Symudwn ni'n awr i'r ddadl fer, a galwaf ar Jenny Rathbone i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddi.

Os oes Aelodau'n gadael, gwnewch hynny'n ddistaw.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Joyce Watson, Peter Fox a Luke Fletcher i'w galluogi i gyfrannu at y ddadl.

Gan fod cyflwyno prydau ysgol am ddim i bawb ym mhob ysgol gynradd yn un o'r cynigion pwysicaf a mwyaf radical yn y cytundeb partneriaeth â Phlaid Cymru, a'n bod wedi dyrannu £260 miliwn i wneud iddo ddigwydd, mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn ei wneud yn iawn ac yn cyflawni ein hamcanion polisi. Mae hyn yn ymwneud â mwy na gwneud yn siŵr nad oes unrhyw blentyn yn llwglyd yn yr ysgol, mae'n rhaid iddo ymwneud â’r ffordd yr ydym yn trawsnewid perthynas plant â bwyd yn wyneb y diwylliant gordewdra sy'n annog pobl i fwyta'r holl bethau anghywir.

Fel y gwnaeth y datganiad gan y Gweinidog yn glir ddoe, mae’n ymddangos bod y garreg filltir gyntaf, sef bod yr holl blant oedran derbyn yn cael cinio am ddim o ddechrau’r tymor hwn wedi’i chyrraedd i raddau helaeth. Mae'n ymddangos bod llawer o ysgolion ac awdurdodau lleol wedi gallu gwneud hyn yn weddol hawdd. Mae wyth cyngor eisoes wedi ymestyn y ddarpariaeth y tu hwnt i ddosbarthiadau derbyn, ymhell o flaen terfyn amser y Llywodraeth, sef mis Ebrill, i flynyddoedd 1 a 2 hefyd, felly mae 45,000 o ddisgyblion eisoes yn elwa ar y cynllun newydd hwn.

Cyflawnwyd hyn o fewn naw mis wedi'r cyhoeddiad, nad yw'n llawer o amser yn weithredol. Nid yw hynny'n golygu ei fod wedi bod yn hawdd. Mae dau awdurdod lleol, mewn gohebiaeth â mi ar hyn, wedi tynnu sylw at yr heriau o ran prynu offer, her a ddeilliodd yn sgil COVID a Brexit. Adroddodd Ynys Môn eu bod wedi goresgyn llu o heriau o ran prynu offer ychwanegol o ganlyniad i'r contract y maent wedi ymrwymo iddo gyda Chartwells, un o is-gwmnïau Compass, sy'n mynd i drefnu eu prydau ysgol, neu'n wir, sydd eisoes yn trefnu eu prydau ysgol.

Yn awdurdod lleol Caerdydd, bu’n rhaid cynnal arolwg o bob ysgol unigol i nodi pa rai oedd y prif flaenoriaethau ar gyfer adnewyddu ceginau yn ystod gwyliau’r ysgol, ac roedd cael 18 o geginau wedi’u hadnewyddu o fewn y cyfnod o chwe wythnos yn galw am gostio cynlluniau, caffael contractau a gwneud yn siŵr eu bod wedi’u cwblhau yn ystod y gwyliau. Roedd yn gryn orchest ac yn destun syndod i’r aelod cabinet dros addysg ei bod wedi'i chyflawni. Tynnodd Caerdydd sylw hefyd at berthynas waith hirhoedlog gyda chwmnïau gosod ceginau lleol a’u galluogodd i wneud y gwaith. Felly, mater bach mewn gwirionedd yw’r ffaith bod un ysgol yng Nghaerdydd a phump ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn dal i weini cinio oer i ddisgyblion tra bo'r gwaith o adnewyddu eu ceginau’n cael ei gwblhau. A bod yn onest, mae maint eu ceginau yn llai pwysig na chael staff arlwyo cymwys a sicrhau bod pob plentyn yn cael bwyd a bod ganddynt ddigon o amser i fwyta eu cinio yn yr awr a neilltuwyd yn amserlenni'r rhan fwyaf o ysgolion.

Rwy’n deall pam fod Llywodraeth Cymru eisiau dechrau o’r dechrau, ond mae dechrau cyflwyno cinio am ddim i bawb yn y dosbarth derbyn yn her ynddi’i hun. Mae plant pedair oed yn gorfod ymdopi o’r newydd â‘r sŵn, yr wynebau newydd sy'n rhan o'r newid mwyaf yn eu bywydau. Hefyd, mae cael eu gwahodd i fwyta bwyd nad ydynt o bosibl erioed wedi'i flasu o'r blaen yn her fawr iawn .

Felly, ni ddylem synnu, yn ystod wythnos gyntaf y tymor, mai dim ond hanner y plant dosbarth derbyn yn Ysgol Gynradd yr Eglwys yng Nghymru Tredegarville yng Nghaerdydd a oedd yn bwyta’r cinio ysgol yr oedd ganddynt hawl iddo. Ac mae'n anodd deall cymhlethdod y rhesymau pam nad oedd y lleill yn manteisio arno, ond mae rhywfaint ohono'n ymwneud â phryder rhieni, sydd am sicrhau bod y plentyn yn cael rhywbeth y mae'n gwybod y mae'n ei hoffi. Nid oedd ganddynt y pryder 'a ydw i’n mynd i ollwng yr hambwrdd', y byddai unrhyw blentyn pedair oed yn ei brofi, oherwydd bod y pryd yn cael ei weini yn yr ystafell ddosbarth ar gyfer y plant penodol hynny. Ac rwy'n siŵr y bydd y nifer sy'n manteisio ar y ddarpariaeth yn gwella wrth i'r disgyblion weld y bwyd y mae eu cyd-ddisgyblion yn ei fwynhau, ac wrth iddynt feddwl, 'Wel, hoffwn i gael ychydig ohono hefyd.' Felly, mae'n wirioneddol bwysig nad yw plant sy’n cael pecyn bwyd yn cael eu gwahanu oddi wrth y rhai sy'n bwyta prydau ysgol, oherwydd mae hefyd yn creu anghymhelliad; os yw eich ffrind bob amser yn cael pecyn bwyd, rydych chi'n mynd i gael pecyn bwyd hefyd. Ond os oes gennych chi ddewis am ddim, mae'n llawer haws ei hyrwyddo i bawb.

Mae’n her wirioneddol i benaethiaid, oherwydd mae angen amser ar blant ifanc iawn i fwyta, ac nid yw’r egwyl ginio byth yn hwy nag awr. Felly, yn ysgol Albany, mae’r plant derbyn yn mynd i mewn i’r ystafell fwyta yn gyntaf, ac yn cael gofal cariadus gan yr athrawes ddosbarth, y cynorthwywyr addysgu a’r goruchwylwyr cinio canol dydd, ac mae hynny’n angenrheidiol gyda phlant mor ifanc. Yn seiliedig ar berthynas esblygol fy wyrion fy hun â bwyd, rwy’n cydymdeimlo â’r rhiant pryderus a anwybyddodd hawl eu plentyn i gael prydau ysgol am ddim, ac a roddodd becyn bwyd wedi’i baratoi’n hyfryd yn lle hynny i fynd i’r ysgol, fel y dangosodd un ferch i mi, yn llawn o lysiau a ffrwythau bendigedig— y cyfan heb ei gyffwrdd. Rwy'n siŵr ei fod i gyd yn mynd adref. Mae'n gymhleth iawn gyda phlant bach iawn.

Cofiwch fod plant pedair oed yn cyrraedd y dosbarth derbyn gyda'r arferion bwyta y maent wedi'u meithrin ers eu geni. Bydd gofyn i blant bach fabwysiadu arferion bwyta eu rhieni—dyna maent wedi arfer ag ef. Felly, beth sy'n digwydd ar aelwydydd lle nad oes ffrwythau neu lysiau ffres ar gael, oherwydd tlodi, neu am resymau cymhleth eraill—cenedlaethau o fethu deall beth sydd orau i ni? Oni bai bod plant ifanc yn cael profi ystod o flasau, efallai y byddant yn amharod i roi cynnig ar rywbeth newydd. Mae rhai hyd yn oed yn datblygu rhywbeth o'r enw neoffobia, sef, yn llythrennol, ofn y newydd, ac ni fydd eraill yn bwyta bwyd sy'n cyffwrdd â bwyd arall—gwn bopeth am hynny—neu ond yn bwyta pethau penodol. Mae'n bwysig iawn nad ydym yn defnyddio bwyd fel gwobr, oherwydd fel arall efallai y byddwn yn creu problemau difrifol iawn ar gyfer y dyfodol. Os dywedwch, 'Os gwnei di hyn, os gwnei di ymddwyn yn dda heddiw, fe gei di hufen iâ', beth ydych chi'n ei wneud? Rydych chi'n gwobrwyo'r plentyn. Yr ymateb emosiynol yw eich bod yn mynd i gael gwobr ar ffurf rhywbeth sy'n braf i'w gael, ond nad yw'n arbennig o dda i chi. Felly, mae yna gyfres wirioneddol gymhleth o drefniadau ynghylch diddyfnu ac annog plant i fwyta deiet iach a chytbwys.

Mae'n debyg mai dyma'r fenter bwysicaf sydd gennym, sicrhau bod pob plentyn yn cael deiet iach a chytbwys drwy'r brecwast ysgol gynradd a'r cinio poeth maethlon. Y gwir cas yw na allwn fforddio peidio â'i wneud, oherwydd ni allwn barhau i wario 10 y cant o gyllideb ein GIG ar drin diabetes math 2, sy'n cael ei achosi i raddau helaeth gan ddeiet gwael a'r gordewdra sy'n deillio o hynny. Ni allwn ddal ati i oddef y nifer o blant pump oed sydd wedi colli dannedd, neu sydd â dannedd pydredig neu lenwadau—un o'r dangosyddion cryfaf o dlodi bwyd a maeth gwael, rhywbeth rwy'n dyst iddo dro ar ôl tro, bob tro rwy'n mynd i sefydliad addysgol. Mae'r athrawon yn dweud nad oes gan rieni'r plant hynny ddannedd, gan mai'r hyn sy'n digwydd gartref yw bod pobl yn bwyta'r holl bethau anghywir ac yn annhebygol o fod yn edrych ar ôl eu dannedd.

Felly, mae'n rhaid inni gwestiynu o ddifrif beth y mae ymwelwyr iechyd yn llwyddo i'w wneud i wneud gwahaniaeth go iawn wrth ryngweithio â rhieni, er mwyn sicrhau nad oes cenedlaethau newydd o blant yn dioddef y problemau sydd gan oedolion heddiw. Ac ar y radio heddiw, adroddiad arall eto am y cynnydd sylweddol mewn cyfres o ganserau, pob un yn gysylltiedig â deiet gwael—a hynny ar draws nifer o wledydd, nid ein gwlad ni yn unig. Ni allwn barhau fel hyn, er gwaethaf uchelgais ymddangosiadol Llywodraeth ddiweddaraf y DU i roi'r gorau i wrthsefyll y diwylliant bwyd obesogenig yr ydym wedi caniatáu iddo ddominyddu ein bywydau.

Mae datblygu dinasyddion iach yn un o ddibenion craidd y cwricwlwm newydd, ac mae'n her i bawb sy'n ymwneud ag addysg plant. Ni allwn ddal ati i adael i blant beidio â gwybod bod moron yn dod allan o'r ddaear. Fe gynhaliodd yr Ymddiriedolaeth Bwyd Ysgol arolwg o ddisgyblion dosbarthiadau babanod yn Lloegr a oedd yn bwyta cinio ysgol am ddim. Fe wnaethant ddangos, yn 2010, eu bod wedi blasu bwyd yn yr ysgol nad oeddent wedi'i flasu gartref, ac fe ddywedodd hanner y rhieni a holwyd fod eu plant wedi gofyn iddynt goginio bwydydd yr oeddent wedi'u bwyta yn yr ysgol. Yr eitemau mwyaf poblogaidd—nad yw'n syndod i ni, mae'n debyg—oedd moron, india-corn a phys, oherwydd bod y rhain ychydig yn felys, a'r lleiaf poblogaidd oedd planhigyn wy, ffacbys a sbigoglys. Ond wyddoch chi, po fwyaf y gwnawn annog plant i flasu, a pho fwyaf yr awn ati i gynnwys rhieni i gefnogi eu plant i ragarchebu'r prydau a fydd yn gwneud i'r plentyn deimlo'n fwy cyfforddus, eu bod yn mynd i gael yr hyn yr oeddent ei eisiau, a hefyd lleihau gwastraff bwyd—. Mae'n datblygu'r dysgu teuluol hwnnw mewn gwirionedd.

Mae angen inni gynnwys plant wrth dyfu bwyd, yn ogystal â'i baratoi. Bydd hynny'n ffordd dda iawn hefyd o'u cael i fwyta pethau newydd. Er enghraifft, adeiladodd Caerdydd ar brofiad cynllun Bwyd a Hwyl yr haf, lle'r oedd plant wedi mwynhau gwneud a bwyta caserol ffa sbeislyd. Mae bellach i'w weld bob pythefnos ar fwydlenni prydau ysgol ar ddyddiau Llun yng Nghaerdydd, lle dywedodd y cogydd yn un o'r ysgolion yr ymwelais â hi, 'O, nid wyf yn gwybod a ydynt yn mynd i hoffi hwnnw.' Nid yw hi'n rhywun sy'n hoff o fwyd sbeislyd, felly mae'n rhaid ichi obeithio nad yw hi'n dylanwadu ar faint sy'n ei gael. Mae'n ddrwg gennyf weld eu bod wedi ei gynnig ochr yn ochr â pizza tomato a chaws, sy'n her, mae'n rhaid i mi ddweud. Serch hynny, gallwch weld sut y mae'n adeg gyffrous ar gyfer annog a datblygu cenedlaethau iach i'r dyfodol. Mae rhagor y gallwn ddweud ar hynny i gyd, ond rwyf am symud ymlaen, oherwydd mae fy amser yn brin. 

Caffael bwyd yw'r cam nesaf y mae angen inni edrych arno. Mae sir Gaerfyrddin wedi arwain oherwydd rhai o'r grantiau a gawsant drwy ein cyd-Aelod, Lee Waters, mewn rô flaenorol. Nid ydynt wedi gwneud unrhyw newidiadau i fwydlenni ysgolion hyd yma, oherwydd eu bod wedi gorfod canolbwyntio ar gyflwyno prydau ysgol am ddim i bawb. Felly, nid ydynt wedi newid unrhyw un o'u bwydlenni. Ond er hynny, roeddwn wrth fy modd yn gweld llawer o fwyd cartref ar eu bwydlen, a gofynnais, 'Beth ydych chi'n ei olygu wrth fwyd cartref?' Mae bwyd cartref yn golygu bwyd a gaiff ei wneud yn yr ysgol, felly bydd arogl y bwyd hwnnw'n treiddio i'r ystafelloedd bwyta, a bydd yn amlwg yn galluogi'r cogydd i newid pethau. Os nad yw plant yn hoffi un peth, gallant ei gyfnewid am rywbeth arall.

Rydym yn lwcus iawn i gael pobl fel Castell Howell a Gwasanaeth Bwyd Harlech yn gyflenwyr bwyd, cyflenwyr Cymreig, sy'n hoff iawn o'r agenda i wella caffael bwyd. Ond mae'n rhaid inni fynd â'r peth lawer ymhellach mewn gwirionedd. Fel y dywedodd sir Gaerfyrddin, mae hyn yn ymwneud â newid system mewn gwirionedd, ac mae'n gymhleth. Felly maent yn arbrofi yn sir Gaerfyrddin i weld sut y gallant gael cynnyrch lleol ar y plât yn y sector ysgolion cyhoeddus, ac maent wedi defnyddio grantiau'r Llywodraeth i edrych ar hyn, gan weithio gydag arbenigwyr bwyd a CLES i'w wneud. Ond mae'n rhaid inni sylweddoli, yn y cyd-destun cyfredol, gyda'r holl broblemau presennol, mai cam dau y cynllun yw hwn, a rhywbeth rwy'n teimlo'n gyffrous iawn yn ei gylch, ond nid yw'n rhywbeth sy'n mynd i ddigwydd dros nos. Felly, diolch am wrando, ac edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau pobl eraill.

Mae'r Aelod wedi dweud ei bod eisiau i dri pherson siarad, ond fel y gwelwch chi, mae'r dyraniad amser yn dynn. Weinidog, nid ydych am gymryd 15 munud, ydych chi?

Nac ydw.

Gallaf fod ychydig yn hyblyg felly. Luke Fletcher.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi ei ddweud sawl gwaith yn barod: mae cyflwyno prydau ysgol am ddim yn gam enfawr i'r cyfeiriad cywir, yn enwedig o ystyried yr heriau y mae pobl yn eu hwynebu yn awr. Wrth gwrs, hoffwn ei weld yn cael ei gyflwyno i ysgolion cyfun a cholegau addysg bellach, ond nid yw hyn yn tynnu oddi wrth yr hyn sy'n ymrwymiad uchelgeisiol yn y lle cyntaf. Mae'n rhywbeth y bûm yn falch ohono fel aelod o Blaid Cymru, polisi yr ydym wedi ymgyrchu drosto yn barhaus ers nifer o flynyddoedd bellach, ac mae'n enghraifft o'r hyn y gellir ei gyflawni pan fydd pleidiau'n dod at ei gilydd. Roeddem yn hollol iawn, fel plaid, i nodi hyn fel ein prif flaenoriaeth yn y cytundebau cydweithio hynny.

O ran y cyfleoedd, maent yn ddiddiwedd mewn gwirionedd—ar gyfer llesiant, yr economi, a dyfodol Cymru. Nid yw plant llwglyd yn gallu dysgu. Os cewch wared ar yr elfen lwglyd, fe gewch wared ar anghydraddoldeb—nid yn gyfan gwbl, ond i raddau go helaeth. Roedd yn sicr yn achubiaeth i mi. Efallai nad oeddwn i a fy nheulu yn sylweddoli hynny ar y pryd, ond wrth edrych yn ôl, roedd yn bendant yn arwyddocaol o ran cyrraedd lle rwyf fi heddiw.

Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Lywydd wedi dweud bod amser yn dynn. Hoffwn ddweud llawer mwy. Rwy'n siŵr ei fod bob amser yn awyddus i fy ngweld yn mynd dros amser, er na fydd yn cyfaddef hynny, ond rwy'n falch o'r polisi hwn, rwy'n falch o'r ffaith bod Cymru'n arwain y ffordd yma, ac rwy'n ddiolchgar fod hyn yn digwydd.

A gaf fi ddiolch i chi, Jenny, am roi cyfle imi ddweud ychydig eiriau? Ac a gaf fi hefyd dalu teyrnged i'ch gwaith ar amryw o faterion cyfiawnder cymdeithasol ers ichi gael eich ethol, ac am eich rôl fel cadeirydd ein gweithgor trawsbleidiol ar brydau ysgol am ddim, gweithgor rwy'n falch iawn o fod yn rhan ohono?

Mae prydau ysgol yn rhan ddyddiol o ddeiet llawer o blant wrth gwrs ac felly mae'n bwysig eu bod yn iach ac yn faethlon i helpu i hybu iechyd da ymhlith y rhai sy'n eu cael, yn ogystal â'r manteision addysgol cysylltiedig. Mae cyfle wedyn i feddwl yn iawn am y ffordd orau y gallwn greu cysylltiadau rhwng cynhyrchwyr lleol i ddarparu bwyd o ansawdd uchel a chyfleoedd caffael, rhywbeth a hwylusir gan y polisi prydau ysgol newydd, fel y gallwn ddarparu manteision i gymunedau lleol yn ogystal ag i ddisgyblion. Er enghraifft, bydd y Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) sydd ar y gweill yn ymgorffori'r egwyddor o gaffael cymdeithasol gyfrifol mewn cyfraith. Dylai fod a wnelo'r caffael hwnnw â mwy na phwy sy'n darparu'r cynnyrch rhataf yn unig. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd awdurdodau lleol yn cael cefnogaeth ac adnoddau ychwanegol i gryfhau eu capasiti caffael fel y gallwn ni sicrhau manteision i bawb, a byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa waith sy'n digwydd y tu ôl i'r llenni i adolygu pa fwydydd y mae ysgolion yn eu defnyddio ar hyn o bryd, a'r potensial i gynhyrchwyr lleol sicrhau mwy o fynediad at ysgolion drwy'r cyflenwyr hynny, fel Castell Howell a Gwasanaeth Bwyd Harlech. Diolch.

Mae ymchwil wedi dangos bod llawer o blant yn optio allan o gael eu cinio ysgol am ddim—mae llawer o waith wedi'i wneud ar hynny—a hynny oherwydd eu bod yn wynebu stigma gan eu cyfoedion. Ond mae'r polisi hwn, y polisi prydau ysgol am ddim i bawb, yn dileu'r stigma hwnnw, ac mae hynny'n rhywbeth i fod yn falch iawn ohono. Rydym yn gwybod bod plant yn casáu teimlo'n wahanol, ac rwy'n credu y bydd rhoi prydau ysgol am ddim i bawb yn helpu i ddileu'r stigma hwnnw. Ond yr hyn rwyf am alw amdano yma yw sicrhau nad ydym yn cael gwared ar un stigma ac yn creu un arall yn ei le. Rwyf am ofyn yma am sicrwydd y bydd ysgolion yn darparu opsiynau deiet planhigion ar eu bwydlen. Mae twf sylweddol yn nifer y plant sydd bellach yn dewis deiet planhigion—neu ddeiet 'figan'—am resymau iechyd a moesegol. Rwy'n ofni y gallai methu cynnig o leiaf un opsiwn deiet planhigion ar y fwydlen olygu y bydd y plant sydd wedi cael eu rhyddhau o'r stigma o orfod gwneud cais am bryd ysgol am ddim yn dioddef stigma arall, lle na fydd y bwyd hwnnw'n rhywbeth y byddent yn ei ddewis, ac y byddant yn cael eu gwneud i deimlo'n wahanol eto.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Jenny Rathbone am ddod a'r ddadl fer hon i Siambr y Senedd. Mae gwaith ac angerdd Jenny yn y maes hwn, ac ym maes ehangach polisi bwyd, yn amlwg yn gyfarwydd iawn i ni, ond hoffwn ddiolch iddi hefyd am ei chefnogaeth a'r cyngor y mae wedi'i ddarparu wrth inni gyflawni'r maes polisi allweddol hwn. Rwy'n credu bod yr angerdd a'r mewnwelediad a gyflwynwch i'r maes yn amlwg, os caf ddweud, yn eich araith agoriadol. Ac mae'n hanfodol, fel y mae'r Aelodau wedi'i ddweud, ein bod yn manteisio ar y cyfleoedd y mae hyn yn eu creu wrth inni gyflwyno ein cynnig prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd. Yn yr un modd, fel y crybwyllwyd gan fwy nag un siaradwr, mae angen inni gydnabod a gweithio i oresgyn yr heriau a fydd ar ein llwybr wrth inni wneud hynny.

Ddoe, fe roddais yr wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ar y cynnydd a wnaed ar ddarparu prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd, sef ymrwymiad allweddol yn ein cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru. Ac wrth wneud hynny, tynnais sylw at rai o'r heriau yr ydym eisoes wedi'u goresgyn yn ein penderfyniad i gefnogi cymaint o deuluoedd ag y gallwn mor gyflym â phosibl wrth i gostau byw barhau i godi. Fel y soniais ddoe, mae'r ffordd honno o weithio mewn partneriaeth, y dull tîm Cymru, wedi bod yn hanfodol wrth gyflwyno prydau ysgol am ddim i 45,000 o blant ychwanegol mewn llai na dau dymor academaidd. Ac mae'n iawn ein bod yn blaenoriaethu'r ymdrechion hyn yn gyflym, a byddwn yn parhau i wneud hynny.

Fodd bynnag, rydym yn ymwybodol iawn o agweddau eraill ar yr ymyrraeth drawsnewidiol hon a fydd yn sicrhau y gallwn gael y canlyniadau gorau posibl i bob un o'n dysgwyr, eu teuluoedd a'u cymunedau ledled Cymru. Er mai ein blaenoriaeth uniongyrchol oedd ymateb i'r cynnydd mewn costau byw, nod ein huchelgeisiau eraill yw lleihau anghydraddoldebau iechyd, ymgorffori caffael cyhoeddus cymdeithasol gyfrifol, gwella llesiant a mynd i'r afael â chostau amgylcheddol cadwyni cyflenwi estynedig. Ac felly, mae prydau ysgol am ddim i bawb hefyd yn gatalydd ar gyfer hybu ein huchelgeisiau mewn perthynas â'r economi sylfaenol, partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus.

Ond mae yna heriau sy'n gysylltiedig â chyflawni ac ymrwymo i waith ar y raddfa hon. Yn gyntaf, os ydym am leihau anghydraddoldebau iechyd mewn gwirionedd, gan feithrin arferion bwyta'n iach yn fwy hirdymor, rhaid inni roi blaenoriaeth i ddarparu prydau iach a maethlon. Ac fel y dywedodd Jenny Rathbone, mae angen i hyn fod yn rhan o ddull ysgol gyfan ehangach o weithredu addysg bwyd, gan gysylltu dysgwyr â tharddle eu bwyd, eu helpu i wneud dewisiadau iach, a phwysleisio arwyddocâd cymdeithasol a llawenydd rhannu pryd o fwyd gyda'n gilydd.

Mae'r pandemig, y sefyllfa yn Wcráin, yr argyfwng costau byw a'r cynnydd mewn biliau ynni yn creu heriau sylweddol i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus, ac mae heriau hefyd ynghylch y modd yr awn ati, ar y cyd, i groesawu dulliau caffael sydd o fudd i bawb, ac sy'n edrych ar amcanion ehangach eraill ochr yn ochr â phris, fel y nododd Peter Fox yn ei gyfraniad. Mae'n rhaid inni wneud gwell defnydd o'n gallu i lywio caffael cyhoeddus, a all greu buddion mewn ffyrdd eraill wedyn, gan leihau faint o arian sy'n cael ei golli o gymunedau a chost amgylcheddol cadwyni cyflenwi estynedig.

Ac mae'r hwb i'r galw yn sgil hyn yn arwain at gyfleoedd gwirioneddol i adleoli cadwyn fwyd sy'n fwy cynaliadwy, a rhoi mwy o fwyd o Gymru ar ein platiau cyhoeddus. Mae'r elfennau hyn yn greiddiol i'n huchelgeisiau ar gyfer prydau ysgol am ddim, gan gyflwyno'r posibilrwydd o newid sylweddol ym maes polisi ac yn ymarferol. Ond mae yna rai rhwystrau ar y llwybr, ac mae angen inni fynd i'r afael â'r rheini: mae deall y farchnad yng Nghymru a chapasiti cyflenwyr i dyfu a chyflenwi bwyd lleol, cynaliadwy yn hanfodol; mae angen addysg ac uwchsgilio ar bob pwynt yn y gadwyn fwyd i hybu newidiadau i ddiwylliant ac ymarfer. [Torri ar draws.] Yn sicr. A ydych chi eisiau gwneud ymyriad?

Ydw, ydy hynny—? Diolch yn fawr iawn.

Gallwch wneud ymyriad.

Rydych chi'n gwneud gwaith mor wych yn cyflwyno'r prydau ysgol hyn, ond roeddwn yn meddwl, yr hyn sydd ar goll yma yw: a fyddai modd cael gwersi i ddysgu'r plant hyn sut i goginio? A dylai hynny fod yn un o'r camau, fel nad ydym yn mynd ymlaen ac ymlaen â hyn, ac ni ddylai fod am ddim. Efallai y daw amser wedyn pan fyddwn yn gallu rhoi diwedd arno.

Yn sicr. Rwy'n cytuno ei fod yn gyfle pwysig inni fabwysiadu dull ysgol gyfan o weithredu ar fwyta'n iach. Rwy'n credu ei fod yn bendant yn un o'r cyfleoedd allweddol.

Y cyfle cyntaf sydd gennym i ymgorffori bwyd iach a maethlon yn rhan o ddiwylliant yr ysgol yw'r diweddariad i'r rheoliadau bwyta'n iach mewn ysgolion, diweddariad yr ydym yn awyddus i'w gefnogi gyda sgwrs genedlaethol, gan olygu y bydd y rheoliadau'n cydweddu â'r cyngor gwyddonol diweddaraf, a bydd yn ein helpu i ail-fframio ein dull o gyflwyno addysg bwyd yn y ffordd y buom yn ei drafod heddiw. Ac rwyf eisiau sicrhau ein bod yn datblygu'r cynigion hynny yng nghyd-destun y Cwricwlwm i Gymru hefyd, oherwydd mae cyfleoedd a phwyntiau cyswllt gyda'r ddau faes polisi hynny. Byddwn yn gweithio mewn partneriaeth â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac awdurdodau lleol i ddarparu'r math o her a chefnogaeth i lunio bwydlenni ac ardystio cydymffurfiaeth â'r rheoliadau sy'n mynd i fod yn hanfodol er mwyn gallu symud ymlaen yn y maes hwn.

Ac rwy'n credu bod cyfle yma i ddatblygu meddylfryd o greu gwerth drwy gaffael bwyd yn hytrach nag edrych ar arbedion cost yn unig, er gwaethaf yr holl heriau eraill sy'n ein hwynebu. Ac felly, yn yr hydref, cyflwynir canllawiau cyfreithiol newydd, wedi'u datblygu drwy ein rhaglen economi sylfaenol, i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus i brynu bwyd mwy lleol a chynaliadwy. Ac ochr yn ochr â hyn, mae Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru), yr ydym wedi'i grybwyll eisoes yn y ddadl, yn gyfle gwirioneddol i gryfhau dulliau'r economi sylfaenol ym maes caffael bwyd a chodi ei broffil ar draws y system gyfan. Mae yna ddyletswydd caffael newydd, gyda gwerth cymdeithasol yn ganolog iddi, a fydd yn helpu i sicrhau canlyniadau cymdeithasol gyfrifol, a bydd gofynion data ychwanegol fel y gallwn weld yr hyn sy'n digwydd yn y system a helpu i wella'r ffordd yr ydym yn cofnodi data bwyd. Rydym eisoes yn cynllunio cymorth i greu dull mwy cydlynol a chyson o gaffael bwyd yn y sector cyhoeddus, a fydd yn helpu cwmnïau bwyd i fod yn barod ar gyfer y sector cyhoeddus, ac mae hyn yn cynnwys gwaith partneriaeth i ddatblygu rhaglen fwyd newydd ar gyfer y sector cyhoeddus a strategaeth fwyd sector gyhoeddus i Gymru. Ac rydym yn dysgu o rai o'r arferion addawol ledled Cymru y cyfeiriwyd atynt yn y ddadl eisoes, gan gynnwys sir Gaerfyrddin a gwaith y cyngor yno i fyrhau cadwyni cyflenwi, lleihau allyriadau carbon, gwella cysylltiadau yn y cadwyni cyflenwi bwyd ac adeiladu capasiti cyflenwyr lleol hefyd. Rydym hefyd yn edrych ar fodelau llwyddiannus o ddarparu prydau ysgol mewn llefydd fel Malmö, yn Nwyrain Ayrshire, yn Hackney, sy'n pwysleisio pwysigrwydd addysg, uwchsgilio ac arweinyddiaeth gref yn y system hefyd. Ac yn hollbwysig, maent hefyd yn cynnwys plant yn y gwaith o flasu seigiau newydd, fel y soniodd Jenny Rathbone yn ei chyfraniad, a chynnig y math o amrywiaeth yn y bwydlenni, y natur dymhorol a'r tarddiad, a'r opsiynau, megis dewisiadau eraill yn seiliedig ar ddeiet planhigion, fel y galwodd Joyce Watson amdanynt yn ei chyfraniad hithau. Ac yn olaf, mae swyddogion yn ymgysylltu â datblygiadau caffael bwyd sector cyhoeddus Cymru, gan weithio'n agos â chyfanwerthwyr a chyflenwyr i archwilio cyfleoedd i newid i gyflenwad Cymreig.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, drwy delerau ac amodau ein grant prydau ysgol am ddim i bawb, rydym eisoes yn dylanwadu ar arferion caffael a chyflenwi ar lawr gwlad. Mae hwnnw'n gam cychwynnol mewn taith hwy a fydd yn sicr yn galw am ffrynt unedig ar draws portffolios yn y Llywodraeth, gwasanaethau cyhoeddus yn ehangach, a'n partneriaid hefyd. Ac rydym eisoes wedi dangos yr hyn y gellid ei gyflawni, rwy'n credu, pan fydd gwahanol rannau o'r system yn cydweithio fel hyn, ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n ganolog iddo, mewn gwirionedd, yw'r mewnwelediad sylfaenol fod hyn yn fwy na dim ond buddsoddiad mewn platiaid o fwyd; mae hefyd yn fuddsoddiad yn llesiant cenedlaethau'r dyfodol ac yn iechyd ein heconomi hefyd. Diolch yn fawr.

Diolch i'r Gweinidog.