Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian. 

Eitem 11 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adolygiad blynyddol 2018-19 o gydraddoldeb a hawliau dynol. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip i gynnig y cynnig. Jane Hutt.

Cynnig NDM7271 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad blynyddol Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru, Adroddiad Effaith Cymru 2018-19.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Croesawaf y cyfle heddiw i gael dadl ar adroddiad blynyddol diweddaraf Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru, 'Adroddiad Effaith Cymru 2018-19'. Mae'r ddadl flynyddol ar waith eithriadol y comisiwn yma yng Nghymru bob amser yn rhoi cyfle i fyfyrio a thrafod sut mae Cymru yn perfformio o ran cydraddoldeb a hawliau dynol. Mae hefyd yn rhoi cyfle i ystyried beth arall y gellir ei wneud i hyrwyddo a gwella cydraddoldeb a hawliau dynol ymhellach. Dros y blynyddoedd, rwyf wedi cyfarfod yn rheolaidd â chadeirydd a phennaeth y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yng Nghymru, yn ogystal â'm cyd-Weinidogion, i drafod y sefyllfa o ran cydraddoldeb yng Nghymru ac i gryfhau ein hymrwymiad i weithio gyda'n gilydd i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau dwfn a hirsefydlog. 

Ers ei sefydlu yn 2007, mae Llywodraeth Cymru wedi datblygu perthynas ragorol a gwerthfawr iawn â'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yma yng Nghymru. Ac, er bod gan y comisiwn gyfrifoldeb fel rheoleiddiwr, mae hefyd yn chwarae rhan amhrisiadwy y cyfaill beirniadol. Bydd y berthynas werthfawr hon yn arbennig o bwysig dros y tair blynedd nesaf, o ystyried faint o waith yr ydym eisiau ei gyflawni. Rydym yn ceisio cydweithio'n well â holl gymdeithas sifil Cymru o ran llawer o'r meysydd gwaith yr ydym yn ymdrin â nhw i ddiogelu a gwella cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Bydd y comisiwn yn ganolog i hyn.

Trof at 'Adroddiad Effaith Cymru 2018-19', sy'n dangos yn glir ehangder gwaith caled ac ymroddiad y comisiwn yng Nghymru i roi cydraddoldeb a hawliau dynol wrth galon bywyd yng Nghymru. Roedd eu gwaith yn ystod 2018-19 yn cynnwys yr adroddiad 'A yw Cymru'n Decach?', a oedd yn edrych ar bob agwedd ar fywyd yng Nghymru a gafwyd yn ffynhonnell werthfawr a hanfodol o dystiolaeth i'n helpu i sicrhau bod ein penderfyniadau yn gadarn a bod ein polisïau a'n gwasanaethau yn ystyried anghenion pobl ac yn hygyrch i bawb. Mae swyddogion ar draws Llywodraeth Cymru wedi bod yn defnyddio'r canfyddiadau, y dystiolaeth a'r argymhellion i lunio'r cynllun gweithredu a fydd yn cyd-fynd â'r gyfres derfynol o amcanion cydraddoldeb yng Nghynllun Cydraddoldeb Strategol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020 i 2024, a gaiff ei gyhoeddi ddiwedd mis Mawrth.

Ymgymerodd y comisiwn ag ymarfer helaeth i fonitro lefelau cydymffurfio â gofynion statudol dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus—PSED yn fyr—ac i gasglu tystiolaeth a gwybodaeth ynghylch pa waith a wnaed ar draws y gwahanol sectorau i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau allweddol. Yn dilyn yr ymarfer monitro, mae'r comisiwn wedi cyfarfod â mwyafrif prif weithredwyr y cyrff cyhoeddus a restrwyd i drafod eu canfyddiadau, a chynhyrchwyd briffiau sectoraidd o ganlyniad i'r canfyddiadau. Bwriedir i'r papurau briffio gael eu defnyddio i wella amcanion cydraddoldeb cyrff cyhoeddus a hefyd i lywio'r adolygiad o'r dyletswyddau, y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddynt. Bydd yr adolygiad yn ystyried sut y gallwn ni wella'r dyletswyddau penodol i Gymru i'w gwneud hi'n ofynnol i gyrff cyhoeddus yng Nghymru gymryd camau i fynd i'r afael â gwahaniaethau o ran cyflogau a chyflogaeth, adrodd ar gynnydd a chyhoeddi data ar y bwlch cyflog.

Y llynedd, trefnodd y comisiwn a Llywodraeth Cymru ddigwyddiad symposiwm ar y cyd i gasglu syniadau am yr adolygiad er mwyn sicrhau ei fod yn cael yr effaith fwyaf posibl. Bydd y dull hwn yn helpu i sicrhau bod unrhyw newidiadau i'r PSED yn cyfrannu at waith ehangach Llywodraeth Cymru ar hybu a chryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol. Dangosodd gwaith cyfreithiol y comisiwn sut y mae'r comisiwn yn gwneud gwahaniaeth go iawn i fywydau pobl—er enghraifft, drwy helpu i egluro'r gyfraith er mwyn sicrhau bod tenantiaid anabl yn gallu gwneud addasiadau rhesymol i'w cartrefi, gan eu galluogi nhw i fyw'n annibynnol. Mae ei adroddiad ar anabledd a thai yn edrych ar y ddarpariaeth bresennol o dai hygyrch a hyblyg i bobl anabl ac yn gwneud argymhellion i Lywodraeth Cymru, ac mae hyn wedi helpu i lunio ein fframwaith newydd, 'Gweithredu ar Anabledd: yr Hawl i Fyw'n Annibynnol ', a lansiais fis Medi diwethaf. Mae'r fframwaith yn nodi sut yr ydym yn cyflawni ein rhwymedigaethau o dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau, yr UNCRPD, ac mae hefyd yn tynnu sylw at swyddogaeth deddfwriaeth allweddol, gan gynnwys Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a'r Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Mae'r model cymdeithasol o anabledd wrth wraidd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig a'n fframwaith newydd ac ymrwymais i hyrwyddo'r model cymdeithasol drwy ein fframwaith newydd. Rydym yn gweithio'n ddiwyd i hyrwyddo'r model o fewn Llywodraeth Cymru ac yn ehangach.

Amlygodd waith y comisiwn ar aflonyddu yn y gweithle a'r ymchwiliad i aflonyddu hiliol mewn addysg uwch driniaeth annerbyniol na ddylid ac na ellir ei goddef yng Nghymru nac yn unman arall yn y byd. Yn y rhagair i adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, 'A yw Cymru'n Decach?', galwodd cyn Gomisiynydd Cymru June Milligan, yr wyf yn talu teyrnged iddi am ei hamser yn y swyddogaeth honno, ar Lywodraeth Cymru i droi'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn ddeddf. Felly, fel y mae'r Aelodau yn llwyr ymwybodol, bwriad y Llywodraeth hon yw cychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, gan ei gwneud hi'n ofynnol i gyrff cyhoeddus penodol ystyried yr anghydraddoldebau a achosir gan eu penderfyniadau strategol, ac mae'r comisiwn wedi bod o gymorth mawr wrth sicrhau, ar ôl dod i rym, fod y ddyletswydd yn cyflawni'r effaith a fwriadwyd.

Yn dilyn y refferendwm ar ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, roedd pedwar corff statudol y DU ar gyfer hawliau dynol a chydraddoldeb yn unedig yn eu hymrwymiad i ddiogelu a gwella safonau cydraddoldeb a hawliau dynol ledled y DU, gan bryderu'n arbennig am golli'r amddiffyniadau o fewn siarter hawliau sylfaenol yr UE a fyddai'n arwain at leihau hawliau, megis hawliau cyflogaeth, hawliau menywod, gwarchod iechyd a diogelwch ac ati. Mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru gynnwys mwy o gytuniadau'r Cenhedloedd Unedig, gan gynnwys confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, a deddfu, lle bo hynny'n bosibl, i wneud iawn am y bylchau o ran hawliau yn y gyfraith ddomestig o ganlyniad i golli siarter yr UE.

Roeddwn yn falch o gyhoeddi yn fy nghwestiynau llafar ar 28 Ionawr fod ymchwil wedi'i gomisiynu ar bosibiliadau ehangach i gryfhau a hybu cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru, a chynhelir yr ymchwil gan gonsortiwm dan arweiniad Prifysgol Abertawe. Ymhlith pethau eraill, bydd yr ymchwil yn ystyried y posibilrwydd o ymgorffori confensiynau'r Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru a pha un a fyddai o bosib angen deddfwriaeth newydd, megis Bil hawliau dynol i Gymru. Bydd yn ystyried sut y byddai camau gweithredu o'r fath yn cydblethu â'r fframwaith presennol a ddarperir gan Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Bydd hefyd yn ystyried a fydd mwy o integreiddio yn cryfhau ac yn gwella'r broses o hybu cydraddoldeb. Disgwylir adroddiad ar yr ymchwil hwn erbyn diwedd y flwyddyn, 2020. Mae'r gwaith hwn yn cyd-fynd â'r gwelliant a gyflwynwyd i'r ddadl hon, y byddwn yn ei chefnogi.

I oruchwylio a darparu cyfeiriad strategol i'r gwaith hwn, rwyf wedi cynull grŵp llywio sy'n cynnwys rhanddeiliaid allweddol, yr wyf yn ei gadeirio. Mae'r grŵp hefyd yn goruchwylio'r broses o weithredu argymhellion cam 2 o'n hadolygiad cydraddoldeb rhywiol, a chychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Rwy'n falch o gael y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn aelodau o'r grŵp hwn.

Bu gwaith y comisiwn ar brentisiaethau a'r rhan y buont yn ei chwarae yn y grŵp gorchwyl a gorffen prentisiaethau cynhwysol o gymorth i siapio'r cynllun gweithredu i gynyddu faint o bobl anabl sy'n cymryd rhan mewn prentisiaethau yng Nghymru.

Wrth gwrs, mae meysydd gwaith eraill sydd yr un mor bwysig. Er gwaethaf llawer o newidiadau cadarnhaol yn y ffordd y mae pobl anabl, pobl LGBT+, menywod a chymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn cael eu trin, nid yw ein gwlad eto yn lle teg a mwy cyfartal i bawb. Mae gwaith y comisiwn wedi tynnu sylw at hyn, ac mae ei gyngor a'i argymhellion i ni a'r sector cyhoeddus ehangach wedi sbarduno a dylanwadu ar benderfyniadau polisi a chamau gweithredu parhaus i gyflawni ein gweledigaeth o Gymru fwy cyfartal. Mae mwy i'w wneud ac mae mwy y byddwn yn ei wneud. Diolch.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig a galwaf ar Helen Mary Jones i gynnig y gwelliant hwnnw, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

Gwelliant 1—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i amlinellu strategaeth gynhwysfawr ar gyfer diogelu hawliau dynol mewn ffordd gadarn ac ystyrlon nawr bod y DU wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o gynnig y gwelliant hwn, gan siarad yn lle fy nghydweithiwr Leanne Wood, nad yw'n gallu bod gyda ni y prynhawn yma. Hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am dderbyn ein gwelliant, a gyflwynwyd yn yr ysbryd o obaith y byddai'n gwneud hynny.

Rwyf eisiau ategu'r holl bethau cadarnhaol y mae'r Gweinidog wedi'u dweud am waith y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yma yng Nghymru. Fy nghred i yw eu bod yn gwneud llawer iawn o waith gydag adnoddau cymharol brin a gwn fod y gwaith hwnnw yn cael effaith, fel y mae'r Gweinidog wedi dweud, a gwn y bydd yn parhau i wneud hynny.

Fodd bynnag, hoffwn godi rhai pryderon, nid am y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, ond am yr amgylchedd y gallai fod yn gweithio ynddo. Gwyddom fod gan y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan, sy'n gyfrifol am ariannu a rheoli'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, o dan ddeddfwriaeth y DU sy'n rheoli cyfraith cydraddoldeb yma yng Nghymru ar hyn o bryd, ymrwymiad hirdymor i ddiddymu a disodli'r ddeddfwriaeth hon. Fel y dywedodd y Gweinidog yn ei haraith, rwy'n pryderu'n fawr am yr hyn y gallai'r newid hwnnw ei olygu.

Mae hon yn Llywodraeth sydd ag ymrwymiad cryf i ddadreoleiddio—Llywodraeth yn San Steffan sydd ag ymrwymiad cryf i ddadreoleiddio—a gwyddom, oni wyddom, Dirprwy Lywydd, fod dadreoleiddio'n aml yn golygu dileu amddiffyniadau'r rhai mwyaf agored i niwed, boed hynny'n amddiffyniadau pobl sy'n gweithio mewn amgylcheddau peryglus o ran iechyd a diogelwch, neu, yn yr achos hwn, ai dyma'r amddiffyniadau, er enghraifft, i fenywod a merched i gael eu hawliau wedi'u diogelu yn y gwaith os oes angen iddynt gymryd absenoldeb mamolaeth.

Rwy'n falch iawn o glywed y Gweinidog yn dweud ei bod yn bwriadu, fel y dywedodd o'r blaen, gwneud y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn ddeddf a byddwn yn ddiolchgar pe byddai'n dweud wrthym y prynhawn yma o fewn pa fath o amserlen y mae hi'n bwriadu gwneud hyn. Oherwydd ein haeriad ar y meinciau hyn yw bod y traddodiad o gefnogaeth i hybu cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol, sydd wedi cael ei rannu, rwy'n credu, yn weddol eang ar draws sawl rhan o'r Cynulliad hwn, bellach o dan fygythiad gan yr amgylchedd sy'n newid yn San Steffan. Credaf fod angen inni wneud rhywfaint o'r gwaith y mae'r Gweinidog eisoes wedi'i amlinellu ar fyrder.

Roeddwn yn falch iawn o'i chlywed yn dweud yn gynharach ei bod wedi ymrwymo i'r ymchwil, sydd eisoes wedi'i grybwyll wrthym, i edrych ar ba fath o fframwaith cyfreithiol y bydd angen inni ei gael yma yng Nghymru i ddiogelu hawliau ein dinasyddion yn y dyfodol. Roeddwn hefyd yn falch o'i chlywed yn dweud bod y gwaith hwnnw'n cynnwys edrych ar y posibilrwydd o ymgorffori confensiynau'r Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Dynol yn fwy cyffredinol yng nghyfraith Cymru.

Teimlaf ei bod yn bryd, a chredwn ei bod yn bryd bellach, ystyried mynd ymhellach na hynny a cheisio datganoli cyfrifoldebau cydraddoldeb yn glir ac yn syml i'r Senedd hon, oherwydd fy nghred gadarn yw y byddwn yn gallu datblygu consensws ynghylch y math o agwedd at gydraddoldeb a hawliau dynol efallai na fydd yn bosibl ei chyflawni yn San Steffan. A'm pryder i yw y gall y gwaith cadarnhaol y mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn ei wneud yn awr fod yn amhosibl os ydynt yn gweithio mewn amgylchedd lle mae Llywodraeth y DU—yn gweithio ar lefel Prydain Fawr yn yr achos hwn, wrth gwrs, oherwydd bod y trefniadau yng Ngogledd Iwerddon yn wahanol—yn wrthwynebus i'w waith.

Efallai y bydd y Gweinidog yn cofio, gan fynd yn ôl yn bell iawn, iawn i'r 1980au a dechrau'r 1990au, y bu'n rhaid gwneud llawer o'r gwaith da a wnaethpwyd wedyn gan y Comisiwn Cyfle Cyfartal yng Nghymru, dan arweiniad ein diweddar gyd-Aelod Val Feld, er gwaethaf polisi canolog y Llywodraeth ganolog ar y pryd. Nid wyf yn credu y gallwn ddisgwyl i'n Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol weithredu felly 30 mlynedd yn ddiweddarach, gan wneud gwaith cadarnhaol fel—. Er enghraifft, bydd y Dirprwy Weinidog yn cofio creu Chwarae Teg, sy'n sefydliad pwysig iawn yng Nghymru nawr, y bu'n rhaid gwneud hynny er gwaethaf y Comisiwn Cyfle Cyfartal ar y pryd yn hytrach na gyda'i gefnogaeth yn ganolog.

Felly, byddwn yn gofyn i'r Gweinidog, yn ei hymateb i'r ddadl hon—ac ni fyddaf yn ailadrodd y pethau cadarnhaol y mae wedi'u dweud am y darnau penodol o waith y mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wedi'u gwneud eleni—i gyflymu'r gwaith hwn i ryw raddau, oherwydd teimlaf y gall yr amgylchedd newid yn gyflymach nag yr ydym yn ei ddisgwyl, ac efallai y cawn ragor o waith i'w wneud os nad ydym, er enghraifft, yn creu fframwaith deddfwriaethol ar gyfer Cymru i ddiogelu hawliau dynol ein cyd-ddinasyddion a hybu'r gymdeithas fwy cyfartal yr wyf yn gwybod bod y Dirprwy Weinidog—a chaiff ein cefnogaeth lawn—yn ceisio'i hybu.

Felly, nid wyf yn anghytuno o gwbl, Dirprwy Lywydd, gydag unrhyw beth y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud—byddwn yn cefnogi'r cyfan—ond yr hyn yr wyf yn pryderu yn ei gylch yw'r amgylchedd hwnnw'n newid a'r angen i gyflymu'r gwaith hwn, fel nad ydym yn cael ein hunain, er enghraifft, â Chomisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yng Nghymru sydd wedi colli cymaint o adnoddau fel mai prin yw ei allu i wneud ei waith. Diolch yn fawr.  

Rwy'n falch o gael siarad yn y ddadl hon yn rhinwedd fy swyddogaeth yn Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau. Rwyf yn credu bod 'Adroddiad Effaith' y comisiwn yn rhestru ystod eang o weithgareddau ar draws bron pob maes cyfrifoldeb datganoledig, ac felly mae'n fater pwysig iawn i'w drafod yn hyn o beth. Wrth gwrs, mae'r comisiwn yn gweithredu fel ffynhonnell bwysig o arbenigedd, i'r Cynulliad ac, yn wir, i'r Llywodraeth.

Un o gyflawniadau mawr y cyfnod adrodd hwn oedd cyhoeddi 'A yw Cymru'n Decach?' yn 2018, ac rwy'n credu bod hwnnw'n adroddiad cynhwysfawr ac, yn wir, yn ddadlennol, sy'n nodi'r heriau a wynebwn wrth wneud Cymru'n fwy cyfartal a theg, a hefyd o ran y gyfres o 42 o argymhellion eang a allai helpu i sicrhau newid gwirioneddol a pharhaol pe bai'n cael ei weithredu.

Mewn gwirionedd, mae llawer o'r argymhellion hynny'n cyd-fynd â chanfyddiadau ein pwyllgor, ac yn arbennig hoffwn dynnu sylw at y rheini sy'n ymwneud â diogelu cydraddoldeb a hawliau dynol ar ôl Brexit: gwella casglu data ar ddigartrefedd; annog mwy o gyflogwyr yng Nghymru, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, i gynnig gweithio hyblyg o'r diwrnod cyntaf; mynd i'r afael â gwahaniaethu beichiogrwydd a mamolaeth; gwella dyletswyddau cydraddoldeb y sector cyhoeddus; sicrhau bod y Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 yn cael ei rhoi ar waith yn llawn; a lleihau rhwystrau i sicrhau bod yr ystod ehangaf o bobl yn cymryd rhan ym mywyd gwleidyddol Cymru.

Rydym ar hyn o bryd, fel pwyllgor, yn rhoi sylw i'r materion hyn yn ein gwaith craffu presennol—neu byddwn yn ceisio gwneud hynny yn ystod misoedd olaf y Cynulliad. A hoffwn, Dirprwy Lywydd, ofyn i'r Dirprwy Weinidog a wnaiff hi amlinellu a gaiff argymhelliad 25, sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i bennu targedau cyraeddadwy a chyfrwymol ar gyfer lleihau tlodi ac adrodd ar gynnydd bob blwyddyn, ei weithredu; ac, os felly, pryd y caiff y targedau hyn eu gosod.

Gan symud ymlaen i feysydd eraill o waith y comisiwn dros gyfnod yr adroddiad, mae ein pwyllgor wedi elwa ar eu harbenigedd yn ein gwaith, yn benodol: pan roddodd dystiolaeth i'n hymchwiliad i rianta, cyflogaeth a mamolaeth ym mis Gorffennaf 2018; ac fel rhan o'n gwaith ar y cyd â'r pwyllgorau cyllid a phlant, pobl ifanc ac addysg ym mis Tachwedd 2018, pan fu inni edrych ar effeithiolrwydd asesiadau o effaith cyllideb Llywodraeth Cymru; a'u gwaith ar effaith gronnol diwygiadau treth a lles ar wariant cyhoeddus, a oedd yn ddefnyddiol iawn o ran ein hystyriaeth o'r posibilrwydd o ddatganoli'r budd-daliadau hynny.

Yn ogystal â hynny, dylanwadwyd yn uniongyrchol ar ein pwyllgor gan yr 'Adroddiad Effaith' a'i arwyddion o ran ehangder gwaith y comisiwn. Mae hynny, wrth gwrs—o ran ein dealltwriaeth a'n gwerthfawrogiad o'u gwaith—yn cynnwys yn bendant y ffordd y maen nhw wedi cefnogi achosion cyfreithiol unigol ar faterion pwysig, megis gallu cael addysg ac addasu cartrefi yn y sector rhentu. Ac, wrth gwrs, mae eu hadroddiad hefyd yn bwysig o ran amlygu eu nodau ar gyfer 2019 i 2022, y gallwn gytuno eu bod i gyd yn bwysig ac yn amcanion clodwiw: sicrhau nad yw cyfleoedd bywyd pobl yn cael eu llesteirio gan rwystrau; sicrhau bod gennym ni seiliau cadarn i adeiladu cymdeithas fwy cyfartal sy'n parchu hawliau; ac amddiffyn hawliau pobl yn y sefyllfaoedd mwyaf bregus.

Felly, o ystyried yr holl waith pwysig ac arwyddocaol hwnnw, Dirprwy Lywydd, edrychaf ymlaen at weld sut y caiff y nodau hyn eu cyflawni drwy waith y comisiwn yn y flwyddyn sydd i ddod. Ac, i gloi, hoffwn gymeradwyo'r 'Adroddiad Effaith' i'r Cynulliad a'r gwaith pwysig iawn y mae'r comisiwn yn parhau i'w wneud.

Fel y dywed yr 'Adroddiad Effaith Cymru' blynyddol hwn, amcanion y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yw:

sicrhau nad yw cyfleoedd bywyd pobl yn cael eu llesteirio gan rwystrau,

—mewn geiriau eraill, y model cymdeithasol— sicrhau bod gennym seiliau cadarn i adeiladu cymdeithas fwy cyfartal ac sy'n parchu hawliau ac i amddiffyn hawliau pobl yn y sefyllfaoedd mwyaf bregus.

Mae'n cyfeirio at lansio eu hadroddiad 'Tai a phobl anabl: argyfwng cudd Cymru'. Cadeiriais gyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar anabledd, lle y siaradodd y comisiwn am hyn. Mynegwyd pryder ganddynt ynghylch y canlynol: diffyg data sydd gan awdurdodau lleol am ofynion tai pobl anabl a gwybodaeth am y stoc y maen nhw yn ei chadw; pryder mai dim ond 55 y cant o awdurdodau lleol a ddywedodd eu bod yn cynnal asesiadau cydraddoldeb ac effaith ar eu cynlluniau datblygu lleol; ac roeddent yn briodol yn pwysleisio pwysigrwydd gwrando ar bobl anabl.

Canfu'r adroddiad fod prinder sylweddol o gartrefi hygyrch. Nid yw pobl anabl yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i fyw'n annibynnol. Nid oedd targed ar gyfer cartrefi hygyrch yn nharged 20,000 o dai fforddiadwy Llywodraeth Cymru erbyn 2021. Dim ond un o'r 22 o awdurdodau lleol sydd wedi gosod targed canrannol ar gyfer cartrefi hygyrch a fforddiadwy, a dim ond 15 y cant o awdurdodau lleol yng Nghymru a ddywedodd fod yr wybodaeth a oedd ganddynt am ofynion tai pobl anabl yn dda.

Drafftiwyd y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol gan Gyngor Ewrop, nid yr Undeb Ewropeaidd. Fel llofnodwr, byddai'r DU yn torri cyfraith ryngwladol pe bai'n methu â pharchu'r hawliau yn y confensiwn. Mae maniffesto 2019 Ceidwadwyr y DU yn datgan y bydd Llywodraeth y DU yn diweddaru'r Ddeddf Hawliau Dynol a sefydlu

Comisiwn Cyfansoddiad, Democratiaeth a Hawliau a fydd yn archwilio'r materion hyn yn fanwl.

Rwy'n cymryd y bydd y comisiwn yn ymwneud â hyn. Mae hefyd yn nodi y bu'r DU ar flaen y gad o ran rhyddid a hawliau dynol ers tro byd—a bydd yn parhau felly.

Mae'r 'Adroddiad Effaith' hwn yn cyfeirio at adroddiad y comisiwn yn 2019, 'A yw Cymru'n Decach?', ac mae'r comisiwn yn awyddus i Lywodraeth Cymru ddarparu tystiolaeth wirioneddol yn egluro'n fanwl sut y mae'n bwrw ymlaen â'i hargymhellion penodol. Gobeithiaf y bydd y Gweinidog yn ymateb i hynny.

Gan dynnu sylw at yr anawsterau y mae pobl anabl yn eu cael wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, argymhellodd y dylai Trafnidiaeth Cymru weithio gyda Network Rail a'r contractwr rheilffyrdd KeolisAmey i wella hygyrchedd y seilwaith rheilffyrdd presennol ar draws Nghymru, ac y dylai darparwyr a rheoleiddwyr trafnidiaeth gyhoeddus ddarparu hyfforddiant i sicrhau bod gan bob aelod o staff yr wybodaeth a'r sgiliau i helpu i ddiwallu anghenion teithwyr anabl.

Er bod Llywodraeth Cymru wedi datgan ei bod yn ystyried ymgorffori mwy o hawliau dynol yn y gyfraith yng Nghymru, pleidleisiodd yn erbyn cynnig Darren Millar i ymgorffori egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl hŷn yng nghyfraith Cymru. Felly, mae angen iddi nawr amlinellu ei chynigion penodol.

Clywaf yn rheolaidd gan bobl anabl y gwahaniaethwyd yn eu herbyn ac, felly, mae angen i'r comisiwn gefnogi achosion cyfreithiol strategol sy'n sefydlu cynsail cyfreithiol. Felly, croesawaf yr achosion a gefnogwyd gan y comisiwn a arweiniodd at ddyfarniad Tribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru bod ysgol yn y gogledd wedi gwahaniaethu ar sail anabledd yn anghyfreithlon—mae'n swnio'n union yr un fath ag achos yr oeddwn i yn gysylltiedig ag ef, yn ymwneud â disgybl awtistig—ac mewn dyfarniad clywsom fod yn rhaid i landlordiaid ganiatáu i lesddeiliaid anabl wneud newidiadau sy'n rhesymol ac yn angenrheidiol.

Rwyf wedi siarad o'r blaen yn y fan yma i gefnogi Bil arfaethedig i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl yng nghyfraith Cymru, a gelwais ar Lywodraeth Cymru i weithredu i fynd i'r afael â methiant asiantaethau cyhoeddus i gyflawni eu dyletswyddau a'u cyfrifoldebau i bobl anabl, gan nodi bod Deddf Cydraddoldeb 2010 yn ei gwneud hi'n ofynnol i ddarparwyr gwasanaethau feddwl ymlaen llaw a mynd i'r afael â rhwystrau sy'n llesteirio pobl anabl. Mae'r 'Adroddiad Effaith' hwn yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adolygu dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yng Nghymru, yn unol ag argymhellion y comisiwn.

Rwyf am gloi felly drwy gyfeirio at ddim ond tair enghraifft ddiweddar ymhlith llawer lle mae hyn yn cael ei anwybyddu ar lawr gwlad: pryd dywedodd awdurdod addysg lleol wrth rieni merch ifanc na ddylai fynd i'w hysgol gynradd leol oherwydd eu bod nhw'n ystyried bod yr addasiadau ar gyfer ei chadair olwyn yn rhy ddrud heb ymgynghori â nhw—mae hynny'n gyfredol; pryd dywedodd yr ymgyrchydd Kim Edwards o Changing Places yn Sir y Fflint, 'Ar hyn o bryd, mae pobl sydd ag anableddau dwys yn cael eu cadw draw o'u trefi lleol am na ellir hyd yn oed ddiwallu eu hanghenion dynol sylfaenol, dim ond i ddefnyddio tŷ bach hyd yn oed'; a phryd methodd y gwasanaethau cymdeithasol â sefydlu a diwallu anghenion cyfathrebu a phrosesu plentyn awtistig pan fuont yn ei holi hi, a phenderfynu wedyn nad oedd hi mewn perygl o gael ei cham-drin gan ei thramgwyddwr—yn ffodus, gwelodd y llys drwy hyn yn gynharach y mis hwn.  

Roeddwn eisiau dechrau gyda hawliau plant, mewn gwirionedd, i siarad am hyn, oherwydd ceir diffygion difrifol o ran y sefyllfa yng Nghymru. Mae hon yn enghraifft bendant: pan fo plentyn mewn gofal yn honni ei fod yn cael ei gam-drin, ni fydd y plentyn yn cael eiriolwr fel y dylai—mae ganddo hawl i gael eiriolwr, fel y cadarnhawyd gan y comisiynydd plant yn ddiweddar; ni chaiff ei gludo i fan diogel—neu, efallai o dan rhai amgylchiadau ni chaiff ei gludo i fan diogel; ac mae'n bosib na fydd arbenigwr amddiffyn plant yn siarad ag ef. Felly, rydym yn trafod cydraddoldeb a hawliau ac ati yma heddiw, ond mae hyn yn digwydd ar hyn o bryd. Mae wedi digwydd, ac mae gwir angen mynd i'r afael ag ef. Mae'n gwbl annerbyniol bod pobl ifanc yn cael eu hamddifadu o'u hawliau ac nad oes neb yn gwrando ar eu llais.

Hoffwn siarad hefyd am y cynnydd sydd angen ei wneud o ran hawliau mamolaeth a hefyd hawliau tadolaeth i dadau. Rwy'n credu ein bod ni'n dal ymhell ar ei hôl hi o ran dynion yn dioddef achosion o gam-drin domestig, oherwydd gwryw yw un o bob tri dioddefwr erbyn hyn, ac mae diffyg darpariaeth enbyd mewn gwirionedd. Rwy'n cofio pan soniais am hyn gyntaf yma yn y Cynulliad, y dywedwyd wrthyf imi gael fy ffeithiau'n gywir—mae'n ddrwg gennyf, nid i gael fy ffeithiau'n gywir, ond i gael fy mlaenoriaethau'n gywir. Dyna'r gair—'blaenoriaethau'. A meddyliais, 'waw, rwyf i yma yn rhywun sydd wedi bod drwy hynny, mewn gwirionedd', flynyddoedd yn ôl ac nid oedd unman i fynd—nid oedd unman i droi. Ac rwy'n cofio, o'm profiad, yn dweud wrth bobl fy mod wedi dechrau cymryd rhan mewn bocsio coler wen, gan fy mod yn teimlo cywilydd oherwydd cyflwr fy wyneb. Rwy'n gweld unigolyn ar ôl unigolyn yn fy swyddfa a does dim llawer o gefnogaeth ar gael iddyn nhw.

Ym mis Rhagfyr, traddodais ddarlith ar gydraddoldeb ym Mhrifysgol Bradford—traddodais ddarlith goffa Rosa Parks. Roeddwn i wir yn credu ein bod ni flynyddoedd maith ar ei hôl hi yng Nghymru o ran cydraddoldeb. Mae gennym ni brifddinas amlddiwylliannol iawn, ond nid yw'n cael ei hadlewyrchu yn amgylchedd y Cynulliad hwn o ran staff proffesiynol. Rwy'n credu bod problem fawr. Mae naill ai'n hiliaeth anymwybodol neu efallai'n hiliaeth glyfar, ymwybodol mewn llawer rhan o'r gymdeithas yng Nghymru, ac wrth siarad â phobl groenliw yr un yw'r sgwrs, oherwydd pan fyddwn ni'n credu ein bod yn siarad yn bendant, rydym ni bob amser yn cael ein galw'n 'ymosodol'; pan fyddwn ni'n credu ein bod ni'n angerddol, rydym yn cael ein galw'n ddig; pan fyddwn ni'n ceisio gwneud y gorau gallwn ni, rydym ni'n cael ein galw'n lletchwith ac nid yn rhan o'r tîm. Ac yn ddiweddar, rwyf wedi cael llond bol, mewn gwirionedd, oherwydd bod llawer o'r merched croenliw huawdl, disglair a deallus yr wyf yn eu cyfarfod sy'n cael eu galw'n 'ddig' yn awtomatig am eu bod yn arddel eu personoliaeth eu hunain ac eisiau bod yn nhw eu hunain, ac maen nhw'n mynnu bod yn nhw eu hunain ac maen nhw'n achub eu cam eu hunain ac oherwydd hyn, maen nhw'n 'ddig' ac yn 'ymosodol'. Rwy'n credu bod llawer iawn o hiliaeth isymwybodol mewn cymdeithas y mae angen i ni, yn gyntaf oll, gyfaddef ei fod yn bodoli. Yr hyn oedd yn wych am y ddarlith a roddais: gofynnais y cwestiwn ar y dechrau, 'pwy sy'n rhagfarnllyd?', a chododd pawb eu dwylo. Gallwn fod wedi gofyn yr un cwestiwn hwnnw mewn llawer lle ac ni fyddai unrhyw ddwylo wedi codi o gwbl.

Rwyf eisiau gorffen, yn olaf, gyda dosbarth, oherwydd rwy'n credu mai'r anghydraddoldeb mwyaf sy'n ein hwynebu yw anghydraddoldeb dosbarth ac yn enwedig tai. Mae cymaint o bobl ifanc a phobl dosbarth gweithiol yn methu â phrynu eu heiddo eu hunain nawr, ac maen nhw'n talu swm aruthrol o arian mewn rhent i gynghorau ac i gymdeithasau tai ac mae eu teuluoedd yn colli'r arian hwnnw. Ond yn achos pobl dosbarth canol sy'n berchen ar eiddo neu sawl eiddo, yna bydd eu plant yn etifeddu'r rheini—etifeddiaeth o ecwiti—ac mae'r hyn a wnaeth y Cynulliad hwn wrth basio deddfau i atal pobl rhag gallu prynu tai cymdeithasol wedi atgyfnerthu anghydraddoldeb—[Torri ar draws.] Ie.

Mae hwnnw'n bwynt pwysig, ond y prif reswm dros hyn yw diffyg cyflenwad tai—dyna sydd wedi cynyddu prisiau tai a chynnal rhan o gymdeithas sydd â diddordeb mewn gweld prisiau tai'n aros yn uchel. Ac mae'n rhaid i mi ddweud mai'r sawl sy'n dadlau'n gyson yn erbyn rhagor o adeiladu tai yn y Siambr hon yw chi.

Na, rydych chi'n anghywir yn y fan yna. Yr hyn yr wyf i'n dadlau'n gyson yn ei erbyn yw adeiladu ar safleoedd tir glas. Er enghraifft, ar hyn o bryd yng Nghaerdydd, mae 1,300 o eiddo gwag yn sefyll, heb eu defnyddio. Dylid eu hadnewyddu a dylem roi pobl yn ôl ynddyn nhw. Yr hyn yr wyf i'n sôn amdano mewn gwirionedd yw anallu pobl i gynilo i gael blaendal enfawr a phrynu eiddo. Mae'n atgyfnerthu anghydraddoldeb. A hyd nes ein bod yn galluogi pobl i brynu eu tai eu hunain a galluogi pobl i fod yn annibynnol yn eu bywydau eu hunain yn y ffordd yna—gan fynnu eu sofraniaeth bersonol eu hunain—yna ni fyddwn yn mynd i'r afael â'r broblem o anghydraddoldeb dosbarth mewn gwirionedd. Diolch.

A gaf i, cyn imi ddechrau, ddweud mor falch yr wyf o wasanaethu ar y pwyllgor dan stiwardiaeth John Griffiths? Rwy'n cytuno â llawer o'r sylwadau a wnaeth o ran y dystiolaeth amrywiol yr ydym wedi'i gweld mewn amryw o ymchwiliadau yn y cyfnod yr wyf wedi bod ar y pwyllgor a chyn hynny hefyd. Ac rwy'n croesawu'n fawr ddatganiad y Gweinidog mewn ymateb i adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a'r gwaith y mae'r comisiwn yn ei wneud. Rwy'n credu bod ein gwlad ni yn sicr wedi arwain y ffordd. Mae wedi adeiladu ar y cynnydd da iawn a wnaed gennym yn ystod y degawd diwethaf a mwy ar sail y DU, ond mae wedi torri ei chwys ei hun o ran cydraddoldeb a hawliau dynol hefyd.

Ond rwyf eisiau canolbwyntio ar un maes yn unig, oherwydd heddiw rwyf wedi bod yn cnoi cil dros adroddiad sy'n ymdrin ag un maes penodol o anghydraddoldeb, sef y maes sy'n ymwneud ag anghydraddoldeb iechyd. Rwy'n credu nad oes unrhyw beth yn fwy trawiadol na'r wybodaeth y bydd y lle y cewch eich geni, y sefyllfa a'r amgylchiadau y ganwyd chi iddyn nhw, yn effeithio'n sylweddol ar hyd eich bywyd ac ansawdd y bywyd hwnnw. Mae adroddiad Marmot wedi cael ei gyflwyno yn ystod y diwrnodau diwethaf—adroddiad awdurdodol iawn. Mae'r Llywodraeth ei hun wedi croesawu'r adroddiad, ond rwy'n credu y bydd yn cael anhawster wrth ymdrin â rhai o'i gasgliadau. Rwyf wedi bod yn edrych serch hynny, Dirprwy Lywydd, drwy rai o'r siartiau, oherwydd mae'n fy helpu'n aml iawn pan fyddaf yn edrych ar rywfaint o'r dystiolaeth ddarluniadol sydd o'n blaenau, pan welwn y siartiau sy'n dangos bod disgwyliad oes yn gostwng nawr ymhlith y bobl dlotaf mewn rhai rhanbarthau yn Lloegr. Gyda llaw, mae'n dweud bod goblygiadau yng Nghymru hefyd, a dof at hynny yn y man.

Yn ystod y degawd diwethaf, roedd traean o blant Lloegr yn byw mewn tlodi am dair blynedd yn olynol, ac mae'r niferoedd hynny'n codi. Os edrychwn ni ar rai o'r rhai allweddol eraill, yr wyf wedi'u hargraffu heddiw, dechreuodd y cynnydd mewn disgwyliad oes adeg geni yn Lloegr arafu ar ôl 2010, a rhagwelir y bydd hyn yn parhau. Erbyn hyn mae gan y DU gyfran uwch o blant yn byw mewn tlodi na Gwlad Pwyl, Iwerddon a chyfartaledd yr OECD, ac os yw'r Aelodau eisiau gwybod beth yw cyfartaledd yr OECD, mae 13.1 y cant yn byw mewn tlodi, ac yn y DU, mae'n 17.5 y cant erbyn hyn. Mae'r holl ddangosyddion yn Lloegr yn mynd i'r cyfeiriad anghywir, ond maen nhw'n mynd i'r cyfeiriad anghywir ar draws Lloegr hefyd. Felly, sut wnaethom ni gyrraedd y sefyllfa hon? A chyda llaw, mae'r cwbl yn pwyntio i fan gadael penodol pan ddechreuodd pethau fynd o chwith.

Wel, yr hyn a welwn yn awr yw bod disgwyliad oes bellach wedi bod yr un fath yn y DU am y tro cyntaf ers dros gant o flynyddoedd, ac mae wedi lleihau i rai grwpiau, gan gynnwys lleiafrifoedd ethnig, a hefyd y menywod mwyaf difreintiedig mewn cymdeithas. Mae'r adroddiad a gyhoeddwyd, adroddiad Marmot, sy'n awdurdodol, y bu arbenigwyr yn gweithio arno ac sy'n eang ei gwmpas ac yn fanwl yn ei ymchwil arbenigol, wedi priodoli hynny yn bennaf i effaith toriadau sydd wedi dod yn uniongyrchol o bolisïau cyni. Nid fi sy'n dweud hyn—yr adroddiad sy'n dweud hyn. Yn wir, dywedodd Marmot, sef Cyfarwyddwr Sefydliad Ecwiti Iechyd yr UCL, a dyfynnaf yn uniongyrchol:

'Mae'r DU'—yn flaenorol—

'wedi cael ei gweld fel arweinydd byd o ran adnabod a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd ond mae rhywbeth syfrdanol yn digwydd. Mae'r adroddiad hwn yn ymwneud â Lloegr, ond yn yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon, mae'r niwed i iechyd a lles yn agos at fod yn ddigynsail hefyd.'

Ac mae'n mynd ymlaen i ddweud bod

'cyni wedi cael effaith sylweddol ar degwch ac ar iechyd, ac mae'n debygol o barhau i wneud hynny'.

Mae'n gyfrifol am y disgwyliad oes yn aros yn ei unfan, am iechyd pobl yn dirywio ac am anghydraddoldeb iechyd yn lledu. Ac os caf fynd ychydig ymhellach, mewn rhagair i'r adroddiad dywed Marmot,

'O dlodi plant sy'n cynyddu a chau canolfannau plant'—

Cofiwch ei fod yn siarad am Loegr, ond mae effaith cyni wedi cyrraedd yn bell, oherwydd dywed ei fod hefyd yn berthnasol i Gymru a'r Alban hefyd.

'O dlodi plant sy'n cynyddu a chau canolfannau plant, i ddirywiad mewn cyllid addysg, cynnydd mewn gwaith ansicr a chontractau dim oriau, i argyfwng o ran fforddiadwyedd tai a chynnydd mewn digartrefedd, i bobl heb ddigon o arian i fyw bywyd iach ac sy'n troi at fanciau bwyd yn eu niferoedd, i gymunedau sy'n cael eu hanwybyddu ac mewn cyflwr gwael gydag ychydig iawn o resymau dros fod yn obeithiol.'

Bydd cyni, meddai,

'yn bwrw cysgod sylweddol dros fywydau plant a anwyd ac a gaiff eu magu dan ei effeithiau.'

Mae'n ei ddisgrifio fel 10 mlynedd goll, a bydd y genhedlaeth sydd wedi mynd drwy'r 10 mlynedd hynny'n ysgwyddo baich y 10 mlynedd goll hynny, y plant sy'n cael eu geni ynddi.

Diolch. A gaf i nawr alw ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip i ymateb i'r ddadl? Jane Hutt.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Aelodau'r Cynulliad am eu cyfraniadau o bob rhan o'r Siambr, a hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle i ddiolch i bwyllgor Cymru y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a chredaf fod llawer o'r aelodau yma heddiw. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Helen Mary Jones am ei phwyntiau perthnasol iawn am yr heriau a wynebwn, ac yn gwbl briodol am gydnabod gwaith y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn ein holi ynghylch sut yr ydym yn cyflawni ac yn mynd i'r afael â'r heriau hynny, a gweithio gyda'r comisiwn o ran y cyfleoedd.

Wrth gwrs, y cyfle yr ydym ni wedi'i gymryd yw gwneud y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn ddeddf. Fel y dywedais, yn amlwg roedd galw am hyn yn 'A yw Cymru'n Decach?' a bydd yn berthnasol i gyrff cyhoeddus, cymwys, perthnasol, a bydd hynny'n cynnwys, wrth gwrs, Gweinidogion Cymru, byrddau iechyd lleol, ymddiriedolaethau'r GIG, awdurdodau iechyd arbennig Cymru, awdurdodau lleol, gwasanaethau tân a gwasanaethau achub, Awdurdod Cyllid Cymru ac awdurdodau parciau cenedlaethol—felly, cyrff cyhoeddus allweddol o dan Ddeddf 2010. Ac rydym yn bwriadu iddi ddod i rym ar 1 Ebrill 2020. Rydym wedi cael yr ymgynghoriad, a lansiwyd y llynedd, ac fe gawsom ni amrywiaeth eang o safbwyntiau gan Aelodau'r cyhoedd o'r digwyddiadau a gynhaliwyd gennym, ac roedd yr adborth yn gadarnhaol ar y cyfan o ran croesawu'r ddyletswydd.

Ond, fel y soniais ynghylch y dull cyd-gynhyrchiol o lunio polisïau, rydym yn mynd i ymgysylltu â phartneriaid o ran datblygu'r canllawiau er mwyn sicrhau bod y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn gweithio i gyrff cyhoeddus y mae'n berthnasol iddynt, ac yn cyflawni ar gyfer pobl Cymru. Wrth gwrs, byddwn yn ceisio hynny, a bydd yn mynd i'r afael â llawer o'r pwyntiau a wnaed gan Aelodau ynghylch mynd i'r afael ag anghydraddoldeb economaidd-gymdeithasol.

Wrth gwrs, galwyd sawl gwaith yn ystod y blynyddoedd diwethaf ar i Lywodraeth Cymru gymryd camau deddfwriaethol i gryfhau a hybu cydraddoldeb a hawliau dynol yma yng Nghymru, ac mae dechrau'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 yn mynd i sicrhau ein bod yn ystyried effaith penderfyniadau strategol ar y bobl a'r grwpiau tlotaf yng Nghymru. Ond yn amlwg, mae adolygu'r dyletswyddau sy'n benodol i'r Gymru o dan ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yn hanfodol er mwyn sicrhau eu bod yn gyfredol, yn gymesur ac yn effeithiol, a diolchaf i Mark Isherwood am roi enghreifftiau pendant er mwyn i gyrff cyhoeddus ac, wrth gwrs, y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, wrth wrando ar hyn, weld ble yn wir mae angen i ni gynnal adolygiad trwyadl o'r PSED a sut yr ydym yn cyflawni hynny.

Wrth gwrs, rydym yn gweithio'n agos gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i adolygu monitro a gwella'r trefniadau adrodd fel bod adroddiadau data cydraddoldeb gan gyrff cyhoeddus Cymru yn hawdd eu canfod a'u deall. Mae'n amlwg iawn os ydym yn mynd i ddatblygu a chreu cymdeithas decach lle caiff amrywiaeth ei gwerthfawrogi a'i pharchu, lle nad yw pobl yn wynebu gwahaniaethu a rhagfarn, cymdeithas lle gall pobl gymryd rhan, ffynnu a chael cyfle i gyflawni eu hamcanion—. Felly, byddwn, yn amlwg, yn bwrw ymlaen â hynny o ran ein cyfrifoldebau gyda'n hamcanion cydraddoldeb ar gyfer y pedair blynedd nesaf.

Rwy'n ddiolchgar i John Griffiths am eich pwyntiau hefyd o ran ymateb i 'A yw Cymru'n Decach?' ac am y gwaith gwerthfawr yr ydych yn ei wneud wrth arwain eich pwyllgor. Ac, wrth gwrs, rydych chi'n hollol iawn o ran mynd i'r afael â thlodi, a bydd yr alwad honno am fynd i'r afael â'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn un rhan o'r ymateb i hynny. Ond nid yw Llywodraeth Cymru yn meddu ar yr holl ddulliau ysgogi sydd eu hangen i wneud y gwahaniaeth hwnnw i'r prif ffigur ar gyfer tlodi yng Nghymru, ac mae'n rhaid i ni gydnabod ymchwil y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i effaith diwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU. Fe wnaethoch chi sôn am effaith gronnol diwygiadau treth a lles, a'r ffaith bod aelwydydd anabl a'r rhai sydd â phlant mewn perygl arbennig. Felly, mae'r gwaith yr ydym yn ei wneud i fynd i'r afael â hyn yn hollbwysig, nid yn unig o ran y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, ond yn enwedig o ran gallu defnyddio trafnidiaeth a gorfodi'r gyfraith, a dyna lle, wrth gwrs, mae ein fframwaith, 'Gweithredu ar Anabledd: Yr Hawl i Fyw'n Annibynnol' mor bwysig.

Felly, rwy'n credu, hefyd, dim ond o ran ymateb i'n cyfrifoldebau, roeddwn yn falch iawn o ddod gerbron y pwyllgor er mwyn iddo gael craffu ar ein cynnydd gyda'r ddeddfwriaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, a'r cynnydd yr ydym yn ei wneud o ran cyflawni, pum mlynedd ers rhoi'r ddeddfwriaeth arloesol honno ar waith, ac rydym yn cynnal digwyddiad yn y gogledd i ddatblygu strategaeth ar gyfer y pum mlynedd nesaf. Canfu Swyddfa Archwilio Cymru fod y Ddeddf yn gweddnewid gwasanaethau, ac mae tystiolaeth o gydweithio da mewn rhannau o Gymru. Ond mae hefyd yn ymwneud ag atal a sicrhau ein bod yn gweithio nid yn unig o ran y tramgwyddwyr, ond gydag addysg, gyda phlant a phobl ifanc.

Hoffwn ddiolch i Huw Irranca am siarad am bwysigrwydd mynd i'r afael ag anghydraddoldeb iechyd hefyd. Wrth gwrs, gan gydnabod gwaith arloesol ac ysbrydoledig yr Athro Marmot, mae'n amlwg mai'r anghydraddoldebau iechyd yw'r rhai y mae angen i ni fynd i'r afael â nhw.

Ynghylch diffygion data, diolch, Mark, am grybwyll hynny hefyd. Mae diffygion amlwg yn y data yng Nghymru sy'n ei gwneud hi'n anodd deall profiadau pobl sy'n rhannu'r holl nodweddion gwarchodedig, ond yfory byddaf yn cyfarfod â'r dirprwy ystadegydd gwladol i drafod y cyfrifiad a'r ffyrdd inni edrych ar yr ystadegau a gweithio, yn wir, gyda Llywodraeth y DU i archwilio a ellir goresgyn cyfyngiadau drwy gysylltu data.

Mae gweithredu ar y fframwaith anabledd yn flaenoriaeth gwbl allweddol i Lywodraeth Cymru, gan ddefnyddio'r model cymdeithasol o anabledd ac ymgysylltu, fel rydym eisoes yn ei wneud o ran mynediad ac anghydraddoldeb mewn cysylltiad â thrafnidiaeth.

Hoffwn gloi drwy gydnabod bod y sefyllfa o ran cydraddoldeb a hawliau dynol dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf yn heriol. Mae presenoldeb ac ymroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i weithio gyda ni ar yr agenda hon yn hanfodol. Mae'n amlwg bod gennym ni gyfleoedd i gryfhau ein penderfyniad, i geisio'r canlyniadau cadarnhaol a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau'r bobl yr ydym yn eu gwasanaethu yn ein gwlad amrywiol iawn.    

Diolch. Y cynnig yw derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly gohiriwn y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Bwriadaf symud yn awr i'r cyfnod pleidleisio, oni bai bod tri aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Na. Iawn, felly.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.