Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliant 2 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar adfywio cymunedol. Galwaf ar Mark Isherwood i gyflwyno’r cynnig. 

Cynnig NDM7221 Darren Millar

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn gresynu at fethiant rhaglen Cymunedau yn Gyntaf Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi yng nghymunedau mwyaf difreintiedig Cymru.

2. Yn cydnabod yr angen i gyflawni, yn ymarferol, dull cydgynhyrchiol o adfywio cymunedol, gyda chyfraniad y gymuned at gyd-gynllunio a chyd-ddarparu gwasanaethau lleol.

3. Yn cydnabod yr heriau penodol y mae trefi glan môr a threfi marchnad yn eu hwynebu gyda chyfraddau uwch o siopau gwag a lefelau uwch o amddifadedd nag mewn rhannau eraill o Gymru.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cronfeydd trefi glan môr a threfi marchnad i gefnogi'r gwaith o adfywio mewn cymunedau ledled Cymru.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch. Mae ein cynnig yn cynnig bod y Senedd hon yn gresynu at fethiant rhaglen Cymunedau yn Gyntaf Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â thlodi yng nghymunedau mwyaf difreintiedig Cymru. Fel llawer, rhoddais fy nghefnogaeth i'r rhaglen drechu tlodi honno pan gafodd ei lansio oherwydd dywedwyd wrthym ei bod yn ymwneud â grymuso a pherchnogaeth gymunedol go iawn. Fodd bynnag, datblygodd pryderon wrth i dystiolaeth dyfu nad oedd y rhaglen yn cyflawni'r canlyniadau gwell sydd eu hangen ar bobl yn yr ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf. 

Wyth mlynedd yn ôl, gwrthododd Llywodraeth Cymru adroddiad Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a Chanolfan Rhagoriaeth Adfywio Cymru, 'Cymunedau yn Gyntaf—Ffordd Ymlaen', a ganfu y dylai cyfranogiad y gymuned wrth gyd-gynllunio a chyd-ddarparu gwasanaethau lleol fod yn ganolog i unrhyw raglen olynol ar gyfer trechu tlodi. Bum mlynedd yn ddiweddarach, ac ar ôl gwario bron i £0.5 biliwn arno, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei bod yn dod â Cymunedau yn Gyntaf i ben yn raddol, ar ôl methu gostwng prif gyfraddau tlodi na chynyddu ffyniant cymharol yng Nghymru.

Fel y dywedodd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a Chanolfan Rhagoriaeth Adfywio Cymru yn 2011,

'mae angen i unrhyw raglen sy’n olynu Cymunedau yn Gyntaf greu’r amodau i symud o raglen llywodraeth o’r brig i lawr i strategaeth sy’n cael ei harwain gan y gymuned ar gyfer mynd i’r afael ag amddifadedd a hyrwyddo cyfiawnder cymdeithasol.' 

Fel y canfu astudiaeth ddofn Canolfan Rhagoriaeth Adfywio Cymru 2014 yn Nhredegar, 

Yn y blynyddoedd diwethaf mae'r agenda grymuso cymunedol wedi'i fframio fwyfwy o fewn y dull cydgynhyrchu,  a, dylai gwaith llywodraethu ar gyfer lleoedd gwydn a chynaliadwy geisio denu dinasyddion lleol i gymryd rhan,  gan fynnu persbectif gwahanol iawn i'r ymagwedd arferol tuag at bŵer ar lefel gymunedol ac yn ddibynnol ar allu parod ac agored i rannu pŵer a gweithio tuag at amcanion cyffredin.

Fel y canfu adroddiad 'Cymunedau yn Gyntaf: yr hyn a ddysgwyd' y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau 2017, hanes cymysg oedd i Cymunedau yn Gyntaf oherwydd  roedd gormod o amrywioldeb ledled Cymru, a fframweithiau rheoli perfformiad annigonol. 

Fel y nododd Sefydliad Bevan yn 2017, 

Ni wnaeth Cymunedau yn Gyntaf ostwng y prif gyfraddau tlodi yn y mwyafrif helaeth o gymunedau, a llai fyth drwy Gymru gyfan. 

Mae Oxfam Cymru wedi galw’n benodol ar Lywodraeth Cymru i ymgorffori’r dull bywoliaeth gynaliadwy ym mhob polisi a gwasanaeth yng Nghymru, gan helpu pobl i nodi eu cryfderau eu hunain er mwyn mynd i’r afael â’r problemau sylfaenol sy’n eu hatal hwy a’u cymunedau rhag cyrraedd eu potensial. Fel y dywed Sefydliad Bevan, os yw pobl yn teimlo bod polisïau’n cael eu gorfodi arnynt, nid yw'r polisïau'n gweithio a dylid cynhyrchu rhaglen newydd gyda chymunedau, nid ei chyfeirio o'r brig i lawr. 

Yn yr adroddiad ‘Valuing place’, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ac sy’n seiliedig ar ymchwil mewn tair cymuned, gan gynnwys Cei Connah, canfuwyd y dylai sefydlu rhwydweithiau lleol i gydgysylltu pobl sydd am weithredu’n lleol fod yn flaenoriaeth. Yn bersonol, cefais y pleser o weithio gyda meddygon teulu lleol a chydgynhyrchwyr newid trydydd sector ar Lannau Dyfrdwy i geisio gwneud hyn. 

Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn wrthwynebus i weithredu agenda hawliau cymunedol Deddf Lleoliaeth 2011, a fyddai’n cynorthwyo ymgysylltiad cymunedol. Er bod yr amcanion llesiant yn Neddf Lles Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cynnwys pobl yn cyfrannu at eu cymuned a chael eu hysbysu, eu cynnwys a'u clywed, yn rhy aml nid yw hyn wedi digwydd, naill ai oherwydd nad yw pobl mewn grym eisiau ei rannu neu oherwydd methiant i ddeall y bydd darparu gwasanaethau fel hyn yn creu gwasanaethau mwy effeithlon ac effeithiol. 

Mae polisi Llywodraeth y DU ar faterion heb eu datganoli yn berthnasol ledled y DU, ond dim ond Cymru sydd wedi cael Llywodraeth Lafur ers bron i 21 mlynedd. Nododd adroddiad Joseph Rowntree ar dlodi yn y DU a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2018 mai Cymru, o bedair gwlad y DU, sydd wedi bod â’r cyfraddau uchaf o dlodi yn gyson dros yr 20 mlynedd diwethaf. Ddau fis yn gynt, canfu sesiwn friffio 'State of Wales' Sefydliad Bevan fod cyfradd tlodi incwm cymharol yng Nghymru yn uwch na'r gyfradd yn Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban; roedd cyfran yr oedolion o oedran gweithio a oedd yn byw mewn tlodi yng Nghymru yn uwch nag unrhyw wlad arall yn y DU; ac roedd cyfradd tlodi pensiynwyr yng Nghymru yn llawer uwch nag yng ngwledydd eraill y DU. 

Fis Mai diwethaf, nododd y Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant mai Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld cynnydd mewn tlodi plant yn y flwyddyn flaenorol i 29 y cant. Wel, roedd lefelau tlodi plant yng Nghymru eisoes wedi cyrraedd y lefel honno yn 2007—y lefel tlodi plant uchaf yn y DU—ar ôl degawd o Lywodraeth Lafur y DU, wyth mlynedd o Lywodraeth Lafur Cymru a chyn y gellid beio hyn i gyd ar y cwymp ariannol neu Lywodraeth y DU ar ôl 2010. 

Er gwaethaf biliynau o gyllid strwythurol y bwriedid iddo gau'r bwlch ffyniant cymharol, mae ffigurau a gyhoeddwyd y mis diwethaf yn dangos mai Cymru sydd â'r ffyniant isaf y pen o hyd ymhlith gwledydd y DU ar ddim ond 72.8 y cant o lefel y DU. Datgelodd cyhoeddiad bob pum mlynedd o fynegai amddifadedd lluosog Cymru fis Tachwedd diwethaf fod llawer o'r wardiau ar y gwaelod wedi bod ymhlith y pum gwaelod, neu ychydig bach uwchben hynny, ddeng mlynedd a 15 mlynedd cyn hynny hefyd. 

Mae Age Alliance Cymru wedi mynegi pryder dro ar ôl tro fod y trydydd sector wedi cael ei weld fel elfen nad yw’n chwarae llawer o ran, gydag ond ychydig o gyfranogiad strategol yn y gronfa gofal integredig os o gwbl, a fawr ddim mewnbwn wrth gynllunio rhaglenni. Er bod Llywodraeth Cymru wedi hyrwyddo gwasanaethau atal ac ymyrraeth gynnar dro ar ôl tro, mae ei gweithredoedd, yn ymarferol, wedi arwain at ddiddymu gwasanaethau ymyrraeth gynnar ac atal allweddol y trydydd sector ar gost ychwanegol enfawr i iechyd a gwasanaethau cymdeithasol.

Nododd adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru fis Medi diwethaf fod Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol i ganolbwyntio ar atal ac ymyrraeth gynnar, a darparu ystod ehangach o wasanaethau yn y gymuned trwy bartneriaethau a gwaith amlasiantaethol, ond adroddodd fod amrywio eang o ran argaeledd, gwelededd, hygyrchedd ac ansawdd y wybodaeth a ddarperir gan awdurdodau lleol yn arwain at ddefnydd anghyson ledled Cymru. Roeddent yn dweud y dylai cynghorau gynnwys partneriaid trydydd sector wrth gydgynhyrchu atebion ataliol i ddiwallu anghenion pobl a sicrhau bod gan bobl fynediad teg at y gwasanaethau hyn. 

Wel, mae pob plaid wleidyddol brif ffrwd eisiau trechu tlodi. Mae Llafur yn honni mai dim ond y wladwriaeth a all warantu tegwch, ac wrth gwrs, mae'r wladwriaeth yn allweddol. Ond mae eu dull canolog o'r brig i lawr yn llawn bwriadau da ond yn methu’n ddrwg. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn deall mai dim ond trwy rymuso pobl o ddifrif i gyflawni eu potensial ac i gymryd perchnogaeth yn eu cymunedau eu hunain y sicrheir cyfiawnder cymdeithasol. Mae Llafur yn gosod cyfyngiadau ar yr hyn y gall y sector gwirfoddol, mentrau cymdeithasol a grwpiau cymunedol ei wneud. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn cydnabod mai'r entrepreneuriaid cymdeithasol a'r trechwyr tlodi hyn sy'n gallu dod o hyd i’r atebion ar gyfer problemau hirdymor ein cymunedau mwyaf difreintiedig—gallant hwy lwyddo lle mae'r wladwriaeth ar ei phen ei hun yn methu. 

Mae ein cynnig yn argymell bod y Senedd hon yn cydnabod yr angen i ddarparu dull cydgynhyrchiol o adfywio cymunedol yn ymarferol, gyda’r gymuned yn cyfrannu yn y gwaith o gyd-gynllunio a chyd-ddarparu gwasanaethau lleol. Mae hyn yn golygu mabwysiadu arferion gorau rhyngwladol, gan alluogi pobl a gweithwyr proffesiynol i rannu pŵer a chydweithio mewn perthynas gyfartal i wneud gwasanaethau cyhoeddus yn fwy effeithiol a pherthnasol a datgloi cryfderau cymunedol i adeiladu cymunedau cryfach ar gyfer y dyfodol. Fel y mae Sefydliad Bevan yn pwysleisio, mae damcaniaeth newid sy'n adeiladu ar asedau pobl ac yn eu galluogi i wella eu bywydau yn fwy effeithiol na diwallu anghenion neu fynd i'r afael â diffygion. Dylai Llywodraeth Cymru ganolbwyntio ar ganlyniadau hirdymor nid mewnbynnau tymor byr, a dylid cydgynhyrchu rhaglenni gan gymunedau a gweithwyr proffesiynol, gan bwyso ar dystiolaeth o'r hyn sy'n gweithio. 

Mae ein cynnig yn argymell bod y Senedd hon yn cydnabod yr heriau arbennig a wynebir gan drefi glan môr a threfi marchnad sydd â chyfraddau uwch o adeiladau manwerthu gwag a lefelau uwch o amddifadedd na rhannau eraill o Gymru ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cronfeydd ar gyfer trefi glan môr a threfi marchnad i gefnogi adfywio mewn cymunedau ledled Cymru. Mae pump o'r 10 ardal fwyaf difreintiedig yng Nghymru wedi'u lleoli mewn trefi, gan gynnwys y Rhyl, Merthyr Tudful a Wrecsam. 

Fel y mae Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru wedi dadlau, mae trefi’n allweddol i'r ffordd y mae Cymru’n gweithio, gyda threfi bach yng Nghymru yn cynnwys bron 40 y cant o boblogaeth y wlad, ac maent yn dweud bod angen dull newydd o fynd ati ar ein strydoedd mawr, sy’n dioddef o dan bwysau nifer o broblemau, ac rydym bellach wedi cyrraedd amser tyngedfennol ar y busnesau hyn. 

Felly byddai Llywodraeth Geidwadol Gymreig yn sefydlu cronfa ar gyfer trefi glan môr a chronfa ar gyfer trefi marchnad i helpu i adfywio cymunedau lleol Cymru, gyda £200 miliwn i'w fuddsoddi yn ein hardaloedd lleol dros dymor o bum mlynedd. Bydd y cronfeydd hyn, a fyddai’n galluogi cymunedau i benderfynu sut y dylid buddsoddi’r gronfa yn eu hardal leol, yn helpu i gefnogi gwasanaethau a busnesau lleol hanfodol ac yn pwysleisio ymrwymiad y Ceidwadwyr Cymreig i lefelu buddsoddiad ledled Cymru ac adfer trefi a chymunedau Cymru. 

Fel y mae Consortiwm Manwerthu Cymru yn nodi, Cymru sydd â'r lluosydd ardrethi annomestig uchaf ym Mhrydain a chyfradd siopau gwag uwch nag unrhyw ran arall o'r DU. Er mai rhyddhad ardrethi 100 y cant ar eiddo manwerthu hyd at werth ardrethol o £9,100 yn unig y mae Llafur yn ei ddarparu, byddai Llywodraeth Geidwadol yng Nghymru yn ymestyn hyn i £15,000. 

Mae gwelliant Llywodraeth Cymru yn cydnabod rôl bwysig ardaloedd gwella busnes. Ond mae eu gwefan yn nodi mai 24 o’r rhain yn unig sy’n bodoli neu sy’n cael eu datblygu yng Nghymru, mai tan fis Mawrth 2020 yn unig y mae cymorth ar gael, ac mai cyllid o hyd at £30,000 yn unig sydd ar gael ar gyfer pob ardal. Digon yw digon. Fel y mae tystiolaeth yn cadarnhau dro ar ôl tro, mae croesawu'r chwyldro cydgynhyrchu yn ein trefi a'n cymunedau bob amser yn well na dulliau o'r brig i lawr o ymgysylltu â'r gymuned. Ar ôl 20 mlynedd, mae angen newid go iawn. 

Diolch. Rwyf wedi dewis y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. A gaf fi ofyn i'r Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol? 

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu’r cyfan a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn croesawu’r buddsoddiad o £800m i adfywio cymunedau a chanol trefi rhwng 2014 a 2022.

2. Yn nodi’r cymorth sy’n cael ei ddarparu gan Lywodraeth Cymru i fusnesau lleol mewn trefi ledled Cymru, gan gynnwys pecyn cynhwysfawr o ryddhad ardrethi annomestig, i roi sylw i eiddo gwag ar y stryd fawr.

3. Yn cydnabod rôl bwysig Ardaloedd Gwella Busnes wrth helpu busnesau a chymunedau i gydweithio i ddarparu atebion ar lawr gwlad a helpu i adfywio eu hardaloedd lleol.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Yn ffurfiol, diolch. A gaf fi alw ar Leanne Wood i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth? 

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn gresynu at bolisïau budd-daliadau Llywodraeth y DU, yn enwedig Credyd Cynhwysol, sydd wedi cynyddu tlodi fel y nodwyd gan y Cenhedloedd Unedig yn Adroddiad y Rapporteur Arbennig ar dlodi eithafol a hawliau dynol.

Yn cydnabod effeithiau niweidiol llymder ar adfywio cymunedol ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi mentrau cymunedol i wrthdroi ei effeithiau.

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyd-ddatblygu'r gwaith o adfywio'r stryd fawr a pholisi trafnidiaeth leol fel ffordd o wella adfywio cymunedol.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Diolch. Caf fy syfrdanu unwaith eto i weld y Torïaid yn cyflwyno cynnig yn y Senedd hon yn gresynu at dlodi ac amddifadedd. Beth nesaf? Beth allwn ni ei ddisgwyl nesaf? A allwn ni ddisgwyl gweld cynnig ganddynt yn gresynu at gyfalafiaeth efallai? 

Nawr, mae gennyf lawer iawn o gydymdeimlad â dadleuon sy'n dwyn y Llywodraeth Lafur hon i gyfrif am eu methiant i gael rhaglen wrth-dlodi amgen yn lle Cymunedau yn Gyntaf, ac yn wir am eu methiant i gael strategaeth lleihau tlodi o gwbl. Buaswn yn cydymdeimlo hefyd â dadleuon sy’n dangos methiant truenus y Llywodraeth hon, ar ôl bod mewn grym am yr 20 mlynedd gyfan ers datganoli, i wneud unrhyw beth mwy na tholc bach yn y gwaith o oresgyn y tlodi a wynebir gan bobl yn ein hen ardaloedd diwydiannol, yr ardaloedd sydd wedi bod mewn tlodi dwfn ac anhydrin ers i Margaret Thatcher fynd ati'n fwriadol i'n dad-ddiwydiannu. Mae'r rhain yn fethiannau sydd wedi cael effeithiau eang a dwfn ac mae'r effeithiau hynny’n dal i gael eu teimlo heddiw. Rhaid imi ddweud serch hynny mai hyfdra pur yw amlinellu'r methiannau hyn heb edrych yn y drych. 

Mae polisïau budd-daliadau’r Torïaid yn San Steffan wedi cael eu beirniadu’n hallt gan rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig a disgrifiwyd effaith y mesurau hynny yn y Siambr gan lawer o'r Aelodau ar sawl achlysur. Mae pawb ohonom yn deall pam y mae cymaint mwy o bobl yn cael eu gorfodi i fyw ar y strydoedd. Canlyniad uniongyrchol i bolisïau eich Llywodraeth chi ydyw. Ac eto fe ddowch yma a gwneud sioe o boeni am dlodi yng Nghymru.  

Yn y ddadl sy'n dilyn, bydd Plaid Cymru yn amlinellu mesurau ymarferol ac effeithiol i fynd i'r afael â thlodi plant yn arbennig. Mae y tu hwnt i sgandal fod cyfraddau marwolaethau plant, a chyfraddau marwolaeth cyffredinol mewn gwirionedd, yn gwaethygu yng Nghymru a Lloegr, tra bod cyfraddau marwolaeth plant yn gwella yn yr Alban. Mae hynny'n golygu bod pobl yn marw'n iau yma. Deillia hynny'n rhannol o’r ffaith ein bod wedi byw drwy 12 mlynedd o gyni, ond mae'n fwy na hynny, neu byddai cyfraddau marwolaeth yr Alban yr un fath â'r rhai ar gyfer Cymru a Lloegr. Ond mae gan yr Alban Lywodraeth sy’n meddu ar strategaeth i drechu tlodi, sy’n cynnwys blaenoriaethu buddsoddiad mewn gwasanaethau mamolaeth a blynyddoedd cynnar, ac mae’r buddsoddiad hwnnw’n talu ar ei ganfed. 

Nid yw tlodi'n ffenomen naturiol. Nid yw tlodi'n anochel. Caiff ei greu’n fwriadol gan bolisi a gellir ei leihau. Gellir ei atal hyd yn oed gydag ewyllys wleidyddol. Ond nid wyf yn gweld yr ewyllys honno yn y Llywodraeth yma. Ac rwy'n gweld y gwrthwyneb llwyr i hynny gan y blaid sy'n cael ei rhedeg gan eich Llywodraeth chi ar ben arall yr M4. Gallwn oresgyn tlodi, ond fel rwy’n ei weld, ni allwn ddibynnu ar y Blaid Lafur na'r Torïaid i wneud hynny. Ni fydd yn digwydd heblaw ein bod yn penderfynu ei wneud drosom ein hunain. 

Anaml y bydd diwrnod yn mynd heibio pan nad wyf yn gresynu at y ffaith bod cynlluniau Cymunedau yn Gyntaf wedi dod i ben yn fy etholaeth. Yn gyntaf, roedd unrhyw un a gredai y byddai cynllun £30 miliwn y flwyddyn yn dileu tlodi naill ai’n or-optimistaidd neu’n twyllo’i hun. Adleisir hyn gan y dystiolaeth a roddodd cyngor Caerffili i bwyllgor Cynulliad pan oeddem yn edrych arno. A gaf fi ddweud bod disgwyl i un rhaglen leihau tlodi ar ei phen ei hun yn naïf ac yn afrealistig? Ni fyddwch byth yn dileu tlodi, tlodi o un genhedlaeth i’r llall, gydag un rhaglen wrth-dlodi. Roedd yn llwyddiannus iawn mewn rhai pethau a heb fod mor llwyddiannus mewn pethau eraill, ond economeg sy'n gyfrifol am dlodi yn y bôn. Mae rhaglenni gwrth-dlodi a rhaglenni cymorth cyflogaeth i gyd yn iawn, ond oni bai fod gennych economi gadarn, ni fyddwn byth yn dileu tlodi. Rydym hefyd yn gwybod mai'r peth cyntaf y mae mwyafrif y bobl sy'n byw mewn ardal homogenaidd dlawd yn ei wneud i gynyddu eu hincwm yn ddigonol, yw symud, ac mae gennym enghreifftiau o hynny nid yn unig yng Nghymru ond yn Lloegr hefyd. 

Rydym yn gwybod beth yw nodweddion cymunedau tlawd: iechyd gwael; nifer uchel o bobl ar fudd-daliadau; y rhai nad ydynt ar fudd-daliadau, a cheir mwy a mwy ohonynt, ar gyflog isel iawn ar yr isafswm cyflog, ac yn hollbwysig, yn gweithio oriau gwarantedig isel, gan arwain at incwm isel ac amrywiol, ac mae llawer yn mynd trwy broblemau difrifol y mis hwn gan eu bod yn cael 30 a 40 o oriau'r mis diwethaf ac maent bellach i lawr i'w saith a 10 awr warantedig y mis hwn; cyrhaeddiad addysgol isel yn gyffredinol; fawr ddim llyfrau yn y cartref; gyda llawer yn teimlo na all pethau wella. 

Lle mae gennych ardal sydd dan anfantais cymysgryw, i ddyfynnu tystiolaeth Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i'r un pwyllgor,  os edrychwch ar yr ardaloedd mwyaf difreintiedig, ganddynt hwy y mae fwyaf o rannau o’r system lle y mae angen ymyrraeth, felly maent angen dull amlasiantaethol, gwaith dwys, i roi’r holl ddarnau yn ôl, a sicrhau eu bod yn gweithio eto. Mewn ardal fwy cefnog, lle y mae gennych bocedi llai o dlodi, nid yw’r system wedi torri i’r un graddau, ac felly, bydd angen llai o ymyriadau—ymyriadau mwy penodol—i helpu’r bobl hynny yn ôl ar eu traed.

Dywedodd cyngor Ynys Môn: 

Mae’r rhaglen wedi cael llwyddiant wrth newid a gwella bywydau unigolion drwy eu cynorthwyo i mewn i hyfforddiant, gwirfoddoli a chyfleoedd gwaith a gwella eu sgiliau byw.

I ddyfynnu Cyngor Abertawe: 

Mae gwasanaethau hygyrch yn y gymuned yn caniatáu i staff ddeall cymunedau, gan adeiladu cysylltiadau ac ymddiriedaeth a chynorthwyo pobl sydd wedi ymddieithrio i gymryd rhan a defnyddio gwasanaethau na fyddent wedi ei wneud fel arall.

Roedd llwyddiannau cymunedol yn cynnwys: iechyd; rhaglenni colli pwysau; rhaglenni gwella deiet; rhaglenni rhoi'r gorau i ysmygu; rhaglenni ymarfer corff—rwyf o'r farn fod atal afiechyd yn bwysicach na gweld iechyd fel system driniaeth, a dyna beth rydym yn ei wneud: rhoi mwy o arian tuag at iechyd, trin mwy o bobl, ond gadewch inni gael llai o bobl angen triniaeth.

Ar dlodi, roedd prosiect a oedd yn ceisio helpu pobl trwy leihau eu biliau cyfleustodau. Mewn cyfarfod pwyllgor y bore yma, roeddem yn siarad am y ffaith fod Nyth ac Arbed wedi gwneud llawer o waith i wella’r adeiladau, a safon ansawdd tai Cymru, ond mae pobl yn dal i dalu llawer mwy os ydynt yn dlawd. Fel y dywedais ar fwy nag un achlysur: mae bod yn dlawd yn ddrud iawn.  Mae'r swm y mae pobl yn ei dalu pan fyddant yn gorfod rhoi cardiau yn y system er mwyn cael nwy a thrydan yn fwy o lawer na'r hyn rydym ni yn yr ystafell hon yn ei dalu. Yn wir, rwyf wedi dweud, unwaith eto ar fwy nag un achlysur: mae gennyf etholwyr sy'n gwario mwy o arian ar wresogi i fod yn oer na'r hyn rwy'n ei dalu i fod yn gynnes.  

Mae gennym brosiectau sy'n didoli ac yn ailgylchu dillad nad oes mo'u heisiau. Ceir llawer o waith, nid yn Abertawe yn unig, gwnaed gwaith da yn Sir Ddinbych, fel y gwyddoch, Ddirprwy Lywydd, ar ailgylchu dillad mewn ysgolion. Mae'r mathau hyn o bethau yn gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl. Roedd prosiect yn hyrwyddo undeb credyd lleol a chael pobl allan o fenthyciadau stepen y drws, ac mae benthyciadau stepen y drws yn broblem enfawr i lawer iawn o bobl; lle mae rhywun yn dod a chynnig arian iddynt ac yn sydyn, mae'n mynd i gostio llawer iawn iddynt yn y pen draw. Mae addysg a chyrhaeddiad addysgol isel yn un o brif achosion tlodi. Roedd prosiectau'n blaenoriaethu gwella cyrhaeddiad addysgol drwy helpu oedolion i ddychwelyd at addysg; prosiectau dysgu fel teulu mewn partneriaeth ag ysgolion lleol; grwpiau rhieni a phlant bach gyda'r nod o wella datblygiad a dysgu plant meithrin; clwb gwaith cartref i roi cymorth i blant gyda'u gwaith cartref.  

Mae cymdeithas wedi gwaethygu llawer er pan oeddwn yn blentyn yn byw mewn cymuned dlawd iawn. Gallwn wneud popeth a wnâi unrhyw un arall oherwydd gallwn fynd i'r llyfrgell leol. Nid oedd gan neb well mynediad at lyfrau na fi. Erbyn heddiw, mae gennych chi bobl gyda'u dyfeisiau electronig yn eu hystafell wely, pan fyddai pobl fel fi, pe bawn i'n byw yno yn awr, yn wynebu taith ar droed o ddwy filltir er mwyn cyrraedd y llyfrgell. Roedd yna gynllun hefyd a oedd yn annog amgylchedd dysgu o fewn y teulu ac yn y cartref.

Roedd Cymunedau yn Gyntaf, mewn sawl ffordd, yn gynllun rhagorol, ac roedd yn ddiwrnod trist iawn pan benderfynodd Llywodraeth Cymru gael gwared ag ef heb gyflwyno dim i gymryd ei le mewn perthynas â'r pethau hynny sydd o wir bwys: gwella cyfleoedd bywyd i'r rheini yn ein cymunedau tlotaf.  

Rydym i gyd yn dymuno gweld y stryd fawr yn brysur yng nghanol ein trefi. Er mwyn cyflawni hyn, mae angen busnesau lleol ffyniannus ac ymgysylltiad cadarnhaol rhwng ein cymunedau a'u strydoedd mawr. Fodd bynnag, y realiti trist yw bod llawer o'n strydoedd mawr mewn argyfwng heddiw. Mae gormod o siopau yng nghanol trefi Cymru yn wag. Mae ffigurau Consortiwm Manwerthu Cymru yn dangos bod gan Gymru, yn y chwarter diweddaraf, gyfradd siopau manwerthu gwag o fwy na 13.4 y cant. Dyna gyfradd uwch o siopau gwag nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig.

Ceir llawer o resymau dros y dirywiad yn ein strydoedd mawr: mae newidiadau i ffyrdd o fyw pobl wedi golygu newidiadau i'r ffyrdd y maent yn siopa; mae datblygiadau siopau ar gyrion y dref, mewn rhai achosion, wedi cael effaith andwyol ar ganol trefi ledled Cymru: mae siopwyr yn hoffi ac yn gwerthfawrogi'r cyfleustra a'r dewis a gynigir gan siopau ar gyrion y dref, gyda manteision parcio am ddim; e-fasnach yw un o'r marchnadoedd sy'n tyfu gyflymaf yn Ewrop, gyda mwy a mwy o fusnes yn digwydd ar y rhyngrwyd. Mae'r holl ffactorau hyn yn cyfuno i gynyddu'r pwysau ar ein strydoedd mawr.

Heb weithredu, byddant yn diflannu, Ddirprwy Lywydd. Ni allant oroesi heb gymorth. Mae arnom angen pecyn o fesurau i gefnogi busnesau a chymunedau lleol. Mae hynny'n golygu mynd i'r afael ag ardrethi annomestig. Cafodd datganiad ysgrifenedig Llywodraeth Cymru ddoe ar ryddhad ardrethi groeso yma. Fodd bynnag, mae busnesau lleol yng Nghymru yn dal i gael eu llesteirio gan ardrethi annomestig uchel sy'n tagu'r broses o greu busnesau ac yn llesteirio eu twf. Mae ardrethi annomestig yng Nghymru yn codi dros £1 biliwn.

Mae diffyg cefnogaeth gan y Llywodraeth wedi golygu bod siopau gwag yn difetha canol ein trefi. Mae hyn yn creu'r perygl o fandaliaeth a throseddu, gan ychwanegu at ymddangosiad dilewyrch ein cymunedau. Fel y mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach yn cydnabod: er mwyn i adnewyddu ddigwydd, mae angen i ganol trefi feddwl mwy am fusnes ac mae angen iddynt ddysgu oddi wrth ein cystadleuwyr, fel y gwledydd datganoledig eraill. Mae ymddygiad a disgwyliadau defnyddwyr wedi newid ac mae arnom angen dull mwy gwybodus o reoli canol trefi.

Credaf fod gan ardaloedd gwella busnes ran hollbwysig i'w chwarae yn y gwaith o adfywio ein strydoedd mawr, ond mae'n ymwneud â mwy na siopau'n unig. Mae gan hamdden a gwasanaethau rolau hanfodol i'w chwarae. Mae angen sicrhau cydbwysedd rhwng siopau mawr, siopau bach, gwasanaethau hamdden, caffis, bariau a bwytai, yn ogystal â thai. Mae angen strategaeth ar gyfer trefi sy'n mynd y tu hwnt i'r strategaeth adfywio wedi'i thargedu a amlinellwyd yn Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid Llywodraeth Cymru, un sy'n cydnabod y problemau penodol sy'n wynebu ein trefi glan môr a'n trefi marchnad ac sy'n rhoi'r cymorth manwerthu y mae'r cymunedau hyn ei angen ac yn ei haeddu.

Byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn rhyddhau potensial Cymru drwy sefydlu cronfa ar gyfer ein trefi marchnad a'n trefi glan môr a fyddai'n werth £200 miliwn dros bum mlynedd. Byddai'r ymrwymiad cyllid hwn yn llawer mwy uchelgeisiol na strategaeth adfywio gyfredol o'r brig i lawr Llywodraeth Cymru a byddai'n galluogi'r cymunedau hyn i dyfu a ffynnu. Ddirprwy Lywydd, mae taer angen adfywio ein strydoedd mawr fel canolfannau ar gyfer twf economaidd ac mae angen inni weithredu yn awr.

Yn olaf, fel mater o ffaith, Weinidogion, ers 2014-17, mae £124 miliwn wedi cael ei wario ar 18 o ardaloedd. Pa ddatblygiad a gafwyd yno? Cyllid yr UE—£ 150 miliwn yn y chwech neu saith mlynedd diwethaf, a £100 miliwn ar gyfer y cynllun adfywio cenedlaethol y dylid ei barhau tan 2021. Pa ddatblygiad a gafwyd yn yr ardaloedd hynny? A yw'r siopau gwag ar y stryd fawr yn gwella? Na, maent yn gwaethygu, yn enwedig yn fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru—rydym yn dioddef yn enbyd. Mae'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yn y Deyrnas Unedig yn fy rhanbarth i.

Rwy'n credu ei fod yn destun cywilydd mawr i ni yma. Rydym yn gwneud llawer o siarad—. Clywais ein cyd-Aelod ar yr ochr arall i'r fainc yma'n sôn am y beiau hyn i gyd yn mynd drosodd i Lundain. Nid yw hynny'n wir. Bron £370 miliwn yn y saith mlynedd diwethaf ac i ble'r aeth yr arian? Adfywio ar gyfer cymunedau lleol—beth ddigwyddodd yno? Mae llawer o siopau gwag o hyd—. Nid wyf eisiau dysgu gwersi gan Blaid Cymru. Cafwyd enghraifft ganddynt o gyfraith y Cenhedloedd Unedig a'r ochr arall i'r bont. Pam na allant ofyn i'r Llywodraeth wneud yn siŵr eu bod yn darparu'r gwasanaeth gorau posibl i'n cymunedau? Dylem adfywio ein cymunedau tlawd ym mhob cwr o dde-ddwyrain Cymru.

Rwy'n gwrthwynebu'r cynnig am wahanol resymau'n gysylltiedig â phob un o'r pedwar pwynt. Y pwynt cyntaf, rwy'n credu ei bod yn ddigon teg gresynu at fethiant rhaglen Cymunedau yn Gyntaf Llywodraeth Cymru, ond mae llawer iawn o raglenni Llywodraeth Cymru wedi methu mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, ond yn gyffredinol, maent yn llusgo ymlaen heb i'r Llywodraeth gyfaddef y methiant. Yn yr achos hwn—ac rwy'n credu eu bod yn haeddu rhywfaint o glod am hyn—wynebodd Llywodraeth Cymru yr her, asesodd y rhaglen, daeth i'r casgliad nad oedd wedi gweithio yn ôl y bwriad a chafodd ei dirwyn i ben. Fel y clywsoch gan Mike, mae llawer o wrthwynebiad wedi bod mewn cylchoedd Llafur a chan bobl sy'n rhan o'r gwaith o gyflwyno'r rhaglen i'r hyn a wnaethant. Rwyf wedi clywed Ken Skates yn siarad rhywfaint am ddull amgen a ffocws ar dwf economaidd, ond rwy'n credu ei bod yn anfoesgar peidio â chydnabod ymateb y Llywodraeth yn yr achos hwn.

Mae pwynt 2 yn cydnabod yr angen i weithredu dull cydgynhyrchiol yn ymarferol. Edrychais ar y gair 'co-productive' ac roedd Dictionary.com yn dweud 'no response' ac yn yr Oxford English Dictionary yn y llyfrgell, nid yw 'co-productive' i'w weld ynddo. Clywais ychydig o'r hyn roedd Mark yn ei ddweud ac mae'n awyddus i ymyrryd, felly rwy'n falch o ildio.

A gaf fi eich cyfeirio at Cydgynhyrchu Cymru, y Rhwydwaith Cydgynhyrchu ar gyfer Cymru, yr arian enfawr a gawsant gan y loteri i gyflawni'r prosiect hwnnw ac edrych ar ystyr ryngwladol 'Cydgynhyrchu', gydag 'C' fawr? Fe'i lansiwyd yn wreiddiol yng Ngorllewin Awstralia tua 30 mlynedd yn ôl a bu'n llwyddiannus tu hwnt yn rhyngwladol ers hynny.

Diolch iddo am y cymorth. Mae 'Co-produce' yn Dictionary.com, ond nid yw 'co-productive' yno, dim ond 'co-produce'. Mae'n dweud, cynhyrchu (ffilm, drama, ac ati) mewn cydweithrediad ag eraill.

Beth bynnag, rwy'n casglu bod ganddo rywbeth i'w wneud â chynnwys y gymuned a chydgynllunio a chyd-ddarparu gwasanaethau lleol ac mae hynny'n beth da, ond nid yw'r gair 'cydgynhyrchiol' ei hun yn un rwy'n gyfarwydd ag ef.

Yn fwy perthnasol, rwy'n credu, wrth edrych ar bwynt 3, credaf fod yna amwysedd go iawn ynglŷn â phwynt 3. Nid wyf yn siŵr a yw'r Ceidwadwyr yn dweud y dylai trefi glan môr a threfi marchnad mewn rhannau mwy difreintiedig o Gymru gael mwy o gymorth. Nid wyf yn siŵr a ydynt yn dweud bod angen cymorth ar drefi glan môr a threfi marchnad penodol, lle ceir problem arbennig o ran amddifadedd, neu nid wyf yn siŵr a ydynt yn gwneud pwynt neu honiad fod trefi glan môr a threfi marchnad yn fwy difreintiedig na rhannau eraill o Gymru, ac os felly, mae gennyf gydymdeimlad â Leanne Wood a'i chyfeiriad at ein cymunedau diwydiannol ac ôl-ddiwydiannol, a allai ymddangos fel pe baent wedi'u heithrio o'r diffiniad hwn. Fe ildiaf, unwaith eto, i Darren Millar y tro hwn.

Nid yw'n golygu nad ydym yn cydnabod, wrth gwrs, fod yna dlodi y tu allan i drefi glan môr a threfi marchnad, ond yn aml ceir heriau arbennig sy'n wynebu trefi glan môr a threfi marchnad y carem roi sylw iddynt, a chanolbwyntio ar eu hadfywio. Yn aml iawn, mae Llywodraethau blaenorol yng Nghymru wedi anwybyddu'r rheini yn y gorffennol, ac mae'n rhywbeth rydym am ei weld yn cael sylw.

Rwy'n llongyfarch yr Aelod ar ei waith dros gyfnod hir o amser, yn cyflwyno'r achos dros drefi glan môr, ac rwy'n llongyfarch y Ceidwadwyr, sy'n cynrychioli ychydig yn fwy, ar lefel San Steffan o leiaf, nag y gwnaent o'r blaen. Ond nid yw pob tref glan môr yn ddifreintiedig. Nid wyf yn siŵr a fyddwn yn clywed gan David Melding—efallai y bydd yn cyflwyno'r achos dros Benarth, ond nid wyf yn siŵr, fel categori, fod trefi glan môr o reidrwydd yn fwy difreintiedig, ac nid wyf yn deall y cysylltiad â threfi marchnad. Efallai y bydd ehangu cwmpas y cynnig yn cael mwy o gefnogaeth ar draws y grŵp Ceidwadol, ond ar y cyfan, nid wyf yn cysylltu trefi marchnad fel rhai sydd, ar gyfartaledd, ac nid y gair cyntaf sy'n dod i fy meddwl mewn perthynas â threfi marchnad, yw amddifadedd. Rwy'n siŵr bod pocedi o amddifadedd mewn trefi marchnad, ac rwy'n siŵr bod rhai trefi marchnad yn fwy difreintiedig nag eraill, ond rwy'n pryderu bod y syniad o sefydlu cronfa newydd arbennig ar gyfer trefi glan môr a threfi marchnad, (1) yn fiwrocrataidd, ac efallai fod cronfa a strwythur newydd ar gyfer gwneud hyn yn mynd dros ben llestri, a (2) a yw'r holl drefi glan môr a threfi marchnad—a ydym am weld y budd hwnnw'n cael ei ledaenu ar y sail eu bod yn ddifreintiedig?

Felly, beth yw'r trefi marchnad? Rydym angen diffiniad. Mae gennym restr gan Croeso Cymru o 21 o drefi marchnad, ac mae gennyf lyfr arbennig o wych adref ers rhai blynyddoedd, sef Market Town Wales, gan David Williams, ac mae yntau hefyd yn rhoi rhestr, o 25 yn ei achos ef, a rhyw fath o ddiffiniad. Mae'n dweud bod tua 50 o drefi yng Nghymru lle mae gennych lythrennu maint canolig ar y map. Roedd rhai'n safleoedd amddiffynnol, ac eraill—yn benodol, mae'n eithrio trefi hirfain maes glo de Cymru, cymunedau chwarelyddol Eryri, a chanolfannau diwydiannol gogledd-ddwyrain Cymru. Felly mae pob un o'r rheini wedi'u heithrio o'i ddiffiniad o drefi marchnad. Nid wyf yn siŵr a yw'r Ceidwadwyr am eu heithrio o'u diffiniad hwy, nac o'r budd a geir yn y cronfeydd hyn, ond rwy'n cwestiynu a yw'r cynnig hwn fel y'i hysgrifennwyd yn un a ddylai gael cefnogaeth, neu a gafodd ei ystyried mor drylwyr ag y gellid bod wedi'i wneud. Diolch.

Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad heddiw ar yr heriau sy'n wynebu trefi glan môr a threfi marchnad, ac mae gennyf lawer ohonynt yn fy etholaeth, ac edrych i weld pa opsiynau sydd ar gael i helpu i adfywio cymunedau o'r fath ledled Cymru. Byddaf yn rhoi sylw i'ch cwestiwn mewn munud, Mark Reckless, os ydych chi'n barod i aros gyda mi.

Weinidog, fel y gwyddom, ledled Cymru, rydym wedi ein bendithio ag ardaloedd cefn gwlad prydferth, trefi hanesyddol a chymunedau bywiog, ac mae trefi fel Arberth, y Bont-faen a Chonwy yn denu ymwelwyr yn rheolaidd ac yn cael eu canmol yn fawr. Ond er bod gennym y trysorau hyn, ceir digon o drefi a phentrefi ledled y wlad sydd wedi wynebu adegau anodd, ac mae'n ymddangos nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw strategaeth glir i ymdrin â hynny.

Dywedodd Pwyllgor Dethol Tŷ'r Arglwyddi ar adfywio trefi a chymunedau glan môr fod glan y môr a'n treftadaeth arfordirol yn rhan hanfodol o asedau gorau ein gwlad, ac wrth gwrs, rwy'n cynrychioli etholaeth ag iddi arfordir hir, ac mae'n ddyletswydd arnaf i sicrhau y manteisir i'r eithaf ar yr ased hwn ac y caiff ei ddefnyddio'n briodol. Nid wyf eisiau mynd yn ôl i'r gorffennol, lle mae pob un ohonom yn dychmygu sgipio i lawr y stryd fawr mewn trefi marchnad gan edrych ar y byd drwy sbectol binc, gyda basgedi ar ein breichiau, a gallu mynd i mewn i siop y pobydd a siop y crydd a'r gweddill oll i gyd. Ond rwy'n mynd i honni, gyda'r cymorth cywir, y gall trefi marchnad a threfi glan môr addasu gyda'r oes, gwneud defnydd o'r pwyntiau gwerthu unigryw sydd ganddynt, a ffynnu a thyfu yn yr unfed ganrif ar hugain.

Caniatewch i mi ganolbwyntio ar fy etholaeth i, lle mae gennym gymunedau fel Talacharn, gyda'i gysylltiadau ag un o awduron mwyaf Cymru, a thua'r gorllewin i Ddinbych-y-pysgod, sydd wedi modelu ei hun go iawn fel cyrchfan drwy gydol y flwyddyn, gyda digwyddiad amlwg yr Ironman y cyfeiriais ato yn gynharach, ac wrth gwrs, trefi Penfro, sef man geni Harri Tudur, a Doc Penfro, gyda hanes milwrol cyfoethog iawn. Er bod gan bob un o'r trefi hyn eu pwyntiau gwerthu unigryw, maent yn dal i wynebu heriau mewn sector manwerthu sy'n newid.

Cyn y Nadolig, bûm mewn ffair Nadolig ragorol yng nghastell Penfro. Mae'n denu ymwelwyr o bell ac agos, ond wrth imi gerdded yn ôl at fy nghar ar ben arall stryd fawr Penfro, cefais fy nharo gan y dirywiad yn y stryd fawr honno dros y 15 mlynedd ers i mi fod yn byw yno. Arferai fod yn stryd fawr fywiog, brysur, ac roedd ganddi archfarchnad yng nghanol y dref, ond erbyn hyn, nid oes ond siopau betio, siopau elusen, ac mae popeth arall wedi'i fordio i raddau helaeth. Ac rwy'n meddwl tybed beth allwn ni ei wneud i ddod â'r math hwnnw o fywyd yn ôl i stryd fawr o'r fath, oherwydd os nad Penfro, fe fydd yn digwydd yn Noc Penfro, ac yna yn Arberth, a fu'n un o drysorau mawr Sir Benfro ers amser maith, a Hendy-gwyn ar Daf, sy'n marw ar ei thraed, ac mae Sanclêr yn mynd yr un ffordd.

Nawr, soniais am hyn mewn cwestiwn i Weinidog yr economi cyn y Nadolig, a dywedwyd wrthyf fod Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo menter canol y dref yn gyntaf, gan annog mwy o ardaloedd gwella busnes, ac annog pobl i ganolbwyntio ar hyrwyddiadau fel Dydd Sadwrn y Busnesau Bach. Ond Weinidog, nid wyf yn teimlo bod yr ymateb hwn yn mynd i'r afael yn ddigonol â'r problemau a wynebir. Mae'n ymwneud â mwy na'r arlwy o siopau a'r amodau y mae angen edrych arnynt, ac mae angen edrych ar agweddau sylfaenol eraill ar fywyd mewn cymunedau gwledig, cymunedau glan môr neu drefi marchnad. A buaswn yn argymell y gallai rhywun ddewis mynd i astudio adroddiadau Ymddiriedolaeth Carnegie ar drefi glan môr a threfi marchnad, yn enwedig trefi glan môr, oherwydd mae'r pwyntiau a wnânt yn nodi eu bod, o ran eu natur arfordirol, yn tueddu i fod ymhellach oddi wrth y canolfannau llywodraethu; maent yn tueddu i fod yn fwy ynysig; maent yn tueddu i fod yn fwy gwledig. Ac mae Ymddiriedolaeth Carnegie wedi nodi'n glir iawn y problemau amlwg a phenodol y mae trefi glan môr a threfi marchnad bach ar gyrion yr arfordir yn eu hwynebu. A dyna lle gwnaethom edrych am lawer iawn o'n hymchwil, a buaswn yn hapus iawn i rannu hynny gydag unrhyw un wrth symud ymlaen.  

Dyna pam y byddai Llywodraeth Geidwadol yng Nghymru yn ystyried sefydlu cronfa ar gyfer trefi glan môr a chronfa ar gyfer trefi marchnad i helpu i adfywio cymunedau lleol, gyda £200 miliwn wedi'i glustnodi i'w fuddsoddi dros gyfnod o bum mlynedd. Weinidog, ein nod fyddai—a byddem yn hoffi pe bai hyn yn nod i chi—sicrhau mwy o degwch mewn perthynas â buddsoddi rhwng ein trefi a'n dinasoedd. Hoffem roi mwy o bŵer i gymunedau lleol gymryd rheolaeth ar eu hymdrechion adfywio lleol. Rydym am fabwysiadu'r agenda hawliau cymunedol a sefydlwyd gan Ddeddf Lleoliaeth 2011. Credwn y bydd trefi cryf yn helpu i ddatblygu cymunedau cryf, a bydd cymunedau cydlynus ac ymgysylltiol yn helpu i wella'r ardal gyfan er budd pawb. Ac mae i hynny effaith ganlyniadol aruthrol ar addysg ac iechyd ac ysgogiad economaidd. Ac felly, rydym yn annog y Llywodraeth Cymru yn gryf i edrych ar hyn.  

[Anghlywadwy.]—yr amser hefyd.

Rwy'n gwybod. Yn olaf, gadewch imi sôn yn fyr am bwysigrwydd marchnata ein trefi a'n cymunedau'n well. Rwyf eisoes wedi sôn am y digwyddiad Ironman a gynhelir yn Ninbych-y-pysgod. Dylem fod yn edrych mwy o lawer ar farchnata cyrchfannau; mae hynny'n rhywbeth sy'n addas iawn ar gyfer trefi marchnad a threfi glan môr.

Yn fyr, mae gennym lawer o drefi gyda hanesion unigryw ac amrywiol. Maent yn tueddu i fod yn y lleoedd pellennig. Ni ellir canolbwyntio'n unig ar ddinasoedd mawr, ar gytrefi enfawr. Mae angen ychydig bach o hynny arnom i helpu, oherwydd os cerddwch drwy rannau gwledig o Gymru, os cerddwch drwy rai o'r trefi hyn, a heb fod mor wledig hyd yn oed, fel y gwyddoch eich hun, Ddirprwy Lywydd, ond ar hyd arfordir gogledd Cymru, mae prinder—. Mae strydoedd mawr wedi cau; mae gwynt yn chwibanu drwy'r strydoedd gwag hyn. Mae gennym gynllun i wneud gwahaniaeth, a hoffem i chi ein helpu i wneud hynny.

Diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon o dan y teitl 'adfywio cymunedol', ac am resymau y byddaf yn ymhelaethu arnynt mewn munud, ni fyddaf yn cefnogi'r cynnig yn eu henw; byddaf yn cefnogi cynnig y Llywodraeth. Ond mewn gwirionedd, nid yw rhai o'r nodweddion rydych wedi sôn amdanynt sy'n effeithio ar drefi arfordirol—nid pob un ohonynt, ond rhai trefi arfordirol—yn annhebyg i'r un nodweddion sy'n effeithio ar gymunedau'r Cymoedd. Ac mae'n rhyfedd, yn y drafodaeth y mae Mark Reckless newydd ei chael ynglŷn â'r hyn sy'n diffinio tref farchnad—wel, yn rhyfedd ddigon, mae trefi marchnad hefyd yn bodoli mewn rhannau o gymoedd de Cymru yn ogystal; nid trefi marchnad enfawr ydynt, ond marchnadoedd. Mae Maesteg ei hun ag enw fel cyrchfan tref farchnad, ond mae'n llawer o bethau eraill heblaw hynny hefyd.

Ond rwyf am siarad â chi am rai o'r atebion posibl wrth symud ymlaen, ac rwy'n credu bod rhai o'r rhain yn perthyn i leoedd penodol. Maent yn ymwneud â phobl a lleoedd a balchder, a nodi'r hyn sy'n unigryw ac yn arbennig am ardaloedd penodol i ni allu adeiladu arno. Oherwydd gwn fod gennyf yn fy ardal i—ac rwy'n mynd i fod yn blwyfol iawn, oherwydd rwy'n mynd i gyflwyno rhyw fath o restr ddymuniadau i'r Llywodraeth wrth symud ymlaen hefyd—asedau go iawn y gallwn adeiladu arnynt mewn gwahanol ardaloedd. Mae fy Nghymoedd yn wahanol i'w gilydd mewn gwirionedd. Fe ildiaf.

Roeddwn am egluro un peth. Rwy'n deall nad oes angen y math hwnnw o gymorth ar bob tref arfordirol. Ond fel y gwnawn mewn sawl man yng ngweddill Cymru, gallwch gael cronfa a dweud beth yw'r meini prawf cymhwyso. Ac rydych yn gwneud y pwynt am drefi'r Cymoedd, ond mae'r adroddiad yn glir iawn:

Mae eu lleoliad ar gyrion y wlad yn eu gosod ar gyrion yr economi, gan ddod â phroblemau cymdeithasol canlyniadol. Mae'r cyfuniad hwn o heriau yn teilyngu sylw a chefnogaeth bwrpasol.

Nid fy ngeiriau i—gwaith ymchwil yw hwn. Ac felly, fel ardaloedd eraill yng Nghymru, mae angen inni gael rhaglen dda a phwrpasol ar gyfer y mathau hynny o ardaloedd.

Ac yn wir, mae'n ddadl y mae cyn-gydweithwyr i mi yn San Steffan a gynrychiolai'r ardaloedd glan môr hynny wedi ei chyflwyno'n eithaf cryf, dro ar ôl tro. Ac mae rhai o'r rhain yn ardaloedd ariannu thematig, a heb fod yn gyfyngedig i gyrchfannau gwyliau arfordirol. Felly, mae pethau fel yr hyn a fodolai unwaith—Cronfa Swyddi'r Dyfodol, a phethau fel hynny, gyda Llywodraeth y DU—roedd y rheini'n bethau a ddiflannodd wedi hynny, ond cafwyd cyllid gan Lywodraeth Cymru yn eu lle. Fe drof at rai ohonynt yn awr, oherwydd credaf y gall rhai ohonynt fod yn thematig yn hytrach nag arfordirol yn unig, ac yn y blaen. Ac wrth ddweud hyn, ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac o safbwynt cymoedd gogledd Pen-y-bont ar Ogwr, buaswn yn dweud nad ydym yn ganolog i lawer o'r mentrau hyn—tueddwn i fod ar un pen i'r bwrdd iechyd, tueddwn i fod ar un pen i ddinas-ranbarth Caerdydd, ar un pen i'r metro, ac ati, ac ati—felly mae'n rhaid i ni weiddi'n uchel iawn a dadlau'r achos. Ond o fewn yr hyn sydd ar gael, rydym wedi bod yn eithaf llwyddiannus, ond mae angen i ni wneud mwy.

Felly gadewch i mi droi at rai o'r rhain. Os edrychwch, er enghraifft, ar gymoedd Garw ac Ogwr yn benodol, ceir angen dirfawr am adnewyddu dinesig—adeiladau gwag, siopau gwag sydd wedi bod yno ers amser maith. Nawr, mae'r math o ymagwedd sydd gan Gyngor Rhondda Cynon Taf, ymagwedd y maent wedi bod yn arwain arni mewn gwirionedd, o ran adfywio gofodol go iawn—trawsnewid ffisegol—sydd nid yn unig yn gwneud siopau ac unedau ond hefyd yn gwneud llety a thai uwchben, byddem yn bendant yn elwa o hynny, a mynd ati i'w wneud yn yr ardaloedd hyn yn y Cymoedd.

Mae'r gwaith adfywio rydym yn mynd i'w wneud gyda rhywfaint o'r arian Ewropeaidd olaf ar Neuadd y Dref Maesteg, gan ei newid o fod yn neuadd y dref hen ffasiwn—mae wedi bod yn lleoliad gwych ers blynyddoedd lawer, ond ei throi'n ganolfan a lleoliad diwylliannol go iawn a fydd yn gwneud amrywiaeth o bethau dinesig yno, a phethau diwylliannol. Bydd honno'n ganolfan go iawn i'r gymuned honno, ac mae iddi botensial gwirioneddol, gan weithio gyda'r coleg a chydag eraill, i wneud llawer iawn mwy.

Mae safle Heol Ewenni, y bydd Gweinidogion yn gwybod amdano am fy mod yn rhygnu ymlaen am hyn, bron â bod yn 8 hectar o faint yng nghanol Maesteg. Mae wedi bod yn wag ers cymaint o amser erbyn hyn. Mae problemau'n ymwneud â materion adfer tir ynghlwm wrth y safle, ond maent wedi bod yno ers tro. Rwy'n credu bod dwy neu dair o adrannau'r Llywodraeth yn rhan o'r broses o edrych arno, ond mae angen i ni dynnu'r cyfan at ei gilydd yn awr. Oherwydd gallai hwnnw fod yn safle busnes a phreswyl amlddefnydd, ac yn y blaen, yng nghanol un o'n prif gymoedd.

I ni, mae trafnidiaeth yn fater pwysig wrth sôn am adfywio cymunedau. Ac mae ar draws y cymoedd, yn ogystal ag i fyny ac i lawr y cymoedd. Felly, gorau po gyntaf y gallwn ddatrys materion yn ymwneud â'r rheilffyrdd a bysiau cyflym, ac ail-reoleiddio'r bysiau fel y gallwn benderfynu i ble mae'r llwybrau'n mynd, a sicrhau bod pobl yn cyrraedd y gwaith ar yr adeg y mae angen iddynt gyrraedd eu gwaith, mae hynny'n hanfodol yn ogystal. Nid wyf yn siŵr am yr amser gan i mi dderbyn ymyriad, ac rwyf wedi mynd ymhell y tu hwnt.

Buaswn yn dweud mai'r elfen arall, a grybwyllwyd mewn perthynas â threfi glan môr hefyd, yw'r potensial o ran twristiaeth a diwylliant, oherwydd mae gennym brofiad awyr agored gwych. Os gwnewch ffigwr wyth o Bontycymer yng nghanol cwm Garw i fyny un ochr i'r rhewglai, ac i lawr yr ochr llall, a mynd i fyny yn eich ôl a rownd, rydych newydd wneud cylched mor ymestynnol ag unrhyw ddiwrnod ar y Tour du Mont Blanc yn yr Alpau Ffrengig. Felly mae angen inni wneud mwy o hynny. Ac mae nifer y beicwyr rhyngwladol sy'n defnyddio mynydd y Bwlch a chwm Ogwr fel eu hardal hyfforddi—i fyny'r bryn hwnnw ac yn ôl i lawr yr ochr arall hefyd. Felly mae angen i ni wneud mwy o hyn. Ond mae gennym rai o'r arfau sydd ar gael i ni; yr hyn sydd ei angen arnom yw'r uwchgynllunio i wneud i hyn weithio.

Ac rwy'n tybio, gyda rhai o'r meysydd thematig hyn, ei fod yn ymwneud lawn cymaint â'r hyn sydd angen inni ei wneud mewn ardaloedd glan môr hefyd. Mae'n golygu edrych ar ba gyllid sydd ar gael, a oes angen mwy—oes, yn bendant—ond yr hyn sydd ar gael yn awr. Ac un o'r pethau yr hoffwn ei ddweud hefyd, yn y dyfodol, un o'r agweddau—wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd—yw edrych ar yr hyn y cyfeiriwyd ato ddoe, sef hyblygrwydd ychwanegol y gellid ei ddefnyddio yn y meysydd thematig hynny i wella mwy o flaenoriaethau rhanbarthol a lleol. Gallai hynny olygu nad oes arnom angen cronfa glan môr, yr hyn sydd ei angen yw mwy o hyblygrwydd i bobl benderfynu beth sy'n bwysig yn eu hardaloedd.

Mae bron 40 y cant o boblogaeth Cymru yn byw mewn trefi bach yng Nghymru. Mewn etholaethau fel Aberconwy, mae'r boblogaeth gyfan bron yn dibynnu ar drefi, megis Llanfairfechan, Llanrwst, Conwy, Penmaen-mawr, Betws-y-coed, a Llandudno wrth gwrs, ar gyfer bancio, siopau, llyfrgelloedd a llawer o ddiwydiannau gwasanaeth eraill. Yn wir, canfu Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru mai dim ond 8 y cant o'r boblogaeth sy'n teimlo nad yw trefi'n berthnasol bellach.

Byddem yn elwa'n fawr o ofalu am ein trefi yn Aberconwy ac yng Nghymru, ac adeiladu ein strydoedd mawr, grymuso ein hentrepreneuriaid, cynyddu ein refeniw treth, a chreu mwy o arian yn gyffredinol ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus a sicrhau gwaith cyflogedig i fwy o bobl. Yn anffodus, fodd bynnag, mae llawer o drefi'n wynebu heriau, fel strydoedd mawr sy'n ei chael hi'n anodd.

Yn y chwarter diweddaraf, roedd gan Gymru gyfradd siopau gwag o 13.4 y cant. Mae'r gyfradd hon o siopau gwag yn fwy nag unrhyw ran arall o'r DU, ac yn ystod y pedair wythnos rhwng mis Medi a mis Hydref y llynedd, bu gostyngiad o 5.2 y cant yn niferoedd yr ymwelwyr yn gyffredinol o gymharu â 2018. Fel Llywodraeth, rhaid i chi roi camau ar waith ar fyrder i helpu ein busnesau, ein strydoedd mawr a'n cymunedau.

Caiff busnesau yng Nghymru eu llesteirio gan ardrethi annomestig uchel, gyda chwmnïau o Gymru'n gorfod rhoi mwy na hanner eu rhent blynyddol amcangyfrifedig mewn trethi—52.6c am bob £1. Mae'n bryd ichi ddilyn arweiniad y Ceidwadwyr Cymreig, a'n galwadau parhaus i fabwysiadu polisi o hyd at £15,000 ar gyfer rhyddhad ardrethi o 100 y cant. Byddai hyn yn sicrhau twf busnes go iawn. Yn fwy felly, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar siopau bach, bûm yn gweithio gyda llawer o bobl eraill i geisio sicrhau diwygiadau go iawn mewn perthynas â rhyddhad ardrethi, er enghraifft drwy uno'r rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, y stryd fawr a'r gyfradd ddisgresiynol. A ydych chi erioed wedi siarad â busnes sydd wedi ceisio cael mynediad at yr arian mawr ei angen hwn?

Mae'n deg dweud bod canol rhai trefi wedi elwa o Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid. Fodd bynnag, soniais eisoes am Aberconwy a swm y refeniw ardrethi busnes a ddaw i mewn i Gymru, ac eto, mae'r buddsoddiad mewn adfywio yng ngogledd Cymru wedi'i gytuno a'i ddyrannu ar draws y rhanbarth, gyda'r cyllid buddsoddi'n canolbwyntio ar fannau y tu allan Aberconwy yn bennaf. Ac mae hynny i'w weld mewn llythyr ataf gan y Gweinidog. Felly, ni fydd yn syndod i chi, felly, fy mod yn cytuno â chanfyddiadau Pwyllgor Dethol Tŷ'r Arglwyddi ar Adfywio Trefi a Chymunedau Glan Môr fod trefi glan môr wedi'u hesgeuluso ers gormod o amser. Yn wir, mae pump o'r 10 ardal fwyaf difreintiedig yng Nghymru i'w gweld mewn trefi. Ac mae mynegai amddifadedd lluosog Cymru wedi dangos bod pocedi o amddifadedd uchel ar hyd arfordir gogledd Cymru.

Mae angen inni helpu'r busnesau ynddynt i ffynnu a datblygu a rhoi llais i gymunedau ar eu cynnydd eu hunain. Er enghraifft, drwy gydgynhyrchu—diolch i Mark Isherwood am sicrhau lle pendant iddo yng Nghofnod y Trafodion—gallem weld pobl yn darparu ac yn derbyn gwasanaethau—[Torri ar draws.] A hoffech imi dderbyn ymyriad?

Na. Parhewch. Anwybyddwch y synau, a pharhewch.

—yn rhannu cyfrifoldeb a gweithio mewn perthynas gyfartal.

Nawr, yn ôl asesiad Ymddiriedolaeth Carnegie UK 2019, mae eich polisïau prif ffrwd yn canolbwyntio ar gydweithio yn hytrach na chydgynhyrchu trawsnewidiol. Ceir methiant i ymgysylltu'n ddigonol â chymunedau. Mae problemau o ran gweithredu Deddf Lleoliaeth 2011—fel y nododd fy nghyd-Aelod, Angela Burns, yma heddiw—yn brawf o hyn, gan nad yw'r darpariaethau wedi cael eu gorfodi, megis yr hawl i her gymunedol, i gyflwyno datganiadau o ddiddordeb ar gyfer gweithredu gwasanaethau awdurdod lleol ac i wneud cais am asedau sydd o werth i'r gymuned. Mae'r rhain yn bethau y gallwch eu gwneud yn Lloegr, ond nid yng Nghymru.

Ceir camau symlach y gallwch eu cymryd i annog cydgynhyrchu, fel y newidiadau a argymhellir gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol: proses gyllidebol gyfranogol, cynnwys pobl yn gynnar yn y broses o ddatblygu gwasanaethau, a chyd-ddatblygu mannau cymunedol—

Mae eich amser bron ar ben.

Mae fy amser bron ar ben.

Mae yna ewyllys i gynnwys cymunedau yn y gwaith o adfywio a datblygu trefi yn Aberconwy, ond mae trigolion yn wynebu rhwystrau. O ganlyniad, rwy'n cefnogi'r galwadau ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cronfeydd ar gyfer trefi glan môr a threfi marchnad. Mae'r dulliau gennych, mae'r arian gennych hyd yn oed. Os gwelwch yn dda, gweithiwch gyda'n perchnogion busnesau, a chyda'n gilydd yn y bartneriaeth honno bydd gennym lawer mwy o arian ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus. Entrepreneuriaeth, cyflogaeth ac uchelgais—dyna sydd ei angen ar Gymru, ac yn anffodus mae'n brin ohonynt ar hyn o bryd.

Nid yw 'dim bargen' wedi diflannu, mae wedi cael ei ohirio, dyna i gyd, felly bydd yn rhaid inni fod yn ddychmygus iawn yn y ffordd y bwriadwn ddiogelu ein cymunedau. Fel y mae'r rapporteur arbennig yn rhybuddio, bydd yn effeithio ar yr aelodau mwyaf agored i niwed a mwyaf difreintiedig o'r gymdeithas, y bobl leiaf abl i ymdopi â newidiadau ac a fydd yn dioddef yr ergyd fwyaf. Felly, bydd yn rhaid i ni ddibynnu ar ein dyfeisgarwch i greu a chadw cyfoeth yng Nghymru os ydym am osgoi'r anfodlonrwydd sylweddol ymhlith y cyhoedd, y rhaniadau pellach, a'r ansefydlogrwydd hyd yn oed y mae'r rapporteur arbennig yn rhybuddio yn eu cylch.

Roedd yn ddiddorol gwrando ar Huw Irranca-Davies yn sôn am safle Heol Ewenni, oherwydd buaswn yn argymell ei fod yn edrych ar gynllun Goldsmith yn Norwich, sydd ynghanol Norwich ac a enillodd wobr Stirling, ac mae wedi bod yn ffordd wych o adfywio ardal ynghanol tref. Dyna'r math o beth yr hoffwn ei weld. Teimlaf fod cynllunio da yn hanfodol i waith adfywio da, oherwydd gallwch weld sut y mae trefi glan môr fel Llandudno, Conwy, Aberaeron, ac ati, wedi'u cynllunio'n dda, a dyna pam eu bod yn parhau i ffynnu a bod pobl yn parhau i fod eisiau byw yno. Gorfodwyd penderfyniadau cynllunio trychinebus ar ardaloedd eraill ac o ganlyniad, maent wedi dioddef. Felly, mae angen inni sicrhau bod gennym gynllunio gwirioneddol dda o ran y ffordd y datblygwn ein trefi yn y dyfodol. Rwy'n hyderus y gallwn wneud pethau cyffrous iawn yn awr gan fod gennym yr holl enghreifftiau da o'r rhaglen tai arloesol, ac mae angen i ni sicrhau ein bod yn adeiladu ar hynny.

Wrth gerdded o amgylch fy etholaeth yn ystod y ddau neu dri mis diwethaf, bûm yn meddwl llawer ynglŷn â pham y mae rhai pobl yn cadw eu gerddi blaen yn dwt ac yn daclus tra bod eraill yn meddwl ei bod hi'n iawn eu defnyddio fel toiled i gŵn neu domen sbwriel. Ac rwy'n credu bod hwn yn fater pwysig iawn i bobl sy'n byw mewn cymunedau. Pam y dylai pobl orfod dioddef hunanoldeb a diogi pobl eraill? Felly, rwy'n credu bod yna her wirioneddol i bob awdurdod lleol sicrhau bod pob preswylydd yn ymfalchïo yn eu cymdogaeth ac yn chwarae eu rhan yn hytrach na gadael i bobl eraill wneud hynny. Yn yr achos gwaethaf, mae pobl yn dweud, 'Pam nad yw'r cyngor wedi gwneud unrhyw beth am y sbwriel?' Nid yw'r cyngor yn taflu'r sbwriel, mewn gwirionedd. Felly, yn ogystal â dathlu'r gwaith y mae'r casglwyr sbwriel gwirfoddol yn ei wneud, wedi ei gydlynu gan Cadwch Gymru'n Daclus—ac rwy'n credu bod hon yn enghraifft dda iawn o swm bach iawn o arian a fuddsoddwyd yn Cadw Cymru'n Daclus i gydlynu'r casglwyr sbwriel gwirfoddol hyn, a hebddo, byddai ein cymunedau yn dlotach o lawer—credaf fod llawer y gallwn ei ddysgu o leoedd fel Wigan, lle mae'r Wigan Deal wedi cynnwys y gymuned gyfan drwy eu cael i ddweud beth sy'n bwysig iddynt a sut y gallwn oll ymfalchïo yn ein cymuned a bod yn rhan ohoni a sicrhau ein bod yn meddwl ei fod—. Maent wedi'u cael i ddweud, 'Gyda'n gilydd, rydym am greu lle glân a gwyrdd y mae pawb ohonom yn gofalu amdano ac yn ei fwynhau.' Ac rwy'n credu bod angen inni wneud hynny ym mhob un o'n cymunedau i sicrhau ein bod i gyd yn gwneud hynny.

Rwyf hefyd am ganmol y gwaith a wneir gan gyngor Abertawe i sicrhau bod pawb yn cymryd rhan mewn ailgylchu, oherwydd nid yw'n deg os yw 80 y cant o bobl yn ailgylchu a bod 10 y cant yn dweud, 'Nid wyf am drafferthu; rwy'n mynd i'w roi yn y bag du', ac mae hynny'n cynyddu'r gost i gynghorau o gael gwared ar y bagiau du. Felly, rwy'n credu bod y gwaith a wneir gan y swyddogion ailgylchu dan hyfforddiant ar archwilio bagiau du a siarad â phreswylwyr a dweud, 'Wyddoch chi, cewch ddirwy os na fyddwch yn newid eich ffyrdd' wedi arbed £300,000 mewn ychydig fisoedd. A dyna'r math o beth yr hoffwn weld pob awdurdod lleol yn ei wneud. Pam y mae'r rhan fwyaf ohonom yn ailgylchu a rhai pobl nad ydynt yn ailgylchu? Yn amlwg, gall fod problemau iechyd meddwl neu anawsterau dysgu, ac mae'n rhaid ystyried y rheini, ond mewn rhai achosion diogi llwyr ydyw a 'Nid wyf am drafferthu', a dyna'r math o beth na allwn ei dderbyn. Felly, rwy'n croesawu'r ddadl hon.

Rwy'n falch iawn fod Mike Hedges wedi rhoi diwedd ar y ffug ddadleuon ynglŷn â Cymunedau yn Gyntaf. Nid oedd Cymunedau yn Gyntaf yn gweithio'n dda, ond gallai fod wedi'i ddiwygio yn fy marn i, ac yn sicr mae angen rhaglenni dileu tlodi arnom i barhau i sicrhau bod gennym gymdeithas fwy cydlynol. Fel arall, rydym yn creu problemau ar gyfer y dyfodol.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn?

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu heddiw, gydag ystod eang o gyfraniadau meddylgar a niferus i'r ddadl a'r drafodaeth bellgyrhaeddol hon? Siaradasom gryn dipyn heddiw am gefnogi ein pobl a'n lleoedd a phwysigrwydd cefnogi a galluogi'r ymdeimlad hwnnw o falchder yn ein cymunedau, a bod buddsoddi mewn cymunedau yn ymwneud â mwy na'r manteision economaidd yn unig, ond y manteision ehangach o ddod â chymunedau at ei gilydd a chynyddu cymunedau cydlynus.

Mae Llywodraeth Cymru am i'n cymunedau a'n trefi gael dyfodol gwych yn ogystal â gorffennol gwych gyda'r llu o drefi hanesyddol y gallwn ymffrostio ynddynt yng Nghymru. Ac rydym wedi cydnabod, ac mae pobl wedi cydnabod yn y ddadl hon heddiw, fod rôl a phwrpas ein trefi'n newid a bod angen i ni ymateb i'r her honno er mwyn ail-greu ac ailddyfeisio ein cymunedau a'n canol trefi.

Dyna pam y mae'r Llywodraeth hon yn darparu cefnogaeth adfywio sylweddol i dros 50 o drefi a chymunedau ledled Cymru, gan ryddhau £800 miliwn o fuddsoddiad rhwng 2014 a 2022. Boed yn hen gapeli neu'n neuaddau tref sydd wedi'u hesgeuluso, sinemâu sy'n dadfeilio neu neuaddau bingo sydd bellach yn segur, boed yn stryd fawr sy'n wynebu anawsterau neu'n eiddo adfeiliedig, mae ein buddsoddiad yn helpu i roi bywyd newydd iddynt. Gallai hynny fod ar ffurf swyddfeydd neu ganolfannau menter, canolfannau cymunedol neu ofal neu gyfleusterau hamdden neu ddigwyddiadau, gwell cynigion manwerthu a hyd yn oed cartrefi newydd. Ac rydym wedi clywed gan Huw Irranca-Davies am yr hyn sy'n digwydd gyda neuadd y dref Maesteg hefyd. Felly, rydym yn helpu cymunedau i ail-greu canol eu trefi a'u hadeiladau ar gyfer heriau'r unfed ganrif ar hugain.

Mae'r cynnig gwreiddiol yn awgrymu braidd nad yw trefi glan môr a threfi marchnad yn elwa ar y buddsoddiad hwn ar hyn o bryd er bod llawer ohonynt yn sicr yn gwneud hynny. Yng ngogledd Cymru, mae Bae Colwyn yn cael dros £3 miliwn o fuddsoddiad adfywio i weddnewid adeiladau canol y dref a sicrhau bod gofod llawr masnachol gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto. Mae'n rhywbeth rwyf wedi'i weld drosof fy hun a'r gwahaniaeth y mae hynny'n ei wneud i'r nifer sy'n dod i'r dref hefyd. Ac ychydig ar hyd yr arfordir—buddsoddiad enfawr yn y Rhyl. Mae'n cynnwys ailddatblygu eiddo helaeth sydd wedi dirywio ynghanol y dref ac addasu'r promenâd, gyda llawer mwy ar y gweill, ac nid dweud hynny am fod y Dirprwy Lywydd yn y gadair rwyf fi. [Torri ar draws.] [Chwerthin.] Gwerth rhoi cynnig arni. Yn y Barri, rydym yn cefnogi'r gwaith o ddatblygu adeilad y Goods Shed, gan greu 120 o swyddi, swyddfeydd a gofod cymunedol a chynnig bwyd a hamdden yn sgil hynny. Rydym hefyd yn darparu bron i £1 filiwn er mwyn gwella gofod masnachol a manwerthu ac i drawsnewid gofod mewn eiddo masnachol at ddefnydd preswyl a chronfa fenthyg o £1 filiwn dan brosiectau cefnogi tai cymdeithasol ynghanol y dref.

Gan droi'n fyr at drefi marchnad ac ychydig o enghreifftiau: yn Hwlffordd, rydym wedi rhoi cefnogaeth mewn egwyddor i brosiect £3 miliwn a mwy i adnewyddu a thrawsnewid siop adrannol Ocky White yn emporiwm bwyd, a benthyciad o £2.75 miliwn ychwanegol, sy'n darparu 23 o unedau preswyl, ardal fenter ieuenctid a masnachu ac adnewyddu maes parcio aml-lawr i gynyddu nifer yr ymwelwyr â chanol y dref.

Yng nghanolbarth Cymru, mae chwe thref farchnad yn elwa o £2.14 miliwn i wella eiddo ynghanol y trefi a sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto. Ac mae Llanbedr Pont Steffan a'r Drenewydd hefyd wedi sicrhau cyllid ar gyfer prosiectau, gyda gwerth cyfunol o £5 miliwn. Ac yn Llanbedr Pont Steffan, bydd Canolfan Dulais a ailddatblygwyd yn darparu gwasanaethau cymunedol ynghyd â chanolfan fenter sy'n canolbwyntio ar ofal ac a fydd yn hybu nifer yr ymwelwyr â chanol y dref a chyflogaeth. Gall trefi glan môr hefyd fanteisio ar ein cronfa cymunedau arfordirol, sydd wedi darparu £16 miliwn i ardaloedd arfordirol ers 2011.

Rydym wedi sôn am wahanol gronfeydd heddiw ac rwy'n meddwl mai un o'r pethau rydym wedi—. Ni fuaswn yn dweud bod gennym ddigon o arian, ond credaf fod gennym ddigon o gronfeydd ac mewn gwirionedd, mae'n debyg fod gennym ormod. Ac mae gennyf fwy o ddiddordeb mewn gweld sut y gallwn atgyfnerthu rhai ohonynt yn hytrach na chreu rhai newydd a gwneud y gorau o'u heffaith mewn trefi a chymunedau ar hyd a lled y wlad.

Rydym yn darparu llawer o gymorth, ond mae blynyddoedd o gyni ac effaith ar ein cyllid yn golygu na allwn ymyrryd ym mhobman yn anffodus. Felly, rydym am helpu i rymuso cymunedau i gymryd yr awenau.

Mae adroddiad diweddar Ymddiriedolaeth Carnegie UK, 'Turnaround Towns UK', yn tynnu sylw at drawsnewid Aberteifi o fod yn dref farchnad a oedd yn methu i fod yn enghraifft o ymarfer gorau drwy ddefnyddio ei hasedau ffisegol a hanesyddol. Mae Aberteifi wedi elwa ar ein cymorth ond mae hefyd yn dangos pwysigrwydd grymuso arweinwyr lleol sy'n adnabod eu trefi ac sy'n allweddol i ysgogi newid. Maent hefyd yn gwneud yn fawr o dechnoleg ddigidol i helpu i yrru hyn i gyd ymlaen.

Mae'r Llywodraeth yn cefnogi ac yn ymgysylltu â'n cymunedau, fel y dangoswyd gan dasglu'r Cymoedd, sydd wedi gweithio gyda chymunedau i ddatblygu cynlluniau a syniadau sy'n helpu i fynd i'r afael â'r heriau a wynebir gan gymunedau, ond sydd hefyd yn dathlu ac yn adeiladu ar eu cryfder. Rwy'n awyddus i symud ymlaen i edrych ar sut y gwnawn rymuso cymunedau yn well i fod yn rhan o hyn, a chynnwys cynghorau tref a chymuned a sefydliadau cymunedol eraill.

Rydym yn gweithio i ddatblygu dulliau newydd o gefnogi ein cymunedau drwy Brexit a thu hwnt, gan adeiladu ar brofiadau megis dull LEADER a phwyso ar y rhaglen datblygu gwledig. Bydd gan gymunedau lais yn y ffordd y caiff buddsoddiad rhanbarthol ei dargedu yn eu hardaloedd lleol yn y dyfodol.

Mae cyfundrefn drethi a lles a blynyddoedd o gyni Llywodraeth y DU wedi cael effaith enfawr ar gyfraddau tlodi yng Nghymru. Mae'r Llywodraeth hon wedi gweithredu ar draws y Llywodraeth i drechu tlodi ac ar ein cynllun gweithredu economaidd a'n rhaglenni megis Dechrau'n Deg, Cymunedau am Waith ac mae'r grant datblygu disgyblion a Teuluoedd yn Gyntaf yn hanfodol i leihau'r bwlch rhwng ein hardaloedd difreintiedig a mwy ffyniannus.

Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo'n gadarn i gynorthwyo a chefnogi ein trefi a'n cymunedau nid yn unig i oroesi ond i ffynnu. Yn sicr, nid ydym yn hunanfodlon a gallwn bob amser adeiladu ar yr hyn rydym yn ei wneud eisoes. Rwy'n bwriadu dweud mwy yn yr wythnosau nesaf yn y Siambr ynglŷn â sut rydym yn cefnogi ein cymunedau i symud ymlaen i gael dyfodol gwych yn ogystal â gorffennol gwych.

Diolch. A gaf fi alw ar David Melding i ymateb i'r ddadl?

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb am gymryd rhan yn y ddadl hon? Llawer o gyfraniadau—ni lwyddaf i fynd trwyddynt i gyd.

Dechreuodd Mark gyda'i frwdfrydedd arferol a'r gafael llwyr sydd ganddo ar y pwnc am ei fod wedi golygu cymaint iddo drwy gydol ei yrfa fel Aelod o'r Cynulliad, lle mae wedi hyrwyddo'r holl gysyniad o gydgyflwyno, cydgynhyrchu a bod hynny'n ganolog i adfywio cymunedol.

Yn ddiweddarach, mewn cyfraniad braidd yn rhyfedd, rhaid i mi ddweud, gan Mark Reckless, dywedwyd wrthym nad yw 'cydgynhyrchiol' yn air. Roedd y cyfrifiadur yn dweud 'na' pan edrychodd Mark arno. [Chwerthin.] Wel, nid wyf yn gwybod ble rydych chi wedi bod dros y pedair blynedd diwethaf, Mark, ond ni allech fod wedi gwrando ar unrhyw un o gyfraniadau bendigedig Mr Isherwood. Ac mae wedi bod yn siarad am gydgynhyrchu'n llawer hwy na phedair blynedd hefyd, felly gadewch i mi ddweud wrthych, mae yno, mae wedi'i sefydlu fel idiom wych ac un y dylem ei chyflawni.

Gyda'i haelioni nodweddiadol a'i chwilio cyson am gonsensws, condemniodd Leanne haerllugrwydd Plaid Geidwadol Cymru am hyd yn oed gyflwyno'r ddadl hon a chawsom ein hatgoffa ganddi mai bai Mrs Thatcher oedd y cwbl ac yna cynigiodd rai awgrymiadau braidd yn amwys ynglŷn â sut y byddai'n ymdrin â newid strwythurol, gan anghofio y byddai annibyniaeth yn ein gosod ar ddiffyg o 25 y cant ar ein gwariant flwyddyn ar ôl blwyddyn o'r cychwyn. Ond beth bynnag, fe adawaf i'r blaid gyferbyn ymdrin â'r anghysonderau hyn.

Dywedodd Mike mai mater o economeg yw tlodi—wel, yn y bôn, nid wyf yn credu y byddai llawer yn anghytuno â hynny—ac roedd yn amheus ynglŷn â rhaglenni gwrth-dlodi unigol i geisio troi'r llanw economaidd hwnnw. Ac yna yn ei araith, aeth ymlaen i ddangos sut y gallai dulliau penodol o weithredu sicrhau manteision mawr—cynlluniau hyfforddiant dychwelyd i'r gwaith, cyrhaeddiad addysgol a llawer o rai eraill. Felly, nid oeddwn yn siŵr iawn ble roeddech ar ddiwedd eich cyfraniad, Mike, ond roeddwn yn meddwl ei fod yn dangos beth y gallai cynlluniau adfywio cymunedol cydlynol a phenodol ei wneud i uwchsgilio ein dinasyddion.

Soniodd Oscar am yr angen am strydoedd mawr prysur a'r cyfraddau uchel presennol o siopau gwag sydd gennym mewn llawer gormod o'n trefi, ac mae hyn yn rhywbeth a nodwyd gan siaradwyr eraill hefyd.

Mewn rhan arall o'i gyfraniad, canmolodd Mark y cysyniad o ddiswyddiadau, ac y dylem fod yn cyfyngu'n ddramatig ar raglenni'r Llywodraeth nad ydynt yn gweithio. Wel, wyddoch chi, mae hynny'n wir, ond roeddem yn galw am raglen adfywio cymunedol effeithiol. Roeddem yn ymwybodol iawn o'r problemau gyda chynllun Llywodraeth Cymru. Felly, dyna oedd ffocws ein dadl.

Yna, gwrthododd Angela ymosodiad epistemolegol Mark ar drefi glan môr a threfi marchnad. Roedd hon yn dipyn o thema gan Mr Reckless y prynhawn yma, wrth iddo chwilio am ddiffiniadau. Ond roeddwn o'r farn fod Angela wedi ymdrin ag ymarferoldeb y materion hyn, ac wedi cyfeirio at yr adroddiad ardderchog hwnnw gan bwyllgor dethol Tŷ'r Arglwyddi, ac yna'r angen i farchnata cyrchfannau. Mae'r straeon llwyddiant yn anhygoel, a'r trefi sydd heb gyflawni hynny eto—mae ganddynt botensial mawr i wneud yr un peth. Cawsom awgrym o hyn gan Huw, rwy'n credu, pan oedd yn sôn am ailddatblygu neuadd y dref Maesteg, a'i statws fel canolbwynt. Mae'n fy atgoffa o fy nhref enedigol, Castell-nedd—nid neuadd y dref, ond Neuadd Gwyn, lle gwelwyd enghraifft wych o hynny yn fy marn i.

Dywedodd Janet fod 40 y cant o boblogaeth Cymru'n byw mewn trefi bach. Nid oes gennyf syniad a yw hynny'n wir, ond fe wnaeth yr honiad argraff fawr arnaf beth bynnag, ac mae'n ein hatgoffa pa mor bwysig yw hyn i'n bywyd cymunedol. Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi dweud pa mor bwysig yw trefi i'n dyfodol economaidd, ac rydym i gyd yn cytuno. Ymhellach ar y thema hon, efallai, soniodd Jenny Rathbone pa mor bwysig yw cynllunio da a sut y mae ei angen wrth fynd ati i adfywio a datblygu trefi, ac rwy'n sicr yn cytuno â hynny.

Yna gorffennodd y Gweinidog gydag amddiffyniad digyffro o bolisi'r Llywodraeth, ac rwy'n diolch iddi am ei hymagwedd. Roedd yn un eithaf adeiladol, ac rwy'n siŵr eich bod wedi gwrando ar y ddadl y prynhawn yma, ac rwy'n gobeithio y gallwn weld adfywio cymunedol mwy effeithiol, a fyddai'n ennyn cefnogaeth ar bob ochr i'r Cynulliad wrth gwrs.

Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.