Eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: y wybodaeth ddiweddaraf am broffylacsis cyn-gysylltiad—ein dull o weithio yng Nghymru. A galwaf ar yr Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar gyflwyno proffylacsis cyn-gysylltiad, y byddwn bellach yn cyfeirio ato fel 'PrEP', flwyddyn ar ôl ei gyflwyno yma yng Nghymru. Mae PrEP, fel y gwyddoch chi, yn feddyginiaeth gwrth-retrofeirysol, a all, os caiff ei gymryd yn gywir, atal HIV ar gyfer y rhai sydd mewn perygl o'i gael.

Bu Iechyd Cyhoeddus Cymru yn gweithio gyda grŵp annibynnol o arbenigwyr HIV ym mis Tachwedd 2016 i asesu effeithiolrwydd iechyd cyhoeddus PrEP. Cynhaliwyd asesiad technoleg iechyd o'r driniaeth hon hefyd gan Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru Gyfan ym mis Ebrill 2017. Ar 28 Ebrill 2017, cyhoeddais fy mhenderfyniad i ddarparu cyffuriau Truvada fel PrEP i bawb a fyddai yn elwa o'r driniaeth ataliol hon yn rhan o astudiaeth Cymru gyfan. Bydd yr astudiaeth honno yn para hyd at dair blynedd. Dechreuodd ym mis Gorffennaf 2017 a bydd yn darparu tystiolaeth ar gyfer pa mor dderbyniol ac effeithiol yw PrEP yn atal HIV. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r grŵp HIV arbenigol annibynnol yn goruchwylio'r astudiaeth hon, a dechreuodd byrddau iechyd yng Nghymru ddarparu PrEP ym mis Gorffennaf y llynedd drwy glinigau iechyd rhywiol integredig. Mae gwasanaethau iechyd rhywiol wedi gweithio'n galed i gyflwyno'r ymyriad hwn ac rwy'n falch o ddweud bod yr holl glinigau iechyd rhywiol integredig yng Nghymru wedi bod yn darparu PrEP o'r cychwyn cyntaf.

Mae angen i unrhyw glaf y bernir bod PrEP yn addas ar ei gyfer gael prawf HIV negyddol a phrawf gwaed sylfaenol i sicrhau nad oes ganddyn nhw unrhyw gyflyrau iechyd sylfaenol. Mae hefyd yn ofynnol iddyn nhw dderbyn cwnsela cyn y darperir PrEP. Rhwng 1 Gorffennaf 2017 a 30 Mehefin 2018, barnwyd bod 989 o gleifion yng Nghymru yn gymwys i gael PrEP. Roedd bron i hanner yr unigolion hyn yn newydd neu yn gymharol newydd i wasanaethau iechyd rhywiol. Mae'n bwysig bod unigolion sy'n cymryd rhan mewn arferion rhywiol peryglus yn ymwneud â gwasanaethau iechyd rhywiol i ddiogelu eu hunain ac eraill. Ac mae rhoi PrEP ar gael wedi annog hyn.

Gallaf gadarnhau bod o leiaf pum unigolyn wedi cael diagnosis o HIV o ganlyniad i'w hymgysylltu â gwasanaethau iechyd rhywiol ar gyfer PrEP. Gall yr unigolion hyn bellach gael y gofal sydd ei angen arnynt i gadw'n iach. Mae cyfanswm o 559 o bobl wedi dechrau ar PrEP yn ystod blwyddyn gyntaf yr astudiaeth hon ac rwy'n falch iawn o ddweud nad oes unrhyw achosion newydd o HIV wedi bod o fewn y grŵp hwn o bobl. Fodd bynnag, roedd gwasanaethau wedi rhoi diagnosis ar gyfer nifer sylweddol o heintiau a drosglwyddir yn rhywiol yn y grŵp hwn. Roedd 70 achos o gonorea a 15 achos o siffilis. Mae hynny i'w ddisgwyl mewn grŵp risg uchel. Yr hyn sy'n bwysig yn awr yw eu bod yn mynychu gwasanaethau iechyd rhywiol yn rheolaidd, yn cael diagnosis cynnar ac yn cael eu trin ar gyfer adfer eu hiechyd eu hunain yn ogystal ag atal lledaenu'r heintiau hynny i eraill.

Efallai fod Aelodau wedi gweld darllediadau o'r stori dros doriad yr haf am Ymddiriedolaeth Terrence Higgins i godi arian i sicrhau bod triniaeth PrEP ar gael. Rwyf eisiau sicrhau Aelodau a'r cyhoedd ehangach bod y broblem hon yn berthnasol i Loegr ac nid i Gymru. Rwyf wedi penderfynu mabwysiadu dull cenedlaethol o ran PrEP ac atal HIV yma yng Nghymru mewn cyferbyniad uniongyrchol â Lloegr, lle nad oes dull gweithredu cenedlaethol a ble mae elusen yn ceisio codi arian ar gyfer triniaeth PrEP.

Mae ein ffigurau diweddaraf yn dangos gostyngiad o 32 y cant mewn achosion newydd o HIV yng Nghymru, gyda'r ffigyrau'n dychwelyd i lefelau 2011. Er pwysiced yw PrEp—ac nid oes unrhyw amheuaeth bod PrEP yn lleihau haint HIV—mae'n un rhan o'r strategaeth ehangach i leihau heintiau newydd o HIV. Mae angen i PrEP gael ei gymryd yn gywir a'i gefnogi gan wasanaethau iechyd rhywiol ehangach, ataliol.

Edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar gynnydd pellach ynghylch ein hymdrechion penodol i leihau trosglwyddo HIV yma yng Nghymru. Byddaf wrth gwrs yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i aelodau am yr astudiaeth PrEP a'r gwelliannau ehangach a gynlluniwyd i'n gwasanaethau iechyd rhywiol.

Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog. Mae'n newyddion i'w groesawu. Mae cynnydd graddol yn nifer y bobl sy'n byw gyda HIV yng Nghymru, sydd, mewn gwirionedd, yn adlewyrchu cynnydd mewn cyfraddau goroesi a diagnosis newydd—dwy agwedd sydd i'w croesawu—ac rydym ni'n credu bod gan PrEP swyddogaeth bwysig wrth leihau'r achosion newydd hyn a ganfyddir.  

Mae gennyf ddau faes i holi yn eu cylch. Nid yw pawb wedi gallu cael gafael ar y cyffur i'r un graddau. Yn y gorffennol, rydych chi wedi pwysleisio y bu heriau ym Mhowys, oherwydd diffyg gwasanaethau, a bod hynny'n golygu nad oedd ffordd o weithio oedd yn gyson drwy Gymru. Yn ôl ym mis Mai 2018, fe roesoch chi sicrwydd y cai hyn ei unioni, felly tybed a allwch chi amlinellu pa gynnydd sydd wedi'i wneud yn y meysydd hyn. A, gyda'r cyffur newydd hwn ar gael, mewn gwirionedd, mae'n bwysig bod clinigwyr a'r gweithwyr meddygol proffesiynol sy'n rhoi presgripsiwn yn ymwybodol o'r cyffur newydd ac yn ei roi ar bresgripsiwn fel sy'n ofynnol, felly efallai y gallech chi roi inni ychydig o'r newyddion diweddaraf ynghylch cysondeb a chyffredinolrwydd cael gafael ar PrEP ledled Cymru, ond yn edrych yn benodol ar Bowys.

Yr ail faes yr oeddwn i eisiau eich holi yn ei gylch oedd canlyniadau arbrawf Cymru hyd yma. Roeddwn yn falch o weld eich bod yn monitro nifer yr achosion o heintiau a drosglwyddir yn rhywiol a ganfyddir, ac rwy'n tybio, yn rhan o hynny, eich bod yn sôn am, neu eu bod nhw'n cael gwybodaeth am, addysg a defnyddio condomau ac ati, ac ati. Ond roeddwn i ychydig yn bryderus i weld, o'r 559 o bobl sydd mewn perygl a gymerodd y cyffur, bod 153 yn anhysbys neu wedi cael eu colli cyn cael triniaeth ddilynol, ac roeddwn yn meddwl tybed, efallai, a allech chi roi ychydig o drosolwg inni ynghylch pam y digwyddodd hynny, sut yr ydym ni wedi rheoli—. Wyddoch chi, mae'r 153 hynny wedi diflannu. Beth sydd angen i ni ei wneud i sicrhau bod y bobl sy'n defnyddio'r cyffur PrEP hwn mewn gwirionedd yn parhau i'w ddefnyddio ac yn cadw at y broses gyfan, oherwydd, wrth gwrs, fel y nodwyd gennych chi eisoes, nhw yw'r bobl sydd fwyaf mewn perygl?

Diolch am y ddau gwestiwn. Yn rhan gyntaf fy natganiad, fe wnes i geisio amlinellu bod pob clinig iechyd rhywiol integredig yng Nghymru wedi bod yn darparu PrEP o gychwyn cyntaf yr arbrawf, sy'n newyddion da, oherwydd, pan oeddem ni'n siarad am hyn yn y lle cyntaf ym mis Mai, roedd hynny cyn i'r arbrawf ddechrau. Felly, mewn gwirionedd, o fewn y cyfnod amser hwnnw, yr amser rhagarweiniol, mae pob clinig iechyd rhywiol integredig wedi bod yn darparu PrEP. Felly, ni fu problemau o ran ble mae rhywun yn byw, fel yr oeddem ni'n bryderus yn ei gylch o ran PrEP, felly mae wedi bod ar gael i bob dinesydd y bu'n briodol ar ei gyfer, ac felly maen nhw wedi gallu ei ddefnyddio. Rwy'n fodlon iawn gwneud yn siŵr ein bod yn parhau i fonitro ei fod ar gael mewn gwirionedd ym mhob rhan o'r wlad a bod pob dinesydd a allai ac a ddylai fod yn defnyddio PrEP yn gallu gwneud hynny.

Ynglŷn â'ch sylw olaf, fodd bynnag, am y bobl hynny sydd wedi diflannu, mae'n bwynt pwysig. Mae'n rhan o'r her ynghylch ein dymuniad i wneud yn siŵr ein bod yn sôn am hyn yn rhan arferol o'r gwasanaethau iechyd, oherwydd mae stigma o hyd. Mae her yn dal i fod o ran pobl yn defnyddio gwasanaethau a chydnabod bod hynny mewn gwirionedd er eu budd nhw—nid yn unig er budd y Llywodraeth neu er budd y gwasanaeth iechyd, ond er eu budd nhw—ac nid oes uchafswm niferoedd fel sydd yna ar draws y ffin, ac i wneud yn siŵr bod yr holl bobl hynny a allai gael budd yn elwa. Ac, mewn gwirionedd, mae'n rhan o'r astudiaeth a wneir gan Brifysgol Caerdydd ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, yr ymchwil ar agweddau at PrEP, oherwydd os mynnwch chi, ceir y llwybr technegol ynghylch sut i geisio trin pobl, ond mewn gwirionedd mae a wnelo hyn â'r cymorth ynghylch hynny i wneud yn siŵr bod pobl mewn gwirionedd yn manteisio ar ac yn cydymffurfio'n llawn â'r driniaeth i gael budd llawn ohoni. Ac, fel yr ydym ni wedi gweld, rydym ni yn ymwneud â'r grŵp o bobl sydd â'r risg uchaf, oherwydd y lefelau o heintiau eraill a drosglwyddir yn rhywiol sydd o fewn y grŵp hwn o bobl. Felly, mae'n dangos ei fod yn gwneud y cynnydd cywir o ran iechyd, ymdrin â'r bobl briodol, ac mae hynny mewn gwirionedd yn fuddiol i'r cyhoedd ehangach.

Diolch yn fawr iawn. Rydw innau hefyd yn croesawu'r llwyddiant sy'n ymddangos o fod wedi dod allan o'r treialon hyd yma. Beth sydd ei angen rŵan, wrth gwrs, ydy sicrhau bod cymaint â phosib o bobl yn gallu cael mynediad at y treialon PrEP, wrth iddynt gael eu hymestyn yn ehangach. Mae'n sicr yn galonogol iawn gweld bod lleihad sylweddol wedi bod yn nifer yr achosion newydd o HIV yng Nghymru, ond, wrth gwrs, mae yna wastad mwy y gallem ni ei wneud. 

Rydym ni'n gwybod, hefyd, am y gyfres o rwystrau sydd yna i bobl allu cael mynediad at PrEP. Mae yna dal nifer sylweddol o bobl sydd yn gymwys ar gyfer PrEP sydd yn gwrthod cymryd triniaeth. Hefyd, mae'r galw am wasanaethau iechyd rhyw wedi dyblu yn y cyfnod rhwng 2001 a 2016 a heb weld cynnydd cyfatebol yn yr adnoddau sydd ar gael ar gyfer y gwasanaethau iechyd rhyw, ac nid ydy’n anodd iawn gweld wedyn o ble mae’r broblem yn dod. A hefyd, mae gennym ni dyllau yn yr wybodaeth sydd gennym ni ynglŷn â data demograffeg ac yn y blaen.

Felly, tri chwestiwn: pa gamau ydych chi, neu ydych chi’n bwriadu, eu cymryd, Ysgrifennydd Cabinet, i ymwneud ac ymgysylltu ag unigolion a grwpiau o bobl sydd yn gymwys ar gyfer PrEP i godi ymwybyddiaeth ohono fo ac i sicrhau bob PrEP yn cael ei dderbyn gan y grwpiau hynny—ac rydw i’n meddwl bod gweithwyr rhyw yn un grŵp arbennig lle mae yna lawer mwy o waith targedu i’w wneud? A allwn gael ymrwymiad gennych chi y bydd gwasanaethau iechyd rhyw yn cael eu cyllido yn ddigonol er mwyn cefnogi’r astudiaeth PrEP yma, er mwyn sicrhau bod pawb a all fanteisio arno fo yn cael mynediad ato fo? Ac, ar y cwestiwn yma o ddata, pa gamau y gallwch chi eu cymryd i edrych ar y gaps yna sydd gennym ni mewn data demograffeg, er mwyn gwneud yn siŵr bod gwasanaethau PrEP yn cael eu targedu mor effeithiol ag y gallan nhw fod?

Diolch am y cwestiynau. Rwy'n credu mai un o'r pethau calonogol na ddylem ni eu hanghofio yw ein bod yn ymgysylltu â phobl nad oedden nhw o'r blaen yn defnyddio gwasanaethau iechyd rhywiol oherwydd argaeledd PrEP. Felly, mae o fudd i fwy na dim ond HIV. Fel y dywedais yn gynharach, ni fyddai'r heintiau eraill hynny a drosglwyddir yn rhywiol y mae pobl bellach yn cael triniaeth ar eu cyfer wedi eu darganfod os nad oeddent yn defnyddio gwasanaethau iechyd rhywiol i geisio cael PrEP. Ac mae hynny'n beth da. Nid yn unig hynny, fodd bynnag, ond roedd y pum person a grybwyllais yn gynharach sydd wedi cael diagnosis o HIV heb gael diagnosis o'r blaen, a dim ond dechrau defnyddio gwasanaethau iechyd rhywiol a wnaethon nhw oherwydd argaeledd PrEP ledled y wlad.

Ond, wrth gwrs, nid yw hynny'n golygu bod popeth yn berffaith. Amlygodd yr adolygiad iechyd rhywiol a roddais ddatganiad i'r Aelodau yn ei gylch ym mis Ebrill eleni yn y cyfarfod llawn ystod o feysydd yn yr adolygiad ei hun a naw pwynt gweithredu sy'n cael eu datblygu. Ac rwy'n barod iawn i ddod yn ôl a gwneud yn siŵr bod Aelodau yn cael diweddariad pellach, boed hynny yn ddatganiad llafar neu'n un ysgrifenedig, ar y cynnydd, ac mae'r bwrdd sy'n gyfrifol am y cynnydd hwnnw yn cael ei oruchwylio gan y prif swyddog meddygol. Felly, mae gan hyn le blaenllaw yn y Llywodraeth, lle amlwg ar frig y Llywodraeth, ac mae gan y prif swyddog meddygol drosolwg o hynny, oherwydd rydym ni'n cydnabod bod mwy inni ei wneud, ac mae angen inni wneud penderfyniadau cyllido sydd mewn gwirionedd yn diwallu'r angen yr ydym ni wedi ei ganfod.

Ond, o ran deall sut a pham mae pobl yn ymwneud neu ddim yn ymwneud â'r gwasanaethau hynny, mae mwy na dim ond y gwaith a wnaeth yr adolygiad, ond mewn gwirionedd yr astudiaeth y soniais amdani yn fy ateb i Angela Burns. Cynhaliwyd hon gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a Phrifysgol Caerdydd, ac mae'n edrych ar sut mae unigolion sy'n byw yng Nghymru yn defnyddio PrEP a sut mae PrEP yn ymwneud â'u hymddygiad a gwasanaethau iechyd eraill y maen nhw yn eu defnyddio. Felly, rydym yn edrych ar y gwaith ehangach hwnnw, ac felly bydd rhywfaint o wybodaeth ddefnyddiol iawn yn dod atom yn yr ymchwil sy'n cael ei wneud.

Mae gennym ni safbwynt rhyngwladol hefyd. Yn ystod yr haf, y llynedd, cyfarfûm â Dr Owain Williams yr oeddwn i, drwy gyd-ddigwyddiad, yn ei adnabod pan oeddwn yn fyfyriwr yn Aberystwyth. Mae bellach yn gweithio ym Mhrifysgol Queensland—mae'n uwch gymrawd ymchwil mewn iechyd byd-eang ym Mhrifysgol Queensland—ac mae'n goruchwylio rhywfaint o'r gwaith y maen nhw yn ei wneud ar arbrawf PrEP yn Queensland hefyd. Felly, rydym ni'n edrych ar dystiolaeth ryngwladol yn ogystal â thystiolaeth yma yng Nghymru hefyd. Oherwydd byddwn wastad—ac rwy'n dweud hyn yn rheolaidd—eisiau i'r dystiolaeth o ran beth sy'n gweithio orau fod yn ganllaw inni, a deall na allwn ni orfodi pobl i wneud penderfyniadau yr ydym ni'n credu yw'r rhai cywir ar eu cyfer, ond mae ynglŷn â sut yr ydym ni'n gweithio gyda ac yn deall y dewisiadau a wnânt ac yn ceisio eu helpu i wneud dewisiadau gwirioneddol wybodus, a dylai hynny ddylanwadu ar ein dewisiadau ynghylch ansawdd a natur y gofal iechyd a ddarparwn i'r cyhoedd ehangach.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

Does dim mwy o siaradwyr, ac felly daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:09.