Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar y sector addysg uwch. A galwaf ar Bethan Sayed i wneud y cynnig. Bethan.

Cynnig NDM7101 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi'r argyfwng ariannol difrifol sy'n wynebu sector addysg uwch Cymru, gyda chyhoeddi bod nifer sylweddol o swyddi wedi'u colli dros y deuddeg mis diwethaf ymysg pryderon am gynaliadwyedd ariannol sefydliadau unigol.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu adolygiad brys o gynaliadwyedd ariannol sector prifysgolion Cymru.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi mandad penodol i CCAUC ymyrryd i atal methdaliad unrhyw sefydliad addysg uwch yng Nghymru yn y dyfodol agos, drwy gyfrwng benthyciad brys os oes angen.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod unrhyw arian cyhoeddus i brifysgol yng Nghymru yn amodol ar y ffaith na fyddai cyflog is-ganghellor yn ddim mwy na phum gwaith enillion canolrifol.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau digonolrwydd a thryloywder trefniadau goruchwylio a llywodraethu prifysgolion, yn enwedig mewn perthynas â gwariant arian cyhoeddus;

6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyfarwyddo CCAUC, ac unrhyw gorff olynol, i weithio mewn partneriaeth â myfyrwyr a staff prifysgolion ar bob lefel o wneud penderfyniadau; a'i gwneud yn ofynnol i brifysgolion ystyried llais myfyrwyr a barn staff wrth wneud penderfyniadau staffio.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr iawn. Gadewch i mi ddechrau drwy ddweud nad ydym eisiau cynnal y ddadl hon heddiw. Nid ein dewis ni ydyw, ac nid ydym yn falch o ddod yma i drafod y problemau ar draws y sector addysg uwch yng Nghymru, ond teimlwn fod hon yn ddadl y mae'n rhaid ei chael yn awr, gan ein bod yn cefnogi'r sector, ac am ei fod mor hanfodol i'n cymdeithas a'r economi. Nid ydym yn mynd i fod yn blaid sy'n gweld problem, neu argyfwng hyd yn oed, ar y gorwel ac yn gwneud dim i ganu'r larwm, a byddem yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn teimlo'r un ffordd yn union. Gadewch i ni fod yn glir, rydym yn cynnal y ddadl hon nid yn unig oherwydd y materion rydym yn eu canfod ar lefel bersonol, neu drwy'r hyn y mae prifysgolion a'r wasg yn eu hadrodd, ond oherwydd bod pobl ar y rheng flaen ar draws y sector, gan gynnwys staff, academyddion a myfyrwyr, yn dod atom gan fynegi pryderon go iawn yn rheolaidd. Ni allwn ac ni ddylem eu hanwybyddu. Teimlant nad yw Llywodraeth Cymru yn trin y materion sy'n codi o'r sector addysg uwch gyda'r difrifoldeb y maent yn ei haeddu, ac rydym yn cytuno, yn enwedig ar yr adegau pan wyf fi ac eraill wedi tynnu sylw'r Gweinidog yn uniongyrchol at rai o'r pryderon hynny yn y Senedd hon.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, cafwyd diferion cyson o newyddion yn dangos y modd y mae sefyllfa ariannol prifysgolion Cymru yn gwaethygu. Gwelsom gyhoeddiadau dilynol am dorri swyddi yn achos un ohonynt, y Drindod Dewi Sant, gwelwn newyddion ei bod hi'n bosibl y bydd hyd at 170 o swyddi'n cael eu torri, mae Caerdydd wedi cyhoeddi y bydd hyd at 380 o swyddi'n cael eu colli yn ystod y pum mlynedd nesaf, a gwyddom fod hyn ar ben swyddi a gollwyd yn flaenorol ac ailstrwythuro. Pleidleisiodd darlithwyr a staff academaidd, aelodau o'r Undeb Prifysgolion a Cholegau bron 90 y cant o blaid streic y llynedd. Gwelwyd swyddi'n cael eu colli ac ad-drefnu yn fy nghyn-brifysgol dros y blynyddoedd diwethaf, ym Mangor hefyd, a rhagwelir rhagor yn y dyfodol.

Rydym hefyd mewn sefyllfa lle mae nifer y ceisiadau'n gostwng. Y llynedd, gwelwyd gostyngiad o bron i 6 y cant yng Nghymru yn gyffredinol. Ymhlith myfyrwyr yr UE, roedd y nifer yn peri pryder mawr, gyda gostyngiad o 20 y cant yn nifer y ceisiadau, ac rwy'n gobeithio, os bydd llefarydd Plaid Brexit yn ymateb yn y ddadl hon, y byddant yn ddigon gonest i gyfaddef y bydd eu polisi dewisol o adael yr UE heb gytundeb yn drychineb i'r sector addysg uwch yng Nghymru. Felly, deuwn—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Wel, roeddwn yn gobeithio y byddech yn ymateb i'r—[Torri ar draws.] Nid ydych yn mynd—[Torri ar draws.] Popeth yn iawn, o'r gorau.

Roeddwn am ddweud nad dyna yw ein polisi dewisol. Byddai'n well o lawer gennym gael cytundeb, ond dim ond drwy fod yn barod i adael heb gytundeb y mae unrhyw obaith o gael cytundeb gweddus.

Wel, nid wyf yn siŵr fod pawb yn eich plaid yn credu hynny, ond diolch am yr ymyriad.

Deuwn at y ddadl hon hefyd gan wybod y gall sicrwydd ariannol newid dros nos. Mae sefydlogrwydd ariannol prifysgolion yn dibynnu ar hyn, yn enwedig mewn perthynas â benthyca. Nawr, deallaf fod Cyngor Addysg Uwch Cymru yn chwarae rôl reoleiddiol yn hyn o beth ac yn y pen draw, ni fyddai benthycwyr yn fodlon benthyg o gwbl o dan amgylchiadau o ddiffyg hyder sylfaenol mewn rhai prifysgolion. Ond dylem gyfaddef hefyd fod lefel benthyca rhai o brifysgolion Cymru yn uchel o gymharu â'r incwm cyffredinol. Mewn sefyllfa o sioc economaidd neu ddirywiad sydyn a difrifol yn nifer y myfyrwyr, pa mor agored i niwed ydym ni? Beth am sefyllfa lle mae benthyciadau sy'n cael eu rhoi gan ddisgwyl incwm cyson yn deillio o ffioedd a benthyciadau myfyrwyr yn cael eu heffeithio gan ostyngiad mewn ffioedd ac incwm rhagamcanol? Sut y bydd hyn yn effeithio ar rai prifysgolion yng Nghymru? Dyma'r gwirioneddau y mae angen inni fynd i'r afael â hwy. Mae'r cwestiynau hyn ac eraill yn sail i pam y credwn fod angen inni gael adolygiad llawn o sefydlogrwydd ariannol a chynaliadwyedd y sector cyfan, a hynny ar frys.

Cyhoeddwyd adolygiad Diamond ym mis Medi 2016, ac mae elfennau ohono nad ydynt yn weithredol eto, ac nid yw ei oblygiadau ariannol llawn wedi'u teimlo eto. Ond clywaf gan lawer o'r sectorau nad yw'r difidend Diamond fel y'i gelwir yn mynd i fod yn ateb i bob dim—nid yw'n mynd i allu lliniaru llawer o'r problemau ariannol a wynebir yn awr, oherwydd bod y dirwedd y cynhyrchwyd Diamond arni eisoes wedi newid.

Yn fy marn i, rydym yn dal i fod yn bell o brofi effeithiau Brexit. Os daw Boris Johnson yn Brif Weinidog, sy'n ymddangos yn fwyfwy tebygol, beth fydd effeithiau hynny erbyn mis Hydref, pan fydd wedi addo gadael yr UE doed a ddelo? Sut y bydd statws gynyddol faeddedig a chwerthinllyd Prydain dramor yn effeithio ar recriwtio rhyngwladol a brand prifysgolion Cymru? Rydym eisoes yn gwybod bod rhagweld Brexit ynddo'i hun a'r anhrefn cyn inni adael hyd yn oed wedi achosi gostyngiad mawr yn niferoedd y myfyrwyr o'r UE.

Rydym yn profi newidiadau demograffig a chystadleuaeth gynyddol o Loegr. Mae tua 40 y cant o fyfyrwyr Cymru yn gadael Cymru i astudio mewn man arall, gan waethygu ein draen dawn a hyfywedd ein sector addysg uwch, a chredaf fod angen mynd i'r afael â hyn. Mae adolygiad Augar yn mynd i olygu y bydd angen newid rhannau o adolygiad Diamond hefyd, ac os bydd y newid hwnnw'n arwain at newid Llywodraeth, mae angen inni ddeall sut y mae'r dirwedd honno'n effeithio ar Gymru, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru'n dweud wrthym sut y bwriadant ymateb i'r adolygiad penodol hwnnw.  

Ac i ddod at rai agweddau ar y cynnig a gyflwynwyd gennym a'r gwelliannau, yn amlwg ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth. A deallaf y bydd Gweinidog addysg y Democratiaid Rhyddfrydol, gyda'u record ar addysg, yn enwedig addysg uwch yn ystod Llywodraeth gymblaid y DU, am geisio bod yn hunanglodforus. Ond rwy'n meddwl bod hyn yn rhy bell ac nid yw'n cydnabod yn ddigonol pa mor ddifrifol yw'r mater hwn. Byddwn yn cefnogi gwelliant 4 gan Darren Millar.

Credwn fod angen adolygiad ehangach o drefniadau llywodraethu yn y sector addysg uwch yng Nghymru, a bydd fy nghyd-Aelod, Helen Mary Jones, yn trafod hynny ymhellach. Nodaf yr hyn a ddywedodd y Gweinidog yr wythnos diwethaf ynglŷn â'i llythyr cylch gwaith i CCAUC, ond yn bersonol ni allwn ddod o hyd i gyfeiriad penodol at gynnal adolygiad yn y llythyr hwnnw. Ond ar ôl i fy ymchwilwyr ffonio CCAUC, maent wedi dweud eu bod yn cynnal adolygiad cyffredinol o'r trefniadau, felly efallai y gall y Gweinidog, yn ei hymateb i'r ddadl hon, ddweud beth yn benodol y bydd hynny'n ei olygu mewn perthynas â llywodraethu, a sut y bydd yn ymateb i'r adolygiad hwnnw.

Rydym yn galw ar y Llywodraeth i ymdrin â sgandal cyflogau is-gangellorion o'r diwedd. Mae'n hollol hurt fod is-gangellorion yn cael mwy o gyflog na'r Prif Weinidog. Ceir trefniadau ar waith yn yr Alban sy'n helpu i ymdrin â'r materion hyn, ond ni welaf unrhyw reswm pam na all Cymru fynd i'r afael â hyn yn ogystal. Rydym hefyd yn falch o gefnogi galwadau a glywyd ers amser maith gan Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr ac eraill i staff a myfyrwyr gael chwarae rhan lawn yn y strwythurau ar gyfer gwneud penderfyniadau mewn prifysgolion, ac ni fyddai hyn yn syndod o gwbl fel cyn swyddog sabothol. Nid yw'r drefn fel y mae yn ddigonol bellach. Yn ein barn ni, mae angen strwythur mwy cynhwysol wedi'i gosod yn y gyfraith a dull partneriaeth gyfan o ymdrin ag addysg uwch yn gyffredinol.

Yn y pen draw, credwn fod prifysgolion yn hanfodol i wead bywyd Cymru ac i'n heconomi. Ceir cymunedau, trefi a dinasoedd cyfan sy'n llawer iawn cyfoethocach o ganlyniad i'w presenoldeb. Ond rydym yn gweld cymylau ar y gorwel ac yn ein barn onest ni—mae pawb ohonom yn onest yr wythnos hon, onid ydym—mae'n rhaid i ni gydnabod hyn o ddifrif ac rwy'n gobeithio bod y Gweinidog yn ei gydnabod hefyd.

Rydym wedi codi'r materion hyn mewn nifer o fforymau yn y gorffennol, a dywedwyd wrthym am beidio â phoeni cymaint. Rwyf fi ac eraill yn credu bod angen mwy o weithredu a hynny ar frys. Credwn hefyd, fel y gelwais amdano yn y gorffennol, fod y sector hwn yn ddigon mawr i gyfiawnhau cael Gweinidog ar wahân ar gyfer addysg uwch. Wrth edrych ar y tirlun ôl-16, diwygiadau arfaethedig y Gweinidog i addysg a hyfforddiant ôl-orfodol, credaf y byddai hyn yn cyfiawnhau gweithgarwch uniongyrchol gan Weinidog ar wahân.

Felly, fe ailadroddaf: sector sy'n wynebu bygythiadau ariannol parhaus a gostyngiad yn y niferoedd; sector a allai fod yn rhy agored i fenthyca mewn rhai meysydd; prifysgolion sy'n cyfyngu ar faint eu campysau a'u presenoldeb mewn rhai ardaloedd o Gymru. Ac mae gennym bobl yn gweithio mewn sector sy'n dweud wrthyf fi ac eraill nad yw tryloywder yn ddigon, nad yw llywodraethu'n ddigon cynhwysol ac nad yw'n darparu'r lefel o oruchwyliaeth, gweledigaeth na chyfeiriad cryf sydd eu hangen yn ddybryd ar y sector. Efallai y byddai'n beth da i'r rheoleiddiwr ganolbwyntio ar y pryderon hyn yn hytrach nag ymgysylltu â mi'n gyson ynglŷn â'r hyn a all, a beth na all y Gweinidog ymateb iddo yn y Siambr hon. Dywed y Gweinidog, a bydd yn dweud eto heddiw mae'n siŵr, fod y prifysgolion yn annibynnol, ac rydym yn deall hynny. Ond credwn y gellir cael mwy o ddisgwyliadau, ysgogiad a gweledigaeth o ran canlyniadau a ffefrir. Mae angen i bawb yng Nghymru, yn enwedig myfyrwyr a staff yn y sector addysg uwch, fod yn gwbl hyderus yn awr ar gyfer y dyfodol. Ar hyn o bryd, mae arnaf ofn nad ydynt.

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig, ac, os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu’r cyfan a rhoi yn ei le:

1. Yn cydnabod:

a. bod Prifysgolion yng Nghymru a’r Deyrnas Unedig yn sefydliadau annibynnol ac ymreolaethol;

b. yr heriau ariannol sy’n wynebu’r sector Addysg Uwch ledled y Deyrnas Unedig, gan gynnwys Brexit a’r gwymp yn nifer y bobl ifanc 18 oed;

2. Yn croesawu:

a. bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno’r system cefnogi myfyrwyr fwyaf hael yn y Deyrnas Unedig, a bod nifer y myfyrwyr rhan amser ac ôl-raddedig yng Nghymru wedi cynyddu’n sylweddol;

b. bod setliad teg a chynaliadwy wedi’i gyflwyno i brifysgolion Cymru a bod ymrwymiad i gynyddu cyllid CCAUC ym mhob blwyddyn ariannol am oes y Llywodraeth hon;

c. bod ymrwymiad ar draws y sector yng Nghymru i dalu’r cyflog byw go iawn i bob aelod o staff, bod mwy o dryloywder o ran adrodd ar gyflogau rheolwyr uwch, bod camau’n cael eu cymryd i fynd i’r afael â’r bwlch cyflog rhwng y rhywiau a bod y Cod Ymarfer ar Gyflogaeth Foesegol mewn Cadwyni Cyflenwi wedi ei fabwysiadu;

d. mai Cymru yw’r wlad sy’n perfformio orau yn y Deyrnas Unedig o ran bodlonrwydd myfyrwyr.

3. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi yng nghylch gwaith CCAUC y dylai weithio mewn partneriaeth â’r sector i gynyddu tryloywder o ran y defnydd o incwm o ffioedd a chryfhau llywodraethiant ac atebolrwydd.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Gwelliant 2—Darren Millar

Dileu pwynt 3.

Gwelliant 3—Darren Millar

Ym mhwynt 4, dileu 'yn amodol ar y ffaith na fyddai cyflog is-ganghellor yn ddim mwy na phum gwaith enillion canolrifol' a rhoi yn ei le 'yn cynnwys amodau i fynd i'r afael â chyflogau gormodol is-ganghellorion ac uwch arweinwyr'.

Gwelliant 4—Darren Millar

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi'r wybodaeth am y sefyllfa ariannol y mae'n ei hystyried o ran y sector addysg uwch cyn cytuno ar ddyraniad cyllideb flynyddol y sector.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.

Diolch yn fawr i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon, Lywydd. Cynigiaf ein gwelliannau.

Er nad ydym yn cytuno â phopeth yn y cynnig, mae yna gryn dipyn yr ydym yn cytuno ag ef, a dyna pam y gallwch weld sut rai yw ein gwelliannau. Ni allwn dderbyn yr hunanfodlonrwydd sy'n gynhenid yng ngwelliant Llywodraeth Cymru chwaith, oherwydd mewn gwirionedd, maent yn iawn i gydnabod bod prifysgolion yn annibynnol ac yn hunanlywodraethol; dyna pam na allwn gefnogi'r ymagwedd fwy ymyraethol yn rhannau o gynnig Plaid Cymru. Ond mae sefydliadau addysg uwch yn cael arian cyhoeddus, a dylent fod yn gwbl atebol amdano, ac yn atebol nid yn unig am y gwariant, ond am effeithiolrwydd y gwariant hwnnw. Rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn ystyried bod atebolrwydd yn cynnwys sicrhau bod prifysgolion yn esbonio sut y cyfrannodd gwario'r arian hwnnw, ein harian ni, at werth darlun mwy, nid dim ond yr hyn y gwariwyd yr arian hwnnw arno. Ac mae angen gofyn cwestiynau, megis: beth fyddai wedi'i golli pe na bai Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi, drwy gyfrwng llwybrau Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru neu lwybrau eraill? Pa ffynonellau arian eraill a allai fod wedi bod ar gael ar gyfer y gwaith? Faint y gallai prifysgol ei godi ei hun? Felly, yng ngwelliant 4, rydym yn gofyn i Lywodraeth Cymru ddweud wrthym beth y mae'n ei ystyried ynglŷn â chyllid y sector ei hun cyn pennu ei dyraniad cyllidebol blynyddol, sy'n mynd law yn llaw, rwy'n credu, â phwynt 2 yn y cynnig. Os yw'r sector yn wynebu'r trafferthion y byddai cywair y ddadl hon eisiau i ni ei gredu, mae angen inni graffu lawn cymaint ar benderfyniadau Llywodraeth Cymru ag ar benderfyniadau'r sefydliadau addysg uwch eu hunain, os nad yn fwy.

Wrth gyflwyno un gwelliant yn unig, Weinidog, rydych wedi ein gorfodi mewn gwirionedd i dderbyn neu wrthod y cwbl. Felly, mae arnaf ofn fod yn rhaid i ni wrthod y cyfan, nid yn lleiaf oherwydd y gallai'r Alban ddadlau dehongliad gwahanol o'ch pwynt 2a, ac efallai y bydd prifysgolion am herio eich asesiad o'u setliad ym mhwynt 2b. Efallai yr hoffwn eich gwthio ymhellach hefyd ar allu ymrwymo i'r hyn sy'n swnio ychydig yn debyg i gyllidebu aml-flwyddyn ar gyfer CCAUC. Ond yn rhyfedd iawn, ni allwn wneud hynny ar gyfer ysgolion. Ond gadawaf y cwestiwn hwnnw ar gyfer dadl yn y dyfodol.

Gan droi yn awr at y cynnig ei hun, mae'r heriau sy'n wynebu'r sector addysg uwch yr un mor gyffrous ag y maent yn frawychus. Mae'n wir fod rhai darparwyr yn y sector yn gwneud toriadau; maent yn aildrefnu cyllid. Maent wedi lleihau'r diffyg o gryn dipyn, a dylid eu llongyfarch am hynny, oherwydd cydnabyddwn fod lefel yr arian cyhoeddus sy'n mynd i'r sector wedi bod yn anodd iawn i sefydliadau yn ystod y blynyddoedd diwethaf—yn rhy anodd, efallai, yn 2016-17. Ond i fynd yn ôl at y pwynt, mae prifysgolion yn gyrff preifat a dim ond hyn a hyn o gwyno y gallant ei wneud am arian cyhoeddus. Gwnaf yr un eithriad hwn, oherwydd, pan ddaw'n fater o ymchwil, credaf fod gostyngiad ymddangosiadol yn y cyllid gan y Llywodraeth yn dweud rhywbeth am hyder y Llywodraeth, a gall hynny beryglu enw da cyfadran, heb sôn am sefydliad cyfan, am waith gwreiddiol neu weithio mewn partneriaeth.

Mae nifer y rhai 18 oed wedi gostwng. Mae gofynion economïau byd-eang yn newid yn gyflym. Mae myfyrwyr sy'n ysgwyddo dyled yn maddau llawer llai i gyrsiau nad ydynt yn rhoi gwerth am arian neu sy'n anatyniadol i gyflogwyr. Mae dyddiau 'graddau i bawb' Tony Blair yn cael eu disodli bellach, drwy drugaredd, gan ddiwylliant mwy synhwyrol o raddau ar gyfer y rheini a all gael mantais ohonynt, a rhywbeth arall sy'n gyfartal o ran gwerth i eraill. A rhaid i sefydliadau ymateb. Rhaid iddynt adfywio ar gyfer yr oes fodern neu fethu. Mae Diamond ac Augur yn egluro'r broblem ein bod i gyd yn talu am gyflenwad sy'n fwy na'r galw, felly mae angen i'r hyn y mae prifysgolion yn ei gyflenwi newid.

Mae'r ddwy brifysgol yn fy rhanbarth wedi cael eu gweddnewid dros y cyfnod y bûm yn Aelod Cynulliad, gan ddod ag awyrgylch uchelgeisiol i Abertawe. Ac yn awr mae'n ddigon posibl y byddwn eisiau archwilio pa mor ddoeth oedd hi i wneud hynny ar yr amcanestyniad o gynnydd yn y niferoedd ar adeg o ostyngiad demograffig, neu a oedd adeiladu uchelgais ar yr addewid o gyllid heb ei sicrhau—. Rwy'n sôn am y fargen ddinesig yma. Ond nid wyf yn credu mai CCAUC a ddylai wneud iawn am gytundebau gwael os yw cyrff llywodraethu'n gwneud llanastr o hynny, a dyna pam y ceir y newid yn ein hail welliant.  

Ond nid yw hynny'n achub croen CCAUC, a dyna pam nad ydym wedi herio pwynt 5 y cynnig, sy'n galw eich blyff, Weinidog, ym mhwynt 3 eich gwelliant. Mae angen i lywodraethu adlewyrchu dyheadau sy'n newid—yn fewnol ar gyfer sefydliadau ac ar gyfer CCAUC. Ac os nad yw rhywbeth yn iawn, a bod angen mwy o bwerau neu fwy o atebolrwydd ar CCAUC i helpu i gadw'r ddysgl yn wastad o fewn y sector, yna ni ddylem anwybyddu'r agoriad hwnnw.

Rwy'n credu bod is-gangellorion da yn hanfodol i lwyddiant prifysgolion—a dyna pam nad ydym yn derbyn pwynt 4 y cynnig—ond nid yw is-gangellorion barus yn helpu enw da sefydliadau chwaith, ac mae hynny'n rhywbeth sydd angen i sefydliadau ei ystyried.

Ond hoffwn orffen ar rôl Llywodraeth Cymru yma, oherwydd mae ganddi rôl ddifrifol yn hyn o beth, ac mae'n ymwneud â mwy nag arian fel y cyfryw. Pe bai'n gallu symud ymlaen gyda phrentisiaethau gradd, gallai prifysgolion ddechrau cynnig y rheini a chael gwared ar fwy o gyrsiau nad oes neb eu heisiau mwyach. Os oes ganddynt hyder yn y trefniadau llywodraethu, efallai y gallent gyflymu'r broses o gymeradwyo bargen ddinesig bae Abertawe, gwneud rhai o'r taliadau sy'n ddyledus. Byddai hynny'n dangos bod rhai o'r risgiau hyn yn werth eu cymryd. Dangoswch ychydig mwy o ffêr, efallai, mewn perthynas ag adolygiad Reid, oherwydd credaf fod ein prifysgolion yn dal i allu arwain y ffordd i ni fod yn genedl arloesi, sy'n gwybod beth y mae'n ei wneud ar yr economi.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n arbennig o falch o gael cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, er y byddai'n dda gennyf, fel Bethan Sayed, pe na baem yn gorfod ei chyflwyno. Bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod, tan yn ddiweddar iawn, yn cael fy nghyflogi gan un o'n prifysgolion, ac roedd hwnnw'n sicr yn brofiad da iawn i mi, fel y mae i lawer.

Hoffwn ddechrau gyda'r hyn y credaf y gallwn i gyd gytuno yn ei gylch. Gall pawb ohonom gytuno ynglŷn â phwysigrwydd prifysgolion i'r cymunedau y maent wedi'u lleoli ynddynt, i ni fel cenedl, i'r economi. Maent yn fforymau dadl, maent yn fforymau lle cyflwynir syniadau annibynnol, maent yn cynhyrchu ymchwil o'r radd flaenaf, ac wrth gwrs maent yn addysgwyr, ac nid yn unig ar gyfer pobl ifanc, ond ar gyfer pobl ifanc yn bennaf. Mae gan ein sector addysg uwch lawer y gall ymfalchïo ynddo. Ond rwy'n credu y gall pawb ohonom gytuno bod y sector o dan bwysau hefyd.

Y cwestiwn sydd ger ein bron y prynhawn yma yw beth y gellir ei wneud. Rydym wedi cyflwyno'r ddadl hon oherwydd mai ymateb y Llywodraeth bresennol yn ôl pob golwg yw 'Nid oes dim i'w wneud', ac adlewyrchwyd hynny yn eu gwelliant, sy'n dweud wrthym fod popeth yn iawn. Mae prifysgolion yn annibynnol, medd y Llywodraeth wrthym, felly gadewch iddynt fwrw iddi. Yr hyn a ddeallwn o hynny, o bosibl, yw 'Gadewch iddynt suddo neu nofio', ac nid ydym ni ar y meinciau hyn yn meddwl bod hynny'n ddigon da, ac nid yw'r myfyrwyr, teuluoedd myfyrwyr, na'r gweithwyr mewn prifysgolion sy'n siarad â ni yn credu ei fod yn ddigon da.  

Mae'r cynnig sydd ger ein bron heddiw yn argymell ffyrdd ymarferol o fynd i'r afael â rhai o'r pryderon ynghylch llywodraethu a'r pryderon ynglŷn â sefydlogrwydd a hyfywedd hirdymor y sector pwysig hwn. Hoffwn gyfeirio'n fyr heddiw, Lywydd, at ddwy enghraifft benodol, enghreifftiau cyfredol, sy'n dangos pa mor wir yw ein pryderon. 

Ni fydd neb yn synnu fy ngweld yn pwyso eto ynglŷn â'r pryderon gwirioneddol ddifrifol ynghylch llywodraethu yn Abertawe. Rydym wedi ei godi yma droeon ac nid fi yw'r unig un. Rydym wedi gweld staff uchel iawn yn cael eu hatal o'u swyddi mewn modd eithriadol, prosesau disgyblu nad ydynt gam yn nes at fod yn glir nac yn dryloyw nac wedi'u datrys nag yr oeddent bron naw mis yn ôl; gwelwn yn awr fod yna broblemau difrifol yn codi gydag adroddiadau ariannol. Ni cheir tryloywder. Nid yw myfyrwyr yn gwybod beth sy'n digwydd ac nid yw'r staff yn gwybod beth sy'n digwydd.  

Wedi inni godi hyn o'r blaen, gofynnodd y Gweinidog inni dderbyn ei gair fod CCAUC yn mynd i'r afael â'r mater. Wel, naw mis yn ddiweddarach, os oeddwn yn credu hynny naw mis yn ôl, nid wyf yn ei gredu yn awr, ac rwy'n dal i fod ymhell o gael fy argyhoeddi. Y pwynt cyffredinol yw y gallai rhywbeth fel hyn ddigwydd yn unrhyw un o'n sefydliadau addysg uwch, oherwydd, er ei bod yn hanfodol iddynt fod yn annibynnol a bod eu rhyddid academaidd yn cael ei ddiogelu ac nad ydym am iddynt fod yn gwbl atebol i Lywodraeth—ni fyddai neb am weld hynny—mae'r trefniadau llywodraethu ym mhob un o'r sefydliadau hyn yn hynafol, maent yn anhryloyw. Mae'n aneglur iawn beth yw pwerau llys y brifysgol pan all uwch reolwyr y brifysgol, fel y gwnaethant yn Abertawe, barhau i ganslo cyfarfodydd y llys. Nid oes neb a all eu dwyn i gyfrif. Mae ein trefniadau llywodraethu presennol, Lywydd, yn seiliedig ar y dybiaeth o ganol y ganrif ddiwethaf fod pawb sy'n gweithio yn y sector hwn yn hen fois da yn y bôn ac y gellir ymddiried ynddynt a dibynnu arnynt i ymddwyn yn anrhydeddus. Wel, byddai'n dda gennyf pe bai hi felly, ond mae'r castiau sy'n digwydd yn Abertawe yn dangos yn glir fod rhai o'r bobl sydd mewn grym ymhell iawn o fod yn hen fois da.  

Mae arnom angen trefniadau llywodraethu cadarn a thryloyw ar gyfer ein prifysgolion sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain ac fel y dywedodd Suzy Davies, ar gyfer y sefydliadau mawr iawn y soniwn amdanynt yn awr sy'n cyflogi cannoedd a miloedd o bobl, yn ymdrin â miloedd ar filoedd o fyfyrwyr. Mae angen y trefniadau cadarn hynny arnom i sicrhau bod lleisiau myfyrwyr a staff yn cael eu clywed yn glir yn y prosesau hynny ac mae angen mwy o gysondeb ar draws sefydliadau. Mae hyn, i mi, yn hollbwysig os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynglŷn â gwrthsefyll y dull Seisnig o farchnadeiddio'r sector, fel y dywed ei bod.  

Felly, hoffwn gyfeirio'n fyr at un enghraifft gyfredol iawn o ansefydlogrwydd ariannol a'r peryglon y mae hynny'n eu creu, ac rwyf am dynnu sylw yma at yr anawsterau sy'n wynebu Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Rwyf am ganolbwyntio'n fyr i ddechrau ar enghraifft prifysgol Llanbedr Pont Steffan, fel yr oedd, sefydliad sy'n annwyl iawn i lawer o bobl. Nid oes llawer ohonom yn sylweddoli mai dyma'r pedwerydd sefydliad addysg uwch hynaf yng Nghymru, Lloegr a'r Alban; roeddwn yn ceisio gweld a oedd hynny'n wir ar draws yr ynysoedd hyn, ond nid oeddwn yn gallu cael y dyddiad ar gyfer Dulyn. Mae'n hanfodol i'w chymuned. Mae'n chwarae rhan enfawr, er ei bod wedi lleihau, ac mae llawer o fy etholwyr wedi cysylltu â mi yn poeni'n wirioneddol. Rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer y myfyrwyr a nifer y staff dros y blynyddoedd, ac mae rhai pobl yn cysylltu â mi sy'n cwestiynu ymrwymiad hirdymor y Drindod Dewi Sant fel sefydliad i gampws Llanbedr Pont Steffan.

Mae etholwyr yn poeni'n fawr hefyd am effaith bosibl yr anawsterau hyn ar y gwasanaethau addysg bellach a ddarperir gan Goleg Sir Gâr. Dyma enghraifft o'r ffordd y mae'r sefydliadau hyn wedi tyfu, a grwpiau o sefydliadau ydynt a rhaid iddynt gael trefniadau llywodraethu sy'n gweithio yn y cyd-destun hwnnw. Rydym yn wynebu risgiau i'n sector addysg bellach ar draws Sir Gaerfyrddin oherwydd problemau ariannol mewn rhannau eraill o sector Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, oherwydd bod y coleg yn rhan o'r grŵp hwnnw. Dyma enghraifft o sut y gall gwendid y prifysgolion yn ariannol gael effeithiau posibl y tu hwnt i'w ffiniau eu hunain.  

Mae fy etholwyr yn disgwyl i Lywodraeth Cymru ddwyn y brifysgol i gyfrif am y problemau hyn a bod yno i'w chefnogi. Rhaid imi ddweud, yn anffodus, fy mod yn cyd-fynd yn llwyr â Bethan Sayed nad yw gwelliant y Llywodraeth yn ddim ond nonsens hunanglodforus. Os yw'r Gweinidog yn credu o ddifrif nad oes problemau difrifol yn ein sector addysg uwch, mae'n amlwg nad yw'n byw yn yr un wlad ag rwy'n byw ynddi. Mae'n gofyn i ni gredu bod popeth yn iawn. Mae'r staff yn y prifysgolion yn gwybod nad ydyw, mae'r myfyrwyr yn gwybod nad ydyw, mae'r cymunedau lle mae'r prifysgolion hynny wedi'u lleoli yn gwybod nad yw popeth yn iawn. Pwysaf ar y Senedd i wrthod pob un o'r gwelliannau ac eithrio gwelliant 4 a chefnogi'r cynnig fel y mae, i sicrhau dechrau newydd a dyfodol diogel i'r sefydliadau hollbwysig hyn.  

Mae'r sector addysg uwch, fel y gwyddom, yn chwarae rhan allweddol a hanfodol ym mywyd cymdeithasol, diwylliannol ac economaidd Cymru, ac felly mae cynnal a datblygu sector addysg uwch bywiog a llwyddiannus yn ganolog i weledigaeth Llywodraeth Cymru wrth ddatblygu system addysg o safon fyd-eang. Yn anffodus, mae addysg uwch yng Nghymru, yn debyg i weddill y DU, yn wynebu pwysau ariannol sylweddol. Mae gostyngiad yn nifer y rhai 18 oed yn ogystal ag ansicrwydd rhyngwladol ynghylch Brexit hefyd wedi gwaethygu'r pwysau. Mae'n bwysau go iawn. Mae toriadau Llywodraeth Dorïaidd y DU a orfodir ar Gymru yn arwyddocaol hefyd. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru wedi gostwng £800 miliwn mewn termau real, o gymharu â 2010-11. Ac er gwaethaf yr heriau enfawr hyn a achoswyd gan gyni'r Torïaid, mae cyllid i addysg uwch Cymru wedi cynyddu dros £250 miliwn ers 2012 mewn gwirionedd.

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Gwnaf, yn fyr.

Gan gydnabod maint y buddsoddiad cyhoeddus hwnnw'n llwyr, a yw'r Aelod yn cytuno â mi fod heriau gwirioneddol yn wynebu'r modd y llywodraethir addysg uwch?

Cytunaf yn llwyr fod pwysau gwirioneddol a heriau gwirioneddol, ond nid y sector addysg uwch yn unig, o gofio pwnc y ddadl hon, sy'n eu hwynebu.  

Mae'r diwygiadau radical y mae'r Llywodraeth hon a arweinir gan Lafur Cymru wedi'u rhoi ar waith mewn ymateb i adolygiad Diamond yn radical a byddant yn creu setliad ariannu cryf a chynaliadwy. Bydd y dull radical a blaengar hwn hefyd yn golygu bod myfyrwyr yn cael gwell cefnogaeth. Felly, gwrandawsom ar bryderon myfyrwyr ynghylch costau byw, ac felly ni fydd y wlad gyntaf yn Ewrop i ddarparu cymorth ar gyfer costau byw sy'n gyfwerth mewn grantiau a benthyciadau i israddedigion amser llawn a rhan-amser, gan ein bod wedi gwrando, wedi clywed ac wedi gweithredu.

Ac er bod Llywodraeth y DU wedi torri'n ôl ar grantiau i fyfyrwyr Lloegr, mae Cymru wedi symud ymhellach ac wedi sicrhau cymorth i fyfyrwyr o gartrefi ar incwm aelwydydd is, ac mae hyn hefyd yn iawn. Mae gan Lywodraethau Llafur record anrhydeddus o ehangu addysg uwch, agor sefydliadau newydd, sefydlu'r Brifysgol Agored a gwella mynediad i bobl o bob cefndir. Ac yma yng Nghymru, gyda'r gyfres barhaus o ddiwygiadau Diamond, rydym yn parhau â'r llwybr a'r traddodiad radicalaidd hwnnw.

Ond wrth gwrs, i ymateb i ymyriad Helen Mary, rhaid inni hefyd gydnabod bod pwysau gwirioneddol o fewn y sector, yn enwedig y pryderon ynghylch colli swyddi a chynaliadwyedd rhai sefydliadau, ac mae hynny'n ofid mawr i lawer. Ond mae hefyd yn iawn fod Llywodraeth Cymru wedi galw ar brifysgolion Cymru i ddod yn gyflogwyr cyflog byw, a hoffwn bwysleisio hynny'n fawr.  

Felly, Weinidog, hoffwn ofyn pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i staff sefydliadau ac undebau llafur ynghylch effaith y colli swyddi a gyhoeddwyd gan sefydliadau yng Nghymru. Ac o ran y goblygiadau a ragwelwyd yn sgil Brexit i sefydliadau addysg uwch Cymru, yn enwedig Brexit 'dim bargen' trychinebus, pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ar waith i gefnogi sefydliadau drwy'r cyfnod anodd hwn i'r sector ac o ganlyniad, i economi Cymru?  

Yn sicr, mae sefydliadau addysg uwch cryf yn bwysig yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn ddiwylliannol o ran cyfrannu at ein llewyrch ni fel cenedl. Dwi am siarad am impact economaidd addysg uwch yn bennaf. Mae'n digwydd ar nifer o lefelau, ac mi ddylai'r problemau a'r argyfwng rydym ni'n eu hwynebu yn y sector ar hyn o bryd fod yn canu larymau yn uchel iawn ynglŷn â'r peryglon economaidd. 

O ran y cyfraniad economaidd i'r ardaloedd mae'r prifysgolion ynddyn nhw, yn gyntaf, rydym ni'n sôn mwy a mwy, fel y dylem ni, am werth yr economi sylfaenol—y foundational economy—ac yn y cymunedau a'r rhanbarthau y mae'r prifysgolion yn gweithio o'u mewn nhw, maen nhw'n rhai o'r cyfranwyr mwyaf at yr economïau sylfaenol hynny. Rydym ni'n sôn am nifer fawr o staff, rydym ni'n sôn am gyflogau da i lawer o'r staff hynny—cyflogau rhy uchel, yn achos rhai is-ganghellorion, wrth gwrs, sy'n fater pwysig i fynd i'r afael â fo. Lle mae cannoedd o swyddi wedi cael eu colli'n barod, mae impact economaidd hynny i'w deimlo yn drwm. Rydym ni'n sôn am gadwynau cyflenwi yn lleol, o gynnal a chadw ystadau i fwydo staff neu fwydo myfyrwyr. Rydym ni'n sôn am gyfraniad myfyrwyr, fel y gwnes i lawer gormod ohono fo, mae'n siŵr, at economïau gyda'r nos yn eu hardaloedd. Felly, mae yna gyfraniad economaidd eang.

Mae yna gyfraniad economaidd wedyn, wrth gwrs, sy'n deillio o'r sgiliau sy'n cael eu darparu gan y sector. Mae'r unigolion yn elwa o ddysgu sgiliau drwy addysg uwch—mae cymunedau a Chymru gyfan wedyn yn elwa o hynny. Yn anffodus, dydyn ni ddim, dwi ddim yn meddwl, wedi manteisio digon ar y potensial yma. Dwi'n meddwl bod methiant i fuddsoddi mewn system addysg uwch effeithiol yn rhan o'r rheswm pam fod gennym ni ormod o bobl â sgiliau isel, a hynny'n arwain wedyn at gyflogau rhy isel. Mae yna botensial wedi cael ei gloi mewn pobl yng Nghymru sydd ddim yn cael ei ryddhau fel y gallai fo drwy addysg uwch.

Mi ddefnyddia i'r cyfle yma hefyd i sôn am y brain drain rydym ni yn ei wynebu ar hyn o bryd. I fod yn glir, dwi a Phlaid Cymru'n credu y dylai myfyrwyr o Gymru gael astudio ym mhrifysgolion gorau'r byd, i gael cyfle i fyw a gweithio dramor fel y ces i wneud. Ond mae'n rhaid i ni wynebu'r sefyllfa bod Cymru yn dioddef colled net o'n graddedigion, ac mae gweld systemau cyllido, ar y cyd efo polisi Llywodraeth—drwy, er enghraifft, y rhaglen Seren; y rhaglen honno'n arbennig—mae'n annog y brain drain yna. A pha wlad ag unrhyw hunan-barch ac uchelgais fyddai am weld ein goreuon ni yn gadael heb wneud ymdrech i geisio eu cadw nhw neu eu denu nhw yn ôl?

Os ydym ni am gefnogi myfyrwyr i fynd i ble bynnag maen nhw'n dymuno i fagu sgiliau newydd—a fel dwi'n dweud, does gen i ddim gwrthwynebiad i hynny—os ydym ni'n gyrru arian ar eu holau nhw allan o Gymru, mae'n rhaid sicrhau bod hynny ddim yn tanseilio y sefydliadau sydd gennym ni yn ariannol, sydd wedyn yn arwain at ddiffyg buddsoddiad, sy'n arwain at y peryg o ostwng safonau, sydd wedyn yn eu gwneud nhw'n llai apelgar i fyfyrwyr o Gymru, sydd wedyn yn ystyried mynd i astudio i Loegr yn lle. Mae o'n gylch dieflig na allwn ni ddim ei anwybyddu.

Allwn ni chwaith ddim jest ffarwelio efo myfyrwyr am eu blynyddoedd prifysgol heb (a) eu dilyn nhw yn ofalus iawn, eu tracio nhw i wybod ble maen nhw'n mynd, beth maen nhw'n ei wneud—ac mi fuasai'n dda gen i glywed y Gweinidog yn egluro pa system dracio, debyg, sydd mewn bodolaeth, a beth ydy nod y system honno a beth ydy'r cynllun i gadw mewn cysylltiad efo myfyrwyr—a (b) heb gynllun clir, wedyn, i'w denu nhw nôl i weithio ar ôl graddio, yn cynnwys drwy ddefnyddio cymhellion ariannol. 

Yn olaf, gwaith ymchwil cwbl allweddol ein prifysgolion ni—ymchwil, wrth gwrs, sy'n gyrru twf economaidd. Mi soniaf i am Gaerdydd; mae'r ffigurau gen i fan hyn. Fel cyfrannwr allweddol at economi Cymru, yn 2016-17, roedd y brifysgol yn cyfrannu dros £3 biliwn at economi'r Deyrnas Unedig, a dros £2 biliwn o hwnnw yn hwb i Gymru yn benodol. Mae ymchwil QR yn rhan ganolog o hyn, ond mae gwariant ar ymchwil a datblygiad yn cwympo y tu ôl i rannau eraill y Deyrnas Unedig—yn cwympo y tu ôl i'r Alban, yn sicr, yn sylweddol. Mae hynny'n effeithio ar allu Cymru i arloesi. Mae Prifysgol Caerdydd yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru, er enghraifft, fod yn gwneud llawer mwy i ariannu beth maen nhw'n ei alw'n ymchwil arloesol, challenge-led, yn ogystal â chynnal lefel yr ymchwil safonol QR. Mi fyddai hynny, dwi'n meddwl, yn mynd rhywfaint o'r ffordd i ddad-wneud yr anfantais mae Cymru yn ei wynebu ar hyn o bryd. Yn syml iawn, os ydy Cymru am fod yn llewyrchus, mae'n rhaid i ni gael sector R&D llewyrchus yn dod drwy ein prifysgolion ni. 

Felly, i gloi, mae'n glir bod y sector addysg uwch yn hanfodol, yn allweddol i'n heconomi ni. Os na sicrhawn ni gynaliadwyedd y sector honno, rydym ni'n siŵr o dalu pris uchel iawn. 

Yn dilyn y thema a archwiliwyd gan Helen Mary Jones, ond bron yn sicr heb fod mor huawdl ag y gwnaeth hi, roeddwn am drafod trefniadau llywodraethu'r sefydliadau sy'n gyfrifol am ddarparu ein haddysg uwch. Er ein bod yn cydnabod yr argyfwng ariannol y mae'r sector addysg uwch yn ei wynebu yn awr ac yn gresynu at y colledion swyddi sylweddol dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rhaid inni sylweddoli hefyd, gan ei fod yn annibynnol, fod y sector addysg uwch wedi bod yn gyfrifol am ei drefniadau llywodraethu ariannol ei hun. Mae dau gynnig, un gan Blaid Cymru ac un gan y Ceidwadwyr, wedi cydnabod y cyflogau uchel iawn a roddwyd i is-gangellorion. Rhaid i rywun ofyn: a yw hyn yn arwydd o'r mesurau rheoli ariannol cyffredinol a arferir gan y sector? Mae pob sefydliad yn y sector bellach yn rheoli symiau enfawr o arian. Pa waith craffu sy'n berthnasol i'w penderfyniadau ariannol? Mae pawb ohonom yn ymwybodol o sgandal is-ganghellor Prifysgol Abertawe, ac eto mae manylion yr ymchwiliad yn brin, ac roeddent hefyd yn hwyr yn cynhyrchu eu cyfrifon blynyddol.

Derbyniwn bwysigrwydd natur annibynnol y sefydliadau hyn, yng Nghymru ac yn y DU yn gyffredinol, ond does bosibl na allwn graffu ar eu cywirdeb ariannol, o gofio mai CCAUC yw'r corff Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am ariannu addysg uwch. Mae'r Gweinidog addysg eisoes wedi nodi sut y mae am i brifysgolion gyfrannu at genhadaeth ddinesig Llywodraeth Cymru, a deallwn fod prifysgolion Cymru yn ymateb i'r safonau y mae wedi'u gosod ar eu cyfer. Pam na ellir gwneud hyn er mwyn sicrhau cynaliadwyedd ariannol a llywodraethu da yn y prifysgolion? Rydym yn cydymdeimlo â'r anawsterau ariannol y mae prifysgolion yn eu hwynebu yn awr, ond rydym hefyd yn ymwybodol o'r angen i wneud yn siŵr fod arian cyhoeddus yn cael ei wario yn y ffordd fwyaf costeffeithiol.

Yn olaf, hoffwn dynnu sylw at y sylwadau a wnaed gan Bethan Sayed am y gostyngiad yn niferoedd myfyrwyr tramor. Yr ansicrwydd sy'n ymwneud â Brexit yn awr sy'n atal myfyrwyr rhag dod yma, a gellir gosod y bai am yr ansicrwydd yn gadarn ar y ffaith nad yw'r rhai a oedd am aros yn derbyn y bleidlais ddemocrataidd, yn enwedig gan bobl Cymru.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, wrth gwrs, David.

Diolch am dderbyn ymyriad; rwy'n gwerthfawrogi hynny. Rydych newydd ddweud mai'r rhai sydd am aros sy'n peri'r ansicrwydd. Yn dilyn y refferendwm yn 2016, digwyddodd y dirywiad bryd hynny. Felly, nid ansicrwydd ydoedd, ond ofn yr hyn y byddai gadael yn ei olygu i ddinasyddion yr UE yn y DU a'u statws addysg. Nid y rhai sydd am aros sydd ar fai; yr holl broses sydd ar fai mewn gwirionedd.

Wel, fe ymatebaf yn gyflym iawn i hynny, David. Cytunaf yn llwyr fod y broses gyfan wedi cael ei chamdrafod yn wael iawn. Ac ni fuaswn yn sefyll yma i amddiffyn y Llywodraeth Dorïaidd a'r ffordd y maent wedi ymdrin â'r mater. Diolch.

David Rees. Chi eto.

Diolch. Hoffwn ymuno â chyd-Aelodau y prynhawn yma i werthfawrogi ymdrechion ac ymrwymiad y sector addysg uwch yng Nghymru a'r effaith gadarnhaol y mae'n ei chael ar fywyd sifil yn ogystal â'n heconomi. Fel y dywedodd Helen Mary, rwy'n falch fy mod wedi bod yn rhan o hynny cyn imi ddod yn Aelod Cynulliad. Bûm yn gweithio yn y sector am flynyddoedd lawer. Dros y blynyddoedd hynny, rwy'n cydnabod bod newidiadau sylweddol wedi digwydd yn y sector o ran y strwythur a'r drefniadaeth. Rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y myfyrwyr, y niferoedd gwahanol o ddarparwyr sydd ar gael, y ddarpariaeth—ehangu rhaglenni—ac mae'r ymchwil wedi cynyddu'n ddramatig. Mae mwy o amrywiaeth o ddarparwyr yn bodoli yng Nghymru, a gwelwyd cynnydd yn nifer y cyrsiau addysg uwch sy'n cael eu cynnig ar hyn o bryd mewn sefydliadau addysg bellach. Mae'n gwbl wahanol i'r hyn a oedd yn bodoli, efallai, pan adewais i wyth mlynedd yn ôl.

Nawr, un o nodweddion arwyddocaol y newid hwn yn y dirwedd oedd tueddiad i gyfuno mwy—. Bellach, gwelwn wyth prifysgol. Fe sonioch chi am Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Wel, Llanbedr Pont Steffan, coleg y Drindod a Phrifysgol Fetropolitan Abertawe gyda'i gilydd oedd honno'n arfer bod—a Phrifysgol Cymru, mewn gwirionedd—ac mae'n awr yn cynnwys colegau addysg bellach hefyd. Felly, mae newid dramatig wedi bod, gyda llawer o golegau addysg bellach yn cynnig cyrsiau gradd hefyd erbyn hyn. Felly, mae'r colegau addysg bellach y soniwch amdanynt yn cynnig cyrsiau lefel addysg uwch mewn gwirionedd, cyrsiau lefel 6.

Gan brifysgolion Cymru y gwelir rhai o'r cyfraddau bodlonrwydd uchaf yn y DU, felly gadewch inni eu llongyfarch ar beth o'r gwaith a wnânt, gan fod y myfyrwyr mewn gwirionedd yn gweld darpariaeth dda a phrofiad da, ac ni fyddent yn cael y fath ganlyniadau bodlonrwydd pe na baent. Credwch chi fi, rwyf wedi bod gyda myfyrwyr yn ystod y canlyniadau hynny; gwn yn union beth y maent yn ei ddweud—maent yn ei dweud hi fel y mae. Felly, os ydynt yn rhoi canlyniad bodlonrwydd da i chi, maent yn gweld bod y prifysgolion yn cynnig rhywbeth buddiol iddynt ac maent yn hapus gyda hynny.

Nawr, nid wyf yn mynd i ochel rhag yr agweddau eraill, ond gadewch i ni hefyd gydnabod llais y myfyriwr, oherwydd ni chlywais lawer am lais y myfyriwr yn y ddadl hon. Mae'r cyfan wedi ymwneud â llywodraethu. Dof yn ôl at hynny; dof yn ôl at lywodraethu. Ond gadewch i ni siarad am y myfyrwyr a chofiwch hynny, oherwydd rwyf hefyd yn tynnu sylw at—. Rydym yn siarad am iechyd yn aml iawn; rydym yn sôn am agenda sy'n canolbwyntio ar y claf. Efallai y dylem edrych ar agenda sy'n canolbwyntio ar y myfyriwr pan soniwn am addysg, ac yn enwedig addysg uwch. Ac rwy'n cydnabod, yn anffodus, yr heriau o ran llywodraethu ac agweddau ariannol sefydliadau addysg uwch sy'n bodoli heddiw, ond nid ydynt yn newydd, yn anffodus. Cofiaf fod yn swyddog undeb llafur pan oedd Athrofa Abertawe ar y pryd dan fygythiad o gael ei chau neu ei throsfeddiannu i bob pwrpas yn sgil cwestiynau ynghylch llywodraethu a safonau academaidd.  

Rwy'n ddiolchgar iawn i David Rees am gymryd yr ymyriad. Rydych newydd sôn cymaint y mae'r sector wedi newid a faint yn fwy yw'r sefydliadau bellach. Rydych wedi tynnu sylw at y ffaith nad yw'r problemau llywodraethu hyn yn newydd. A fyddech yn cytuno ei bod yn bryd gwneud rhywbeth i fynd i'r afael â'r problemau hynny yn awr gan nad ydynt yn newydd?

Wel, roeddwn yn mynd i ddod at rai o’r pryderon sydd gennyf ynghylch llywodraethu, ac rwy'n cytuno bod angen mwy o dryloywder yn y trefniadau llywodraethu a mwy o gyfranogiad gan staff a myfyrwyr. Ac ni ddylid byth eu rhwystro rhag cymryd rhan yng nghyfarfodydd pa gorff llywodraethu bynnag ydyw, gan fy mod yn cofio bod yn aelod o undeb llafur ar gorff llywodraethu ac ni chawn fynd i rai cyfarfodydd gan y teimlid nad oedd hynny’n briodol. Nawr, mae'n rhaid rhoi'r gorau i hynny; rhaid i'r trefniadau llywodraethu fod yn agored, rhaid iddynt fod yn dryloyw, a rhaid i'r lleisiau hynny gael eu clywed yn gliriach ac yn uwch. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â'r agwedd honno.

Rydym i gyd yn cofio, o ran yr agweddau ariannol, fod prifysgolion yn cael eu harian o wahanol ffynonellau. Siaradodd yr Aelod o Blaid Brexit am CCAUC. Nid CCAUC yw'r prif gyllidwr mwyach. Flynyddoedd lawer yn ôl, fe stopiodd fod yn brif gyllidwr. Dyna fel oedd hi’n arfer bod. Roedd yr holl arian addysgu'n arfer dod gan CCAUC, ond nid yw'n gwneud hynny mwyach; daw drwy ffioedd myfyrwyr. Felly mae wedi cael ei newid; ffioedd myfyrwyr, grantiau a phrosiectau ymchwil a datblygu, gweithgareddau masnachol—na foed inni anghofio'r gweithgareddau masnachol y maent yn eu cyflawni—dyna ydyw bellach, a daw cyfran lai o arian cyhoeddus drwy gronfeydd CCAUC bellach. Maent yn llawer iawn llai nag yr arferent fod. Maent yn dibynnu ar niferoedd myfyrwyr. Mae prifysgolion yn dibynnu ar hynny mewn gwirionedd, gartref a thramor, ac mae'n destun pryder mawr ein bod yn gweld niferoedd myfyrwyr tramor yn gostwng, yn enwedig o'r UE, gan fod hynny bob amser wedi bod yn gymorth. Oherwydd er eu bod yn talu ffioedd cartref—[Torri ar draws.] Am funud bach. Er eu bod yn talu ffioedd cartref o’r UE, roeddent yn niferoedd, roeddent yn dod i mewn ac roeddent yn ychwanegu at brofiad y myfyrwyr unigol yn eu rhaglenni.

A yw'r Aelod yn cydnabod y bu cwymp sylweddol, fel y dywed, yn niferoedd y myfyrwyr o’r UE yng Nghymru, ond nad yw hynny wedi’i weld yn Lloegr? Felly, efallai fod gwersi i rai prifysgolion yn y sector yng Nghymru yn hytrach na beio Brexit o reidrwydd.

Ni allaf ateb ar y niferoedd yn Lloegr; nid wyf wedi astudio'r niferoedd yn Lloegr. Fe gymeraf eich gair, os mai felly y mae. Ond rwy'n credu mai'r hyn a welwn yw bod perthynas dda iawn yn arfer bod rhyngom a llawer o sefydliadau yn Ewrop a byddai myfyrwyr yn dod draw. Nawr, os yw'r gostyngiad yn nifer myfyrwyr yr UE yng Nghymru yn digwydd, yr hyn sy’n rhaid ei ofyn yw 'Pam?' Ac nid yw'n digwydd oherwydd y berthynas neu'r profiad y maent yn ei gael yma ond oherwydd bod myfyrwyr yn bryderus iawn am ganlyniadau Brexit—a dyna ni—mae hynny'n ffaith. Felly, rydym wedi mynd i'r afael â hynny.

Rwyf am dynnu sylw at un peth, Lywydd, cyn i mi orffen, oherwydd nid wyf wedi siarad amdano ac rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Nid ydym yn sôn bob amser am y llwybr astudio rhan-amser. Mae'n bwysig i lawer o bobl, ac rwyf am fanteisio ar y cyfle heddiw i ychwanegu fy llongyfarchiadau i'r Brifysgol Agored ar ei hanner canmlwyddiant. Mae'r gwaith y maent yn ei wneud yn wych, ac rwy'n croesawu'n fawr y ffordd y mae Llywodraeth Cymru bellach yn cefnogi myfyrwyr rhan-amser ar eu llwybrau oherwydd mae’n llwybr arall y bu prifysgolion yn ei ddilyn. Maent yn edrych ar ehangu llwybrau yn y rhaglenni rhan-amser, ac mae hynny'n hanfodol. I ddinasyddion Cymru, rwy’n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem ei groesawu a llongyfarch camau i'w ehangu i gynnwys cynifer o bobl oherwydd i bobl mewn gwaith, pobl sydd eisiau astudio rhan-amser, os yw pobl am ddychwelyd i'r gwaith, pobl sydd eisiau gwella eu rhagolygon a'u cyfleoedd, mae gwaith rhan-amser yn aml iawn yno ac rydym yn tueddu i anghofio am hynny weithiau. Ac mae prifysgolion yn rhan enfawr o hynny ac maent yn gweithio gyda cholegau addysg bellach yn ogystal i ddarparu cyfuniad o raglenni.

Lywydd, rwyf am orffen am fy mod yn gweld bod fy amser wedi hen ddod i ben, ond cytunaf fod angen inni edrych ar lywodraethu. Credaf fod cwestiwn ynglŷn â sut i sicrhau ymagwedd agored a thryloyw, ond mae rhai pwyntiau rwy’n anghytuno â hwy yn y cynnig. Rwy’n cytuno’n llwyr ynglŷn â chyflogau is-gangellorion, gyda llaw. Mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n credu bod angen i ni wneud rhywbeth yn ei gylch, ond gadewch i ni beidio ag anghofio'r buddion a gânt oherwydd byddant yn cael ffigur, ond os ydym am eu denu, mae'n rhaid i chi eu cymharu â Lloegr, yn anffodus, o fewn y farchnad gystadleuol honno. Ac os ydych chi eisiau is-gangellorion da, mae'n rhaid i ni edrych ar y sector prifysgolion cyfan ar draws y DU. Os gwnawn hynny ar gyfer Cymru’n unig, efallai na chawn bobl o’r ansawdd yr ydym ei eisiau i ddatblygu ein prifysgolion yn y pen draw.

Y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae unrhyw gyfle i drafod a hyrwyddo ein sector addysg uwch bob amser yn rhywbeth i'w groesawu. Ac wrth siarad o blaid gwelliant y Llywodraeth, rwy'n cydnabod yr heriau sy'n wynebu'r sector, gan gynnwys Brexit, y gostyngiad yn nifer y bobl ifanc 18 oed a chystadleuaeth ddomestig a byd-eang. Ond rwyf hefyd yn croesawu llwyddiant y sector ac fel y dywedodd David Rees, mae’n sector sy'n perfformio'n well na gweddill y Deyrnas Unedig o ran  bodlonrwydd myfyrwyr, ac o ran arwain yng Nghymru a ledled y DU mewn perthynas â thalu'r cyflog byw go iawn i'w staff, ac o ran y cynnydd a wnaethpwyd, gan weithio gyda CCAUC, ar dryloywder cyflogau uwch a llywodraethu cryfach. Rwyf wedi ymrwymo i lwyddiant lleol, cenedlaethol a rhyngwladol ein prifysgolion. Mae ein sefydliadau yn asedau cenedlaethol sy'n uchel eu parch ym mhob cwr o’r byd, ac maent yn cyflawni hyn fel sefydliadau annibynnol sy'n gweithio mewn partneriaeth â'r Llywodraeth.

Nawr, efallai y bydd yn well gan eraill ar draws y Siambr hon weld prifysgolion yn gweithredu fel cangen o'r Llywodraeth. Mae'n well gennym ni eu bod yn cymryd eu lle yn dadlau a thrafod yn y parth cyhoeddus, ac yn herio a chyfrannu at feddwl y Llywodraeth er lles ein cenedl.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am dderbyn ymyriad. A yw wedi clywed unrhyw un ar y meinciau hyn yn awgrymu y byddem am i'r prifysgolion weithredu fel cangen o Lywodraeth? Roeddwn yn meddwl fy mod wedi dweud hynny’n gwbl glir; rydym eisiau iddynt fod yn annibynnol a yn rhydd yn academaidd, ond mae angen iddynt fod yn agored ac yn atebol.

Lywydd, mae cefnogi system addysg uwch gynaliadwy a byd-enwog yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, ac yn wir mae gennym fframwaith rheoleiddio statudol cadarn ar waith sy'n sicrhau ansawdd a chynaliadwyedd ariannol y sector. Ac os oes angen atgoffa rhai o’r Aelodau, pasiodd llawer o bobl yn y Siambr hon Ddeddf Addysg Uwch (Cymru) 2015 a roddai bwerau ychwanegol i CCAUC er mwyn cryfhau'r trefniadau hynny, er ei bod yn ymddangos bod hyn wedi'i anghofio yma y prynhawn yma.

Nawr, byddwn yn parhau i weithio mewn partneriaeth â'r sectorau ac eraill i hyrwyddo buddiannau ein sefydliadau addysg uwch yng nghyd-destun y DU, yr UE ac yn fyd-eang. Drwy ein diwygiadau i gyllid myfyrwyr a chyllido addysg uwch, rydym wedi darparu'r sicrwydd a'r cynaliadwyedd angenrheidiol i helpu'r sefydliadau i ateb yr heriau parhaus a ddisgrifiwyd gennym. Y system gymorth hon yw'r gyntaf yn Ewrop sy'n darparu cymorth cynhaliaeth cyfwerth ar draws yr holl ddulliau a lefelau astudio. A'r hyn na fyddaf yn ei wneud y prynhawn yma, Lywydd, yw ymddiheuro am y ffaith bod y pecyn cymorth myfyrwyr hwnnw hefyd yn mynd gyda'r myfyriwr i ble bynnag y mae'n dymuno astudio.

Ac mae'n rhaid i mi ddweud, yr agwedd fwyaf digalon ar y cyfraniadau y prynhawn yma yw'r methiant i werthfawrogi gwaith caled iawn ein cydlynwyr Seren sy'n darparu profiadau a chyfleoedd gwych i'n pobl ifanc.

A wnewch chi gymryd ymyriad? Nid yw hyn yn ymwneud â'r unigolion sy'n gyrru'r polisi ac sy’n gweithio'n galed iawn arno, ond yn hytrach â beth y mae’n ei gyflawni drwy yrru myfyrwyr allan o Gymru, gan beri draen dawn ac fel y dywedais, pa wlad a fyddai'n dymuno gwneud hynny?

Pa wlad a fyddai'n dymuno cyfyngu ar uchelgais ei dinasyddion i astudio mewn sefydliadau o'r radd flaenaf ble bynnag y maent? Byddai honno'n genedl sy'n edrych i mewn, nid yn genedl sy'n edrych tuag allan ac sydd am roi'r cyfleoedd hynny i'w myfyrwyr allu cyflawni eu potensial lle bynnag yw’r man gorau ar gyfer cefnogi'r potensial hwnnw.

A wnaiff y Gweinidog ildio?

Gwnaf.

Rwyf wedi gofyn cwestiynau sawl gwaith o’r blaen am gynllun Seren. A gaf fi ddweud o'r meinciau hyn ein bod yn gwerthfawrogi ymdrechion y cydlynwyr yn fawr, ac yn dymuno'n dda iddi hi a hwythau gyda llwyddiant parhaus y cynllun?

Wel, rwy'n falch fod rhywun yma’n cydnabod gwaith caled a llwyddiant y cynllun ond hefyd, ar wahân i gefnogi'r myfyrwyr hynny, mae ein pecyn cymorth i fyfyrwyr wedi gweld cynnydd enfawr yn y ceisiadau newydd ar gyfer myfyrwyr rhan-amser ac ôl-raddedig, a dyna brawf fod y diwygio’n gweithio. Mae'n cyflawni ar gyfer symudedd cymdeithasol, mae'n cyflawni ar gyfer cyfle economaidd, ac mae'n cyflawni, yn hanfodol, ar gyfer pob myfyriwr waeth beth yw eu cefndir.

Ond Lywydd, gallwn bob amser wneud rhagor, ac felly heddiw gallaf gadarnhau cynllun bwrsariaeth newydd i ddenu myfyrwyr o Gymru i wneud eu graddau Meistr yma yng Nghymru. Anelir y bwrsariaethau hyn at ddarpar fyfyrwyr graddau Meistr mewn meysydd pwnc y gwyddom fod galw mawr am gymwysterau ôl-raddedig ynddynt. Mae rhoi cymhellion i raddedigion aros yng Nghymru neu ddychwelyd i Gymru yn un o fy mlaenoriaethau ar gyfer diwallu anghenion sgiliau ein heconomi. Bydd y cynllun hwn yn cynorthwyo ein prifysgolion i gymell recriwtio myfyrwyr mwyaf talentog Cymru, yn unol â'n cynllun gweithredu economaidd, a fy ymateb i adolygiad Diamond.

Rwyf hefyd wedi ymrwymo i gynyddu cyllid i CCAUC ym mhob blwyddyn o'r Llywodraeth hon, yn amodol ar y prosesau arferol. Mae'r dyraniadau a wneuthum i CCAUC ers yr etholiad diwethaf wedi cynyddu o £117.5 miliwn yn 2016-17 i fwy na £151 miliwn yn 2019-20. Bydd y cynnydd hwn yn y cyllid yn amlwg yn parhau cyhyd ag y gallwn ei wneud, ac mae'n dangos ein hymrwymiad i sefydlogrwydd hirdymor y sector yng Nghymru. A Suzy Davies, nid oes gennyf unrhyw fwriad o ddangos ychydig mwy o ffêr, nac unrhyw ran arall o fy anatomi yn wir, wrth ymateb i adolygiad Reid. Rwyf wedi sicrhau bod £6.6 biliwn ar gael i helpu i gynorthwyo sefydliadau i gyflawni'r agenda honno.

Nawr, ers i mi ddechrau gwneud y swydd hon, rwyf wedi gosod disgwyliadau clir ar gyfer y sector a CCAUC yn fy llythyrau cylch gwaith blynyddol. Rwyf wedi codi ein disgwyliadau ynglŷn â'r hyn y dylai buddsoddiad y Llywodraeth ei gyflawni o'r bartneriaeth sydd gennym â CCAUC a'r sector. Eleni, mae hyn yn cynnwys gofyn i'r cyngor, gan weithio gyda gweinyddiaethau eraill lle bo hynny'n briodol, ystyried a ddylid cryfhau trefniadau'n ymwneud ag uniondeb academaidd ac adrodd ar incwm ffioedd, ac rwyf wedi gofyn am adroddiad ar hyn. Rwyf hefyd wedi defnyddio fy llythyrau cylch gwaith i annog ymagwedd fwy agored a thryloyw mewn perthynas â chyflogau uwch-swyddogion, ond hefyd o ran cyflog cyfartal a chydraddoldeb cyflog rhwng y rhywiau a chamau eraill i annog arferion gwaith teg. Rydym eisoes wedi gweld cynnydd o ran adrodd ar y rhain. Mae ein prosesau adrodd yn fwy tryloyw nag y maent dros y ffin, a buaswn yn gobeithio y byddai Aelodau ar draws y Siambr yn cydnabod gwaith y sector fel gweithredwyr dinesig, da.

Rwy'n falch o'r cynnydd a wnaeth ein sefydliadau ar dalu'r cyflog byw go iawn i'r holl staff addysg uwch a gyflogir yn uniongyrchol ac yn hollbwysig, ar ei weithredu ar draws eu gweithgarwch addysg uwch ar gontract allanol. Rwyf hefyd yn falch iawn mai prifysgolion Cymru yw'r sector cyfan cyntaf i ymrwymo i'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi.

Yn hytrach na'r darlun a beintiodd rhai o'r Aelodau y prynhawn yma, rydym wedi rhoi mwy o gyfrifoldebau i CCAUC mewn perthynas â rheoleiddio ffioedd dysgu, monitro cydymffurfiaeth ag ymrwymiadau a wnaed yng nghynlluniau ffioedd a mynediad sefydliadau, ac asesu ansawdd y ddarpariaeth a sefydlogrwydd ariannol drwy fabwysiadu cod rheoli ariannol, nad oes neb wedi gweld yn dda i'w grybwyll. Yn ogystal, rwyf wedi trafod gyda CCAUC y gwaith sydd ganddynt ar y gweill i gryfhau'r trefniadau llywodraethu mewn addysg uwch yng Nghymru gan weithio gyda Prifysgolion Cymru a chadeiryddion y prifysgolion hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at ddiweddariad pan fydd y gwaith hwn wedi'i ddatblygu'n sylweddol.

Ond wrth gwrs, wrth edrych tua'r dyfodol, bydd ein diwygiadau addysg a hyfforddiant ôl-orfodol yn sefydlu corff cyllido a rheoleiddio newydd a fydd yn goruchwylio addysg uwch, addysg bellach, prentisiaethau a'r chweched dosbarth. A bydd gan y comisiwn bwerau'n ymwneud â goruchwylio arian cyhoeddus a ddyfernir i brifysgolion, darparwyr addysg uwch a darparwyr addysg a hyfforddiant ôl-orfodol eraill a ariennir yn gyhoeddus. Bydd hyn, wrth gwrs, yn cynnwys sicrhau cynaliadwyedd ariannol ein prifysgolion. Bydd gan y comisiwn rôl allweddol hefyd yn sicrhau bod buddiannau ein dysgwyr a'u noddwyr yn cael eu gwarchod, fod myfyrwyr yn parhau i fod â llais mewn materion sefydliadol yn ogystal â diogelu enw da sector addysg a hyfforddiant ôl-orfodol Cymru drwy'r dulliau rheoleiddio a fydd ar gael iddo. Ac o gofio bod brwdfrydedd mawr yn y Siambr y prynhawn yma dros ddiwygio rheoleiddiol, edrychaf ymlaen at fwynhau cefnogaeth y Siambr pan ddaw'r Bil hwn ger ein bron.

Bydd angen i brifysgolion barhau i weithredu'n dryloyw yng ngolwg y comisiwn mewn perthynas ag arian cyhoeddus, fel sy'n digwydd ar hyn o bryd. Ond rwyf hefyd wedi bod yn glir ynghylch yr angen i'r comisiwn roi ystyriaeth briodol i'r angen i warchod annibyniaeth sefydliadol a rhyddid academaidd. Rhaid inni gydnabod mai cyrff annibynnol yw prifysgolion ac y byddant yn parhau i fod yn gyrff annibynnol er gwaethaf eu rôl hanfodol yn darparu gwasanaeth cyhoeddus ac yn creu gwerth cyhoeddus. Mae heriau sylweddol o'n blaenau, Lywydd, ac mae angen inni sicrhau bod gennym system a fydd yn ein galluogi i ateb yr heriau hynny, i nodi a gwneud y gorau o'r cyfleoedd sy'n codi gan sicrhau ar yr un pryd ein bod yn parhau i fod â sefydliadau cynaliadwy o ansawdd uchel sy'n perfformio'n dda, a dyna pam y bydd y diwygiadau hynny'n cael eu gwneud gan y Llywodraeth hon.

Bethan Sayed i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon. Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad a wnaethpwyd ynglŷn â gradd Meistr. Er bod yn rhaid imi ddweud, bob tro y byddaf yn codi materion yn ymwneud ag addysg uwch, teimlaf fod y Gweinidog bob amser yn amddiffynnol iawn, ac rydym yn codi'r materion hyn oherwydd ein bod yn clywed pryderon, fel y dywedais ar y dechrau. Ac nid ymdrech yw hon i geisio lladd ar y sector prifysgolion, fel y caiff ei ddehongli; ein bwriad yw ceisio codi pryderon dilys am yr hyn y credwn y gall newid ac y gellir ei ddiwygio yn y sector i weddu i anghenion pobl Cymru.

Ac mae'n werth nodi mai'r sector prifysgolion sy'n ein bwydo â'r pryderon hynny y gallwn eu codi yma ar lawr y Cynulliad.

Ie, a dyna pam rydym yn cyflwyno'r ddadl hon heddiw, ac nid wyf yn ymddiheuro am wneud hynny, ac rwyf am sicrhau bod y cyfan a ddywedwn wedi'i ddwyn i'n sylw gan bobl yn y sector sydd am inni leisio'r pryderon hyn ac am inni wneud hynny yn y Siambr hon.

Nid wyf yn siŵr faint o amser sydd gennyf, ond roeddwn am ddiolch i Suzy Davies am ei hymyriad mewn perthynas â bod yn adeiladol, a chydnabod y pwynt ynglŷn â pha mor bwysig yw ymchwil a'r ffaith bod lefel o hunanfodlonrwydd yn y sector addysg uwch. Mae angen inni fod yn atebol. Gwn ein bod yn anghytuno ar hynny i ryw raddau. Lle byddem yn anghytuno eto, rwy'n dyfalu, yw lle gwelsom y Ceidwadwyr yn cefnogi mwy o farchnadeiddio yn y sector addysg uwch, a chredaf mai dyna lle mae'r bai am lawer o'r problemau hyn, felly rwy'n gobeithio o ddifrif y byddwch yn codi hynny gyda'ch cymheiriaid ar lefel y DU hefyd.

Siaradodd Helen Mary Jones yn angerddol am ei phrofiadau, ac os ydych wedi gweithio yn y sector, credaf y byddwch yn gwybod yn bersonol sut y mae rhai o'r materion hyn wedi effeithio ar bobl ar lawr gwlad. Yn y pen draw, addysgwyr ydynt, a dylai pobl deimlo, beth bynnag y maent am ei astudio, eu bod yn gallu gwneud hynny heb i bobl gael eu gorfodi i feddwl am gyflogaeth cyn eu bod yn barod i wneud hynny. Maent am fynd i'r brifysgol i gael profiad o fynd i'r brifysgol.

Nid oes gennyf lawer o awydd ymhelaethu ar y materion llywodraethu yn Abertawe yma heddiw, gwn fy mod wedi eu codi ar sawl achlysur, a cheir safbwyntiau gwahanol ar yr hyn sy'n digwydd yno. Y cyfan y gwn i yw bod angen inni sicrhau bod y broses hon yn cael ei gwneud yn iawn. Clywaf ei bod yn wallus, ac mae honno'n dystiolaeth a gefais. Nid wyf eisiau iddi fod yn wallus, ond mae hynny'n rhywbeth na allaf ei anwybyddu pan fydd pobl yn dwyn hynny i fy sylw. Felly, rwy'n gobeithio'n wirioneddol fod CCAUC yn ymwybodol o'r materion penodol hyn.

A Llanbedr Pont Steffan—fe sonioch chi am Lanbedr Pont Steffan, wel, treuliais bob haf o fy ieuenctid yno pan oeddwn yn aelod o Gerddorfa Genedlaethol Ieuenctid Cymru a gwn pa mor bwysig yw Llanbedr Pont Steffan yn ecosystem y prifysgolion. Mae wedi mynd o 1,500 i 350 o fyfyrwyr, ac rwy'n credu bod hynny'n drychinebus i brifysgol mor rhagorol.

Rhianon Passmore, rydych bob amser yn gwneud gwaith gwych yn amddiffyn y Llywodraeth Lafur, rhaid i mi gydnabod hynny, a'r llwybr radical y soniwch amdano. Ond hoffi hynny neu beidio, deuthum i mewn i'r byd gwleidyddol oherwydd Llafur, oherwydd cyflwyno ffioedd dysgu gan y Llywodraeth Lafur. Felly, mae'n ddrwg gennyf ond rwy'n cofio'r hyn a etifeddwyd nad yw mor radicalaidd hefyd.

I Rhun, diolch yn fawr iawn am esbonio'r impact economaidd o ran addysg uwch a chanu'r larymau yn uchel iawn ynglŷn â'r hyn sydd yn digwydd dros Gymru gyfan—pa mor bwysig yw e o ran yr economi lleol. Roeddwn i'n siarad â phobl yn y sector oedd yn dweud, 'Os byddai'r brifysgol yma yn mynd, byddai'r holl dref yn marw.' Felly, mae'n rhaid inni fod yn fyw i'r sefyllfa honno pan dŷn ni'n siarad am ddyfodol a hyfywedd y sector addysg uwch.

Achos roeddech chi'n siarad am system tracio a sut i ddenu myfyrwyr yn ôl. Ar y pwyllgor dwi'n ei gadeirio, pwyllgor yr iaith Gymraeg, roedd deintyddion wedi dod i mewn ynglŷn â rheoliadau iaith, ac roedden nhw'n dweud nad ydyn nhw'n cael deintyddion sy'n siarad Cymraeg achos maen nhw i gyd wedi mynd i Loegr i astudio. Wel, mae'n rhaid inni fod yn poeni am y broblem hon, mae'n rhaid inni geisio eu denu nhw i aros yng Nghymru i astudio yng Nghymru.

Ac os caf i wneud y pwynt, dwi'n ymwybodol o etholwyr gen i sydd eisiau astudio meddygaeth yng Nghymru sydd wedi, drwy'r system Seren, trio cael eu denu i fynd i brifysgolion yn Lloegr.

Wel, dyna pam mae gan rai ohonom ni gonsýrn ynglŷn â'r system honno, ac mae'n bwysig ein bod ni'n codi'r consýrn am y system Seren hefyd.

Nid wyf yn credu fy mod i eisiau mynd i'r afael â phryderon Plaid Brexit ynglŷn â Brexit, oherwydd gwyddom pam nad yw pobl yn dod yma—oherwydd eu bod yn teimlo nad oes croeso iddynt ac oherwydd Brexit. Gallwch ddweud mai'r rhai sydd am aros sydd ar fai hyd nes y bydd eich wynebau'n goch, ond y gwir amdani yw nad yw pobl am ddod yma oherwydd nad ydynt yn teimlo bod croeso iddynt, ac mae'n rhaid i ni berchnogi'r cyfrifoldeb hwnnw. Rwy'n adnabod pobl sydd wedi dweud wrthyf nad ydynt eisiau dod yma oherwydd y ffordd y maent yn teimlo am Brexit.

A allai'r Aelod esbonio pam eu bod yn dal i fynd i Loegr yn yr un niferoedd ag o'r blaen?

Na, oherwydd nid fy nghyfrifoldeb i yw hynny, a Llywodraeth Cymru rwy'n ei dwyn i gyfrif, felly rwyf am weld y niferoedd yn codi yma yng Nghymru. Ond y realiti yw mai dyna sut y maent yn teimlo, ar ôl siarad â phobl sydd eisiau dod i Gymru, ond sy'n teimlo nad oes croeso iddynt wneud hynny.

Yna, cawsom David Rees yn nodi pwynt da am y cynnig addysg bellach yn ogystal. Ni allwn gael y ddadl hon heb sôn bod addysg bellach yn cynnig llawer mewn perthynas ag addysg uwch.

Hoffwn ddweud fy mod wedi sôn am fyfyrwyr yn fy araith, felly credaf fod hynny'n rhan annatod o'r hyn a wnawn yng nghyswllt addysg uwch—sut y gallant deimlo eu bod wedi'u cynnwys yn llawn. Yn Abertawe ar hyn o bryd, pan nad yw'r strwythurau'n digwydd, sut y mae myfyrwyr i fod i gymryd rhan yn y sgyrsiau hynny? Pan oeddwn yn llywydd myfyrwyr, y rheini—y llys a'r Senedd—oedd y ffyrdd y gallem ymgysylltu â hwy. Byddem yn eistedd yno a byddem yn cymryd rhan. Felly mae'n rhaid i ni sicrhau nad ydynt yn cael eu tanseilio gan broblemau llywodraethu yn unrhyw un o'r prifysgolion penodol hyn.

Hoffwn obeithio nad dyma ddiwedd y ddadl ar addysg uwch. Ar ôl i mi orffen y ddadl hon rwy'n siŵr y byddaf yn cael llawer o negeseuon e-bost gan y sefydliadau addysg uwch a chan y rheoleiddwyr yn dweud nad oes unrhyw broblem, a bod popeth yn fendigedig, ac os nad yw rwy'n obeithiol y byddant yn gallu ymwneud yn adeiladol â ni yn y dyfodol yn hytrach na'n gweld yn elyniaethus o bosibl, er mai'r cyfan yr ydym am ei wneud yw gwella'r sefyllfa fel y gall pawb yma yng Nghymru ymfalchïo yn ein sefydliadau addysg uwch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? 

Gwrthwynebiad oedd hwnnw? Ie. Roedd yn rhaid i mi wneud yn siŵr, mae'n ddrwg gennyf.

Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.