hefyd, oherwydd bod llawer o'r rhain yn eiddo preifat, o dan y ddeddfwriaeth diogelu data a GDPR, mae'n rhaid i ni gyhoeddi hysbysiadau preifatrwydd ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod yr wybodaeth honno'n cael ei thrin yn iawn, ac mae hynny'n dasg fawr. Felly, mae yn cymryd mwy o amser nag y byddem ni i gyd wedi ei ddymuno, ond rwy'n gobeithio y gallaf sicrhau'r Senedd y prynhawn yma ein bod yn gwneud hyn am resymau da, mewn ffordd ystyriol, ac y byddwn yn ei chyhoeddi cyn gynted ag y gallwn gael yr wybodaeth honno'n gywir.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch am eich datganiad, Weinidog. Byddwch chi'n gwerthfawrogi bod diogelwch tomenni glo yn fater sydd o ddiddordeb mawr i fi, oherwydd yr ardal rwy'n ei chynrychioli, a hefyd i Blaid Cymru. Rwy'n croesawu adroddiad Comisiwn y Gyfraith, wrth gwrs. Mae'n amserol, o ystyried y bydd Plaid Cymru yn cynnal dadl yfory yn y Senedd ar y mater hwn. Mae adroddiad Comisiwn y Gyfraith yn canolbwyntio ar bwysigrwydd cynnal arbenigedd wrth fynd ati i ddiogelu a hefyd cael gwared ar domenni, fel dŷch chi wedi bod yn ei drafod yn barod. Ac mae nifer o dystion i'r ymchwiliad wedi dadlau y dylid sefydlu awdurdod goruchwylio. Dŷch chi wedi dweud yn barod ychydig am hyn, so roeddwn i jest eisiau rhoi ar y record ein bod ni'n gefnogol iawn o'r syniad yma—y dylai fod awdurdod â'r pwerau i oruchwylio diogelwch pob tomen sydd yn segur.

Rwy'n deall hefyd fod awdurdodau lleol wedi siarad, wrth siarad â'r comisiwn, am yr heriau maen nhw'n eu hwynebu wrth weithredu'r gyfraith bresennol, yn enwedig o ystyried cyfyngiadau ariannol. Mae diffyg ffrydiau ariannu, hynny ydy, wedi arwain at golli arbenigedd hanfodol a thechnegol yn yr awdurdodau lleol. Felly, byddwn i'n gofyn, Weinidog, pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i harneisio'r arbenigedd presennol mewn rheoleiddio tomenni, yn ogystal â chynyddu lefel yr arbenigedd mewn awdurdodau lleol? Ac ar y ffrydiau ariannu yn benodol, sut y bydd ariannu hyn, o ystyried y cyfyngiadau sydd yna ar hyn o bryd? Dŷn ni'n cytuno, wrth gwrs, taw San Steffan ddylai fod yn talu'r bil hwn. Mae tomenni glo a thomenni eraill yn etifeddiaeth a ddaeth o orffennol diwydiannol y Deyrnas Unedig—maen nhw'n rhagflaenu datganoli. Ac mae sefyllfa gyllidol Cymru, ar lefel macro o leiaf, eto yn ganlyniad i benderfyniadau Llywodraeth y Deyrnas Unedig. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, Weinidog, am unrhyw drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llywodraeth San Steffan i benderfynu pwy fydd yn talu i gael gwared ar y tomenni, adennill y tir ac adfywio yr ardaloedd hyn? Beth ydy'r camau nesaf yn y trafodaethau hynny, os gwelwch yn dda?

Ac yn olaf, mae adroddiad y comisiwn yn ystyried gwerth bioamrywiaeth y tomenni. Roedd Buglife, dwi'n meddwl, a hefyd Clare Dinham wedi tynnu sylw at yr angen i gynnwys bioamrywiaeth fel ystyriaeth wrth reoli'r tomenni. Maen nhw'n dweud ei bod hi'n hanfodol bod arbenigwyr ecolegol o fewn awdurdodau lleol, a hefyd elusennau cadwraeth yn rhan o'r broses o lunio cynlluniau i reoli'r tomenni yma a'r ardaloedd hefyd. Gall tasglu rhanddeiliaid ecolegol fod yn ffordd ddefnyddiol o sicrhau bod pwysigrwydd bioamrywiaeth yn rhywbeth sydd yn cael ei ystyried yn wirioneddol. Beth ydy eich safbwynt chi ar hyn, os gwelwch yn dda? Oes yna gynlluniau i sefydlu tasglu o'r fath ar y gweill? 

Wel, diolch yn fawr iawn am hynna.

Felly, rwy'n credu bod nifer o bwyntiau defnyddiol ac adeiladol iawn yn y fan yno. O ran y cyntaf ynghylch yr arbenigedd technegol sydd ar gael, mae Delyth Jewell yn llygad ei lle, mae hynny yn her, a dyna un o'r rhesymau pam yr ydym yn cefnogi mewn egwyddor y syniad o gorff annibynnol, gan fod angen y pwysau a'r capasiti arnom i wneud y dasg sydd o'n blaenau, a gweithio allan ffordd o gynllunio hynny ochr yn ochr ag awdurdodau lleol, yn union fel yr ydym yn ei wneud gyda chynifer o bethau eraill, i gael y cydbwysedd hwnnw yn iawn rhwng gwybodaeth reoli leol, atebolrwydd, yn ogystal â'r capasiti a'r gallu, yn rhywbeth y byddwn yn myfyrio arno wrth i ni ymgynghori ar ein Papur Gwyn ac wrth i ni lunio cyfres o gynigion yn y ddeddfwriaeth. Felly, mae hynny, yn fy marn i, yn bwynt dilys iawn. Ni allaf roi ateb pendant i hynny yn awr, gan fod hynny'n rhywbeth, mae'n iawn, y mae angen i ni weithio drwyddo. Ond mae hi wedi nodi'n gywir, rwy'n credu, yr her yn y fan yno, fel y mae wedi gwneud ynghylch y cyllid. Mae'n gofyn sut yr ydym yn mynd i'w ariannu. Nid ydym yn gwybod sut y byddwn yn ariannu'r bil llawn gan ei fod yn enfawr. Rydym ni wedi nodi, dros y tair blynedd nesaf, sut y byddwn yn gwario £44.4 miliwn o gyllid cyfalaf, ac rydym ni eisoes wedi gwario, fel y nodais i yn y datganiad, sawl miliwn wrth ymdrin â sefydlogi'r sefyllfa yn yr achosion gwaethaf. Ond bydd hon yn rhaglen adfer hirdymor, ac mae angen i ni weithio gyda Llywodraeth y DU. Gofynnodd beth oedd cyflwr y sgyrsiau. Wel, rwy'n credu ei bod yn deg dweud eu bod nhw wedi bod yn eithaf di-hidio hyd yma o'u rhan nhw, a chlywsom hi eto y prynhawn yma mai safbwynt y blaid yw bod hwn yn gyfrifoldeb datganoledig ac nad oes a wnelo dim â nhw. Ond rwy'n gobeithio y gallwn ni fynd y tu hwnt i hynny, gan nad wyf i'n credu bod hynny'n ddadl gynaliadwy nac amddiffynadwy. Felly, byddwn yn parhau i gael y sgyrsiau hynny.

Roedd ei phwynt ynghylch bioamrywiaeth wedi ei gwneud yn dda iawn yn fy marn i, oherwydd, yn amlwg, rydym yn gwybod bod newid hinsawdd yn mynd i wneud sefydlogrwydd y tomenni hyn yn anoddach. Rydym ni yn mynd i gael gaeafau mwy gwyllt a gwlypach, rydym ni yn mynd i gael mwy o law—bydd hyn i gyd yn cael effaith andwyol ar gyfanrwydd y tomenni. Felly, mae effaith yr argyfwng hinsawdd yn glir iawn, ond mae'r cyfeiriad at yr argyfwng natur hefyd yn dda iawn. Ac rwy'n credu bod ei hawgrym o dasglu rhanddeiliaid ecolegol yn un diddorol iawn, ac os yw'n fodlon, byddaf yn myfyrio ar hynny ac yn ei drafod ymhellach gyda fy nghyd-Aelod Julie James wrth i ni feddwl am ein camau nesaf ar hyn. Diolch. 

Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw. Mae'r pwynt cyntaf yr hoffwn ei wneud yn un syml: mae'r 2,500 o domenni glo segur ledled Cymru yn etifeddiaeth o'n gorffennol diwydiannol ac echdynnu'r cyfoeth mwynau yn systematig o gymunedau fel fy un i yng Nghwm Cynon a'ch un chi dros gyfnod parhaus o gloddio glo, cyfoeth wedi ei wastraffu, bywydau wedi eu haberthu. Mae'n syfrdanol, ond nid yn syndod, fod Llywodraeth y DU yn gwrthod cyflawni ei rhwymedigaethau ar gyfer hyn. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi y gallai mynd i'r afael â'r gwaddol hanesyddol hwn fod yn fan cychwyn perffaith ar gyfer eu hagenda codi'r gwastad, gyda'i ymrwymiad , ac rwy'n dyfynnu, 'moesol, cymdeithasol ac economaidd' honedig, oni bai fod y polisi, wrth gwrs, yn ddim ond geiriau gwag a chelwydd?

Mae gen i ddau gwestiwn penodol arall i chi. Yn gyntaf, edrychaf ymlaen at Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru yn nodi sut y bydd yn bwrw ymlaen â'i chynigion. Byddwn i'n awyddus iawn i unrhyw waith ymgynghori neu ymgysylltu gasglu barn a phrofiadau pobl sy'n byw ger tomenni glo yn wirioneddol. Felly, Dirprwy Weinidog, pa ystyriaeth ydych wedi ei rhoi ynghylch sut y gellid cyflawni hyn?

A fy nghwestiwn olaf: yn eich datganiad, fe wnaethoch chi gyfeirio at y cynnig yfory, ac rwy'n nodi gwelliant yn enw'r Trefnydd, sy'n sôn am gynnwys pobl leol yn y broses a defnyddio adfer fel man cychwyn ar gyfer swyddi a thwf economaidd. Felly, Dirprwy Weinidog, a wnewch chi roi rhagor o fanylion am syniadau Llywodraeth Cymru ynghylch cyflawni'r nodau hyn, y gwn y byddai cymaint o groeso ar eu cyfer gan bobl sy'n byw yn fy etholaeth i a llawer o hen gymunedau meysydd glo eraill? 

Wel, hoffwn ategu sylwadau Vikki am gyfrifoldebau Llywodraeth y DU, ac nid pwynt pleidiol yw hwn. Mae hon wedi bod yn etifeddiaeth hir dros genedlaethau lle mae'r DU gyfan wedi elwa ar gyfoeth y cymunedau ledled Cymru, ac rydym yn awr yn ymdrin â gwaddol hynny, yn llythrennol y gwaddodion hynny.

Siaradodd Vikki am yr agenda codi'r gwastad, ac, wrth gwrs, rydym ni'n dymuno gostwng y gwastad, onid ydym? Yn fwy na dim ond cael gwared ar y tomenni hyn, rydym ni eisiau eu dymchwel a'u hadfer. Mae'n iawn bod y rhethreg yr ydym yn ei chlywed gan Lywodraeth y DU ynghylch rhoi i gymunedau sy'n teimlo eu bod wedi eu gadael ar eu hôl—byddai hon yn enghraifft berffaith, ac rwy'n credu bod angen i ni fod yn greadigol.

Mae'n gofyn am syniadau ar gyfer swyddi a thwf a defnyddio'r gwaith adfer fel man cychwyn, ac rwy'n gwybod am y gwaith rhagorol y mae wedi bod yn ei wneud fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol. Rwy'n credu bod lle i'w syniadau nhw fwydo i mewn i hyn, gan fy mod i'n credu bod cyfle pan fo'n rhaid i ni wario cymaint o arian ar y dasg hon. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn sicrhau'r budd mwyaf posibl i'r cyhoedd ohono, ac rwy'n credu bod hon yn sgwrs y mae angen i ni ei chael. Nid wyf i am sefyll yma heddiw a thynnu syniadau o'r awyr. Rwy'n credu bod angen i hyn fod yn sgwrs ystyriol, ond rwyf yn glir bod angen i ni wneud hynny mewn ffordd sydd o fudd i'r cymunedau sydd wedi dioddef ac sydd wedi byw dan gysgodion y tomenni glo hyn ers cenedlaethau.

Rwy'n credu bod ei phwynt cyn hynny am ymgynghori â'r cymunedau yn un hollol dda hefyd. Mae angen ymdeimlad o wneud hyn gyda chymunedau, nid i gymunedau, a byddwn i'n croesawu cydweithio â hi yn ei hardal yn arbennig hi i ddechrau cael y sgyrsiau hynny.

Ac yn olaf, Buffy Williams.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Mae'r golygfeydd trawiadol a welsom yn Nhylorstown a Wattstown yn ôl yn 2020 wedi cael effaith drawiadol ar rai o aelodau ein cymunedau yn y Rhondda. Mae'r Gweinidog yn iawn, mae'n rhaid i'n blaenoriaeth fod ar sicrhau bod y bobl sy'n byw ac yn gweithio ger tomenni glo yn teimlo'n ddiogel, nid yn unig yn awr ond yn y dyfodol. Mae angen i ni wybod bod popeth y gellir ei wneud i unioni ein tomenni glo yn cael ei wneud. Mae'r gwaith sydd wedi ei wneud yn Nhylorstown hyd yma wedi bod yn eithriadol. Gellir dweud yr un peth am y tirlithriad yn Wattstown, ac rwy'n falch o glywed bod rhagor o gyllid ar gael i'r bwrdd glo barhau â'u harolygiadau. Rwy'n gwybod y bydd hyn yn gwneud llawer i ddarparu tawelwch meddwl i aelodau yn y cymunedau hynny. Yn y Rhondda, dim ond drwy weithio mewn partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru, yr Awdurdod Glo a Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf y bu hyn yn bosibl. Fel y dywedodd y Gweinidog, yr unig blaid nad yw'n cyd-dynnu yw Llywodraeth Dorïaidd San Steffan, sy'n amlwg yn fodlon eistedd ar yr elw a wnaed drwy waith caled ein cyndadau i benderfynu'n awr nad eu cyfrifoldeb nhw yw'r tomenni glo hyn. Cofiwch chi, ni fydd anwybyddu cyfrifoldeb yn syndod o ystyried y gefnogaeth druenus sydd ar gael gan yr un Llywodraeth i gefnogi teuluoedd drwy'r argyfwng costau byw. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog eto am y datganiad heddiw, ac rwy'n siŵr ei fod yn cytuno â mi, gan obeithio y bydd y Torïaid yn San Steffan yn dechrau cyd-dynnu ar y mater hwn yn y pen draw. 

Diolch i Buffy Williams, ac rwy'n cydnabod bod y rôl arwain y mae hi wedi'i chwarae yn ei chymuned ei hun wrth ymateb i'r llifogydd ac i'r pryder am y domen sy'n symud wedi bod yn hynod o ddefnyddiol. Gobeithio bod ei hetholwyr nawr yn dawel eu meddwl bod tomen Tylorstown yn cael archwiliadau wythnosol. Felly, mae llygad barcud yn cael ei gadw ar hyn, ac mae'r arwyddion yn galonogol iawn bod y risg wedi lleihau. Fel y dywedodd hi, mae gwaith sylweddol wedi'i wneud—rhyw £20 miliwn o fuddsoddiad—a gwaith partneriaeth gwych, yn enwedig gyda chyngor Rhondda Cynon Taf, lle mae'r Cynghorydd Andrew Morgan, wedi camu i'r adwy unwaith eto ac wedi dangos arweiniad a sgiliau ysgogi eithriadol wrth ddod â'r gwahanol asiantaethau at ei gilydd i ganolbwyntio ar y dasg dan sylw. Hefyd, yr Awdurdod Glo, fel y soniodd hi amdano, a'r gwaith defnyddiol iawn y mae Comisiwn y Gyfraith wedi'i wneud wrth greu'r adroddiad hwn, ac mae wedi'i wneud yn gyflym ac wedi cynnig cyfres ymarferol iawn o argymhellion—.

Felly, rwy'n credu bod y stori y mae gennym ni i'w hadrodd ddwy flynedd yn ddiweddarach yn un dda, ac mae hyn yn rhywbeth y mae'r Prif Weinidog yn arbennig yn teimlo'n gryf iawn amdano ac yn bersonol gysylltiedig ag ef. Mae ef wedi dangos llawer iawn o arweiniad personol yn hyn hefyd, ac mae'n glir iawn mai rhwymedigaeth y Senedd hon a'r Llywodraeth hon yw sicrhau bod etifeddiaeth ein gorffennol diwydiannol yn caei ei thrin yn briodol ac y manteisir ar y cyfleoedd. Ond rwy'n credu bod pob un ohonom ni yn y blaid hon, a'r neges o bob ochr heddiw yw bod yn rhaid i Lywodraeth y DU chwarae ei rhan, ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau'r Senedd yma o'r Blaid Geidwadol yn adlewyrchu'r neges honno'n ôl i'w cyd-Aelodau eu hunain. Nid oes angen i hyn fod yn fater gwleidyddiaeth plaid; mae hyn yn rhywbeth y dylem ni i gyd uno arno ac yna gweld a allwn ni gydweithio ar beidio â gweld hyn fel etifeddiaeth negyddol ond fel cyfle i wneud i'r cymunedau hyn ffynnu eto.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog.