2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol – Senedd Cymru ar 3 Ebrill 2019.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae gwaith Amgueddfeydd ac Orielau Cenedlaethol Cymru yn dod â manteision i Ferthyr Tudful a Rhymni? OAQ53715
Mae Amgueddfa Cymru yn agor ei drysau am ddim yn ei saith safle ledled Cymru. Mae'n arwain y sector drwy estyn allan ac ymgysylltu â chynulleidfaoedd amrywiol yn gymdeithasol ar draws Cymru, ac rwy'n gwbl ymwybodol, ar ôl cael fy addysgu gan yr Athro Gwyn Alf Williams, fod popeth o werth yn y chwyldro diwydiannol a gwleidyddiaeth radicalaidd yng Nghymru wedi dechrau ym Merthyr Tudful. [Chwerthin.]
Yn bendant iawn, Weinidog, felly diolch am hynny. A chan fy mod ar fy nhraed, a gaf fi fanteisio ar y cyfle i ddiolch i chi am fod ym Merthyr Tudful yn ddiweddar i ddechrau'r hanner marathon ac am arian grant Llywodraeth Cymru—
A lwyddodd i orffen?
—a'i gwnaeth yn bosibl? Ei dechrau a wnaeth, nid ei rhedeg.
Weinidog, bydd llawer ohonom wedi sylwi ar y llwyddiant a gafwyd yn ddiweddar wrth fynd â Dippy y deinosor ar daith o amgylch amgueddfeydd y DU, ac rwy'n siŵr fod gan ein horielau a'n hamgueddfeydd cenedlaethol ein hunain arddangosion yn yr un modd y gellid eu harddangos mewn lleoliadau ledled Cymoedd de Cymru a thu hwnt. Yn wir, mae yna lawer o arddangosion a gedwir mewn storfeydd ar hyn o bryd y gellid eu defnyddio yn y ffordd honno, felly i ba raddau y gallwch gyfeirio ein horielau a'n hamgueddfeydd cenedlaethol i ddod â'u harddangosion at y bobl, gan ddefnyddio atyniadau lleol fel y Redhouse neu Gastell Cyfarthfa ym Merthyr Tudful, er enghraifft, yn y gobaith o greu ymwelwyr ychwanegol a masnach fawr ei hangen? Er enghraifft, cedwir trên Trevithick yn amgueddfa'r môr yn Abertawe ac nid yn ei gartref ym Merthyr Tudful, ac rwy'n siŵr y byddai pobl Merthyr Tudful yn hoffi ei weld yn dod i Ferthyr Tudful o bryd i'w gilydd er mwyn i'r bobl yno'n lleol gael ei weld. Felly, a ydych yn cytuno y gallai defnyddio arddangosion wedi'u dewis yn addas fod yn elfen ymarferol arall o weithgareddau yn ein strategaethau ar gyfer y Cymoedd?
Wel, rhaid mai'r ateb i hynny yw 'ydw'. Rwyf bob amser yn annog yr amgueddfeydd a'r orielau cenedlaethol i sicrhau bod pob agwedd ar y casgliad cenedlaethol y gellir eu dangos ar draws y wlad yn cael eu harddangos yn y ffordd honno. Mae gennym ganolfannau fel Oriel y Parc yn Nhyddewi, neu rai o'r llyfrgelloedd—yn fwyaf diweddar roeddwn yn Hwlffordd yn agor llyfrgell newydd lle mae yna berthynas arbennig â'r amgueddfa a'r orielau cenedlaethol, ac wrth gwrs, fe wnaeth Llywodraeth Cymru ei hun fuddsoddi, o dan y cynllun Cyfoeth Cymru Gyfan, yng Nghastell Cyfarthfa ac mae gennyf ddiddordeb mawr mewn sicrhau ein bod yn gwario mwy ar y cronfeydd amrywiol sydd gennym—yr arian cyfalaf drwy'r gronfa trawsnewid, er enghraifft, a weithredir gan fy adran—er mwyn ei gwneud yn bosibl gwella safon y mannau amrywiol sydd gennym ar gyfer cynnal arddangosfeydd.
O ran yr injan, fe wnaf—[Torri ar draws.] O ran yr injan, byddaf yn trafod gyda'r Amgueddfa Genedlaethol yn uniongyrchol oherwydd mae gennyf obsesiwn, fel y gwyddoch, â hanes stêm a glo a datblygiad y rheilffyrdd yng Nghymru. Byddaf yn trafod gyda'r Amgueddfa Genedlaethol pa ffordd y gallem eich helpu ar hyn. Nawr, p'un a yw'n golygu trosglwyddo'r injan yn rheolaidd neu ei throsglwyddo fel rhan o berthynas fwy hirdymor—.
Weinidog, a gaf fi eich cymeradwyo am geisio cael cymaint o'r casgliad cenedlaethol allan yno ag sy'n bosibl er mwyn iddo gael ei weld? Mae gormod ohono wedi'i gadw mewn storfeydd a dylem gofio bod yr eitemau hyn yno i'w gweld a dyna pam y maent yn y casgliad yn y lle cyntaf. A wnewch chi ymuno â mi i ganmol gwaith Dawn Bowden yn hybu gwybodaeth am gymuned Iddewig Merthyr Tudful, a sefydlwyd ym 1848, ac a welir ar ei mwyaf ardderchog yn y synagog a luniwyd yn arddull yr adfywiad Gothig, ac a adeiladwyd yn 1877? Mae dyfodol y synagog yn dal i fod yn ansicr, a tybed a allech ofyn i'r Amgueddfa Genedlaethol edrych ar y fenter newydd a alwyd—a elwir, yn hytrach—yn brosiect Synagogau Hanesyddol Ewrop, sy'n edrych ar gymunedau diwydiannol ac ardaloedd eraill lle roedd yna boblogaeth Iddewig fawr a sicrhau bod y trysorau hanesyddol hyn yn cael eu cadw.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am eich cefnogaeth i'n gweithgarwch. Mae gennyf ddiddordeb arbennig, wrth gwrs, oherwydd fy nghefndir a fy arfer fy hun, yn hanes pob cymuned ffydd ac yn arbennig rôl y gymuned Iddewig yn datblygu Cymru, yn datblygu busnesau a chyfalafiaeth a buddsoddiad yng Nghymru, yn enwedig yn ystod cyfnodau allweddol o'r chwyldro diwydiannol, a byddaf yn sicr yn gwneud yn siŵr fy mod yn trafod hyn. Cafwyd menter, a mynychais gyfarfodydd grwpiau ffydd i edrych yn benodol ar y defnydd o adeiladau ffydd at ddibenion cadwraeth a bydd hynny wedyn yn arwain at roi gwerth cyfoes iddynt, ac mae'n ymddangos i mi mai'r allwedd yma, fel bob amser, yw nad yw henebion yno i fod yn henebion. Maent yno i gael eu defnyddio yn y presennol er mwyn dehongli'r hyn a ddigwyddodd yno yn y gorffennol.