Eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, 'Caffael yn yr Economi Sylfaenol', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Russell George.

Cynnig NDM7459 Russell George

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei Ymchwiliad 'Caffael yn yr Economi Sylfaenol' a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 5 Chwefror 2020.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig yn fy enw i. Cyhoeddwyd yr adroddiad hwn gennym ym mis Chwefror, ond yn ddealladwy, gohiriwyd ymateb y Llywodraeth oherwydd y pandemig, a daeth hwn i law ym mis Gorffennaf. Canolbwyntiodd ein hymchwiliad ar sut y byddai Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei hymrwymiadau hirdymor i gynyddu caffael lleol fel rhan o'r ymgyrch i greu cadwyni cyflenwi lleol cryfach ac adeiladu cyfoeth mewn cymunedau ledled Cymru. Roedd ein hargymhellion yn cynnwys nifer fawr o gwestiynau, oherwydd gwelsom nad oedd gan y Llywodraeth strategaeth wedi'i chyhoeddi na safbwynt clir ar ei diffiniad o gaffael lleol.

Wrth roi tystiolaeth, nid oedd y Dirprwy Weinidog yn ymddiheuro am fabwysiadu ymagwedd arbrofol ac am nad oedd eto'n meddu ar yr holl atebion. Cyfeiriwyd y pwyllgor at lwyddiant y cynllun peilot Swyddi Gwell yn Nes at Adref yn y Cymoedd, ond yn erbyn maint yr amcanestyniadau diweithdra presennol, mae nifer y swyddi a grëwyd yn gymharol fach. Wrth i Lywodraeth Cymru geisio adeiladu nôl yn well, bydd cynyddu'r broses o greu swyddi ledled Cymru yn hanfodol yn fy marn i.

Gofynnai ein hargymhelliad cyntaf am eglurder ynglŷn â sut y byddai Gweinidogion yn diffinio llwyddiant, beth oedd eu cynlluniau pendant a ble roeddent yn bwriadu canolbwyntio fwyaf o ymdrech. Gofynnai'r argymhellion diweddarach sut y bwriadent wneud hynny. Er enghraifft, sut y bydd Llywodraeth Cymru'n monitro gwaith byrddau gwasanaethau cyhoeddus i ysgogi manteision economaidd caffael lleol? Sut y bydd yn ateb pryderon busnesau bach sy'n dal i fethu dod yn rhan o brosesau caffael rhy gymhleth? Sut y bydd mwy o gydweithio ar geisiadau ar y cyd yn cael ei gefnogi a'i gymell? Sut y gellir gwella ymgysylltiad â chadwyni cyflenwi? Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro ac yn mesur llwyddiant ac yn casglu a rhannu data? A sut y caiff arferion gorau eu rhannu a'u datblygu, rhywbeth na fu'n bosibl ei gyflawni, mae'n ymddangos, mewn 20 mlynedd o ddatganoli?

Mae llawer o ymateb y Llywodraeth yn galonogol. Ym mis Mawrth, nodwyd cyfeiriad teithio'r Llywodraeth mewn adroddiad gan y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol o'r enw 'Cynnydd tuag at ddatblygu tirwedd caffael newydd yng Nghymru', ac mae'n amlwg fod gwaith yn mynd rhagddo, gan gynnwys comisiynu'r Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, neu CLES yn fyr, i weithio gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus i wella dealltwriaeth o werth lleol gweithgarwch caffael a mireinio eu diffiniad o gaffael lleol. Credaf ei bod yn hen bryd i ddadansoddi gwariant caffael fynd y tu hwnt i ddosbarthiad cod post traddodiadol dim ond cyfrif anfonebau cwmnïau a restrir mewn cyfeiriad yng Nghymru. A gobeithio, wrth ymateb i'r ddadl hon heddiw, y gall y Llywodraeth ddweud mwy ynglŷn â pha bryd y gwelwn ganlyniadau mesuradwy a chadarnhaol o'r gwaith gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus.

Disgwylir i'r cyfnod gwaith presennol redeg y tu hwnt i'r pumed Cynulliad hwn, a disgwylir adolygiad canol tymor ym mis Ebrill 2021, felly mater i Aelodau'r chweched Senedd fydd monitro llwyddiant hirdymor. Mae hon yn broses hir. Yn y rhagair i'n hadroddiad dywedais fod y pwyllgor blaenorol yn ôl yn 2012 wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau penodol i hybu manteision caffael cyhoeddus i economi Cymru, ac er gwaethaf y camau hynny, rydym yn dal i weld yr un problemau dyrys ac annatod wyth mlynedd yn ddiweddarach. Mae'n dal i fod agweddau diwylliannol tuag at reoli risg yn y sector cyhoeddus sy'n gweithio yn erbyn arloesedd a newid. Ceir diffyg capasiti sgiliau cyson a methiant i ymgysylltu'n gynnar ac yn barhaus â chadwyni cyflenwi lleol.

Dywedodd arbenigwyr o'r byd academaidd a'r sector preifat wrthym fod yr atebion eisoes i'w cael yng Nghymru. Mae ein hymchwiliad yn nodi rhai arferion caffael rhagorol yn y sector tai, ond nid yw arferion da'n trosglwyddo i sectorau eraill o'r economi. Nawr yn fwy nag erioed, mae angen i arian cyhoeddus gylchredeg yng Nghymru o gwmpas yr economi yn hytrach na'i fod yn llifo allan, er mwyn creu prentisiaethau a swyddi a chyfoeth cymunedol a manteision cymunedol eraill, a bwydo i mewn i gadwyni cyflenwi lleol. Dywedodd yr Athro Karel Williams y dylai ymdrechion ganolbwyntio ar sectorau strategol allweddol gyda'r potensial ar gyfer yr effaith fwyaf cadarnhaol yn deillio o benderfyniadau caffael lleol, sectorau fel gofal, adeiladu a bwyd. Fodd bynnag, dywed y Llywodraeth ei bod yn dal i ddilyn dull sector-niwtral, ac y penderfynir ar unrhyw ffocws sector drwy ddadansoddi gwariant caffael hanesyddol a chontractau sydd ar y gweill, a'u datblygu mewn cydweithrediad â rhanddeiliaid. Yn amlwg, dylai data lywio'r broses o wneud penderfyniadau, ond pa mor hyderus yw Gweinidogion y bydd dull mwy eang ac ymarferol yn arwain at ganlyniadau?

Mae angen ymgysylltu cryfach â'r sector preifat hefyd. Cynigiodd Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru y dylai Llywodraeth Cymru ehangu ei hymgysylltiad â sefydliadau angori, i gynnwys cwmnïau mwy o faint o'r sector preifat. Dywed y Llywodraeth fod hyn yn digwydd a bod ei hymagwedd at gwmnïau angori yn dal i esblygu. Un ffactor yn llwyddiant model caffael Preston oedd llofnodi datganiadau o fwriad gyda sefydliadau angori'r sector caffael lleol yn ôl y sôn, ond mae ymateb y Llywodraeth yn awgrymu bod byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn dal i fod ymhell o fod yn barod i ymrwymo i unrhyw gytundebau o'r fath.

Gwelwn ddarlun cymysg o'r ffordd y mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn anelu tuag at y nod o sicrhau'r gwariant lleol mwyaf posibl, ac roedd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn eithaf negyddol ynglŷn ag i ba raddau y mae deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol yn llywio penderfyniadau caffael. Felly, mae gwaith byrddau gwasanaethau cyhoeddus a datblygiad cymuned o ymarfer yn cael ei groesawu, a chan fod hwn yn fuddsoddiad parhaus mewn pobl a sgiliau, ac yn ymdrech ar y cyd i geisio newid y diwylliant ym maes caffael cyhoeddus, gobeithio y bydd y mentrau diweddaraf hyn yn dechrau dwyn rhywfaint o ffrwyth o'r diwedd. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau ac ateb y Gweinidog, a fy nghasgliad byr iawn ar y diwedd, Ddirprwy Lywydd.

Rwy'n edrych ymlaen at eich casgliad byr iawn ar ddiwedd y ddadl hefyd. [Chwerthin.] Diolch. Helen Mary Jones.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o allu cymryd rhan yn y ddadl hon. Wrth gwrs, digwyddodd yr ymchwiliad cyn i mi ymuno â'r pwyllgor, er fy mod yno mewn pryd i gymryd rhan yn y broses o gymeradwyo'r adroddiad, a mwynheais ddarllen yr hyn sy'n adroddiad rhagorol yn fy marn i. Rwy'n hapus iawn i'w gymeradwyo i'r Senedd. Mae'n gyfres gref a manwl o argymhellion ac fel y dywedodd Russell George eisoes, mae'n gofyn yr holl gwestiynau cywir. Yn y cyfamser, nid wyf yn credu ein bod wedi cael yr holl atebion eto, fel y dywedodd Russell George, a bydd yn ddiddorol clywed ymateb pellach Llywodraeth Cymru heddiw.

Rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn yr holl argymhellion, ond mae'n dod yn ôl at y cwestiwn sut, oherwydd mae angen newid enfawr er mwyn cyflawni hyn. Mae'n newid diwylliannol yn y ffordd y mae'r sector cyhoeddus yn ymgysylltu â'r sector preifat. Ac mae'r pandemig wedi'i gwneud yn bwysicach fyth ein bod yn datrys hyn, ein bod yn ei gael yn iawn. Fe roddaf un enghraifft. Ar ddechrau'r argyfwng, fel y cofiwn i gyd, rhoddwyd contract i gwmni mawr o dros y ffin i ddarparu blychau bwyd i bobl a oedd yn hunanynysu. Nawr, nid oedd hyn yn llwyddiant diwahân. Gallwch ddeall ei fod yn rhywbeth roedd angen ei wneud yn gyflym, ond yn sicr roedd gennyf etholwyr yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn cael bwyd a oedd yn anaddas iddynt, a hen fwyd weithiau, bwyd a oedd wedi pasio'i ddyddiad am ei fod wedi dod o fannau rhy bell i ffwrdd. Nawr, yn yr ail gam o ddarparu cymorth i'r rhai a oedd yn hunanynysu, darparwyd y blychau bwyd wedyn drwy'r cynghorau sir, ac fe wnaeth hynny wahaniaeth enfawr. Roedd Sir Gaerfyrddin yn gallu gweithio gyda chwmni Castell Howell sydd wedi'i leoli yn Cross Hands, ynghyd â chyflenwyr lleol eraill. Roedd hynny nid yn unig yn gwella ansawdd y ddarpariaeth, ond golygai hefyd fod arian cyhoeddus Cymru'n cael ei ailgylchu yn ein heconomi i ddiogelu swyddi lleol a chefnogi busnesau lleol ar adeg dyngedfennol.

Nawr, rhaid i'r dull blaengar hwn fod yn ddull gweithredu lleol, a rhaid iddo lywio'r ffordd rydym yn gwario arian cyhoeddus gyda'r sector preifat o hyn ymlaen. Rhaid mai ailgylchu punt gyhoeddus Cymru yn ein heconomi ein hunain yw'r safbwynt rhagosodedig—ac mae Russell George eisoes wedi crybwyll hyn. Clywn drwy'r amser gan Lywodraeth Cymru nad oes ganddynt ddigon o arian, ac rwy'n siŵr bod hynny'n wir, a fi fyddai'r cyntaf i ddweud y dylent gael mwy o ysgogiadau economaidd at eu defnydd, ond mae angen i bob ceiniog sydd gennym, boed yn ein sector iechyd, yn ein hawdurdodau lleol, neu'n gaffael uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, gael ei gwario yn ein heconomi ni. Mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy i ddangos sut y byddant yn sicrhau hynny. Mae hwn yn newid enfawr ac mae angen iddynt nodi inni sut y byddant yn monitro ac yn gwerthuso'r camau a gymerant—sut y byddant yn gwybod bod hyn wedi gweithio? Oherwydd nawr yn fwy nag erioed, ar yr adeg anodd hon i'n cymunedau ac i'n heconomi, nid oes angen inni wastraffu un geiniog o arian cyhoeddus Cymru y tu allan i'n cymunedau. Diolch yn fawr iawn.

Yn amlwg, mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn canolbwyntio ar yr economi sylfaenol ar hyn o bryd, oherwydd rydym ar fin mynd i mewn i ddirwasgiad economaidd gwirioneddol anodd. Mae caffael lleol yn gwbl allweddol i gadw pa arian bynnag sy'n cylchredeg mewn unrhyw gymuned benodol o fewn y gymuned honno, oherwydd bydd prinder gwirioneddol ohono. Felly, darllenais gydag ychydig o anobaith fod caffael yn rhan o bolisi sy'n esblygu ar draws Llywodraeth Cymru, oherwydd mae'n ymddangos i mi fod gwir angen inni fwrw ymlaen â hyn. A dyma lle mae'n rhaid i'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus gamu i'r adwy, oherwydd os nad ydynt hwy'n poeni faint o arian sy'n cael ei wario'n lleol gyda chwmnïau lleol ac felly'n aros o fewn yr ardal leol honno, nid oes neb arall yn mynd i wneud hynny. Mae'n bryd bwrw iddi, oherwydd yn y cyfamser, bydd yr holl gwmnïau mawr eraill sydd wedi'u lleoli yn rhywle arall yn fwy na pharod i gymryd arian pobl, a bydd yr holl elw'n mynd i rywle arall wedyn. 

Ni fyddwch yn synnu clywed y byddwn i, yn amlwg, yn hoffi gweld llawer mwy o rwydweithiau bwyd lleol, gan ein bod ar fin wynebu'r posibilrwydd enbyd y byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Nid oes gennym syniad faint o darfu a fydd ar ein cyflenwadau bwyd. Ac mae'n ymddangos i mi fod angen gwneud hyn ar frys mawr, ond o leiaf bum mlynedd yn ôl dywedodd Rachel Lewis-Davies sy'n flaenllaw gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wrthyf y bydd ffermwyr yn cynhyrchu unrhyw beth cyn belled â bod marchnad ar ei gyfer, ond mater i'r ochr gaffael yw nodi'n union beth sydd ei angen arnynt yn y farchnad honno fel y gall ffermwyr gynllunio a'i gynhyrchu wedyn gan wybod y bydd yn cael ei ddefnyddio. Mae llawer iawn y gallem ei ddysgu gan Puffin Produce, sy'n un o fusnesau mwyaf llwyddiannus Cymru ac sydd wedi datblygu garddwriaeth ar raddfa fecanyddol. Maent wedi cornelu'r farchnad datws yn ei chyfanrwydd fwy neu lai a llawer o lysiau eraill hefyd, ond mae angen busnesau bach arnom i gynhyrchu'r mathau o bethau nad ydynt yn hawdd eu ffermio'n fecanyddol, fel llysiau salad a ffrwythau, er mwyn inni allu darparu bwyd ffres yn ein hysgolion i'n plant, sydd cymaint o angen bwyd o'r fath.

Felly, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi camau bach ar waith gyda grantiau i fusnesau fferm o rhwng £3,000 a £12,000 i alluogi mwy o gynhyrchu garddwriaethol a defnydd o offer a thechnoleg newydd ar gyfer garddwriaeth ar raddfa cae, ond mewn gwirionedd, rhaid gwneud hyn ar raddfa fwy fel mater o frys, oherwydd nid ydym yn gwybod beth fydd yn digwydd rownd y gornel. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn taflu rhywfaint o oleuni ar beth yn union y bydd y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn ei wneud yn y cyfnod nesaf, sy'n mynd i fod yn heriol dros ben wrth gwrs.

A gaf fi ddiolch i'r pwyllgor economi a sgiliau am gynhyrchu'r adroddiad rhagorol hwn a'i ymgais i ddadansoddi beth yw'r economi sylfaenol? Hoffwn nodi hefyd ymateb cyffredinol gadarnhaol y Llywodraeth i'r argymhellion a wnaed. Credaf mai'r hyn sy'n amlwg o'r adroddiad hwn yw'r angen clir i ddiffinio beth yw'r economi sylfaenol. Efallai y gellid dweud mai un disgrifiad teg yw'r gweithgareddau sy'n darparu'r nwyddau a'r gwasanaethau sy'n hanfodol i gynnal bywyd bob dydd, ni waeth beth fo statws cymdeithasol y defnyddwyr. Byddai'r swyddogaethau cyflenwi'n cael eu cyflawni gan nifer o gyfranogwyr lleol—awdurdodau lleol, iechyd, addysg, gwasanaethau lles a phrosiectau seilwaith lleol—ynghyd â darparwyr cyfleustodau. Dylai pob un ohonynt fod yn cyfrannu'n sylweddol at yr economi sylfaenol. Os ychwanegwn gynhyrchu a phrosesu bwyd at y rhain, ynghyd â manwerthu a dosbarthu bwyd, efallai fod gennym ddarlun cyflawn o'r hyn y byddem yn ei alw'n economi sylfaenol. Felly, sut rydym yn sicrhau bod y rhannau cyfansoddol hyn yn cael eu dwyn ynghyd i gynnal ardal benodol? Wel, mae hyn ynddo'i hun yn codi'r cwestiwn ynglŷn â pha ffurf a fyddai i unrhyw ardal benodol—ardaloedd awdurdodau lleol, rhanbarthau lleol, neu ryw endid daearyddol arall wedi'i ddiffinio'n ofalus?

Un o'r gwirioneddau amlwg a nodwyd yn yr adroddiad yw prinder y sgiliau sydd eu hangen o fewn yr awdurdodau lleol mewn perthynas â gweithredu polisïau caffael lleol. A yw hyn yn golygu y dylem symud at endidau mwy o faint er mwyn sicrhau'r sgiliau hyn, neu a yw'r Llywodraeth yn creu'r cyllid fel y gall awdurdodau lleol brynu'r sgiliau o'r tu allan neu eu datblygu'n fewnol? Ffactorau eraill sy'n effeithio ar strategaeth gaffael leol wedi'i strwythuro'n dda yw'r anawsterau wrth fesur canlyniadau a rhannu arferion gorau. Felly, a fydd byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn allweddol wrth sefydlu'r egwyddorion sy'n rheoli'r meini prawf ar gyfer mabwysiadu gan sefydliadau angori lleol ac yn arwain y gwaith o sefydlu byrddau craffu i gasglu a dadansoddi data ar gyfer yr economi sylfaenol?

Nid oes fawr o amheuaeth fod caffael lleol gan y sector cyhoeddus yn mynd i chwarae, neu i raddau helaeth eisoes yn chwarae, rôl bwysig yn creu economi sylfaenol leol. Er y bydd y sector cyhoeddus yn darparu cymorth angori i'r economi sylfaenol, bydd cadwyni gweithgynhyrchu a chyflenwi bwyd hefyd yn chwarae rhan sylweddol yn y gwaith o wneud iddo weithio. Mae bwyd lleol nid yn unig yn ddymunol yn economaidd, dylai hefyd gael y fantais o fod yn ffres ac wrth gwrs, byddai'n osgoi costau cludo o bell. Mae gweithgynhyrchu ar sail leol yn fwy cymhleth oherwydd yr angen i gael arbedion maint. Gellir goresgyn y rhain yn rhannol wrth gwrs drwy gael marchnad i Gymru gyfan neu farchnad allforio i Loegr a gweddill y DU efallai, a hyd yn oed allforion tramor. Nid oes amheuaeth na allai ehangu'r economi sylfaenol ddod â llawer o fanteision yn ei sgil, yn enwedig i gymunedau sydd wedi'u caethiwo'n rhy hir o lawer gan dwf economaidd gwan. Rwy'n argyhoeddedig fod y Gweinidog a Dirprwy Weinidog yr economi wedi ymrwymo i wella perfformiad economi Cymru, ond mae'n bryd i Lywodraeth Cymru ddechrau cyflawni'r addewidion niferus a wnaed dros yr 20 mlynedd diwethaf. Mae'r cyhoedd yng Nghymru yn mynnu hynny.

Pan gyhoeddasom ein canfyddiadau am y tro cyntaf, ymhell yn ôl ym mis Chwefror, ni allai neb fod wedi rhagweld sut y byddai'r pandemig a oedd yn datblygu yn rhwygo drwy'r economi, na sut y byddai ein canfyddiad a'n gwerthfawrogiad o gyflogaeth yn newid, a gweithwyr allweddol mewn sectorau sylfaenol yn y rheng flaen. Hwy oedd y bobl na allent weithio gartref. Roeddent yn rhan o'r economi na ellid ei chau. Roeddent yn darparu nwyddau a gwasanaethau hanfodol a oedd yn cadw olwynion bywyd bob dydd i droi pan ddaeth stop ar gymaint o bethau eraill—yn ein siopau bwyd, cyfleusterau gofal plant, safleoedd adeiladu ac yn y blaen. Ac eto, maent yn aml ar y cyflogau isaf. Felly, nawr, yn fwy nag erioed, ac wrth symud ymlaen, rhaid defnyddio caffael cyhoeddus fel catalydd ar gyfer newid, er mwyn helpu i feithrin cyfoeth a chadernid cymunedol drwy gadwyni cyflenwi lleol cryf.

Mae Aelodau eraill wedi sôn am yr hyn y mae 'lleol' yn ei wneud a beth y mae 'lleol' yn ei olygu, ac nid wyf am ailadrodd y pwyntiau hynny, ond edrychaf ymlaen at ateb y Gweinidog. Rwy'n mynd i ganolbwyntio yma ar ofal plant, ac rwyf hefyd yn mynd i ailffocysu'r ddadl o gwmpas y model cymdeithasol a'r parch a'r graddfeydd cyflog y dylai pobl eu cael, a sut y mae'n rhaid cynnwys hynny mewn caffael lleol. Nid oedd hyn yn amlwg yn ein hymchwiliad, ond fel y dywedais, mae'r pandemig wedi ail-lunio'r ddadl ac mae gofal plant yn rhan o'r ddadl honno. Prif rôl caffael cyhoeddus yw sicrhau nwyddau a gwasanaethau i bob dinesydd—a dyma'r rhan bwysig—mewn ffordd gyfrifol yn gymdeithasol, ac os nad oeddem eisoes yn sylweddoli hynny, mae'r pandemig wedi datgelu nwydd cyhoeddus mor hanfodol yw gofal plant, yr un mor hanfodol â'n seilwaith ffisegol a thelathrebu.

Ym mis Awst, dyrannodd Llywodraeth Cymru £4 miliwn tuag at y grant darparwyr gofal plant, a helpodd hynny fwy o feithrinfeydd i aros ar agor. Yn yr un mis, canfu arolwg gan y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol fod un o bob wyth gweithiwr gofal plant yn y DU yn ennill llai na £5 yr awr, ac mai £7.42 yw'r cyflog cyfartalog yr awr yn y sector, ac mae hynny'n llai, wrth gwrs, na'r cyflog byw o £8.72. Ond er bod staff meithrin ymhlith y gweithwyr sy'n ennill y cyflogau isaf, os ydych yn cyferbynnu hynny, rhieni'r DU sy'n dal i wynebu'r costau gofal plant uchaf yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, gan wario traean ar gyfartaledd o'u henillion ar ofal plant. Felly, os yw caffael yn gwneud unrhyw beth, rhaid iddo godi'r anghysondebau i'r un lefel. Ar yr un pryd, bydd llawer o deuluoedd wedi teimlo ergyd talu'r ffioedd meithrinfa hynny ymlaen llaw dim ond i'w plant golli dyddiau neu wythnosau tra'n hunanynysu neu'n aros am ganlyniadau profion coronafeirws. Felly, wrth gwrs, mae cynnig gofal plant Llywodraeth Cymru yn achubiaeth i deuluoedd ledled Cymru, a dim ond cyfartaledd yw cyfartaledd y DU: mae polisi Cymru'n llawer mwy hael na rhannau eraill o'r DU.

Ond wrth symud ymlaen ac edrych ar yr hyn sy'n bwysig o fewn cymuned, mae'n amlwg fod yn rhaid i gaffael edrych ar brofiad ehangach y bobl sy'n darparu'r gwasanaethau y gwerir y bunt Gymreig arnynt, a rhaid iddo sicrhau cydraddoldeb o fewn y ffrwd honno o ran graddfeydd cyflog y bobl sy'n darparu'r hyn rydym i gyd yn cydnabod erbyn hyn yw'r swyddi rheng flaen a gadwodd yr economi, ac a gadwodd Gymru i fynd ar adeg o argyfwng.

Diolch. A gaf fi alw nawr ar Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters?

Ie, diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mae wedi bod yn ddadl ddadlennol oherwydd roeddwn wedi anghofio pa mor syml oedd hyn i gyd i'w ddatrys. Mae fy 23 mis diwethaf yn y Llywodraeth wedi fy nysgu ei fod ychydig yn fwy cymhleth, ond mae'n dda cael eich atgoffa ei fod yn llawer symlach na hynny.

Roeddwn i'n meddwl ei fod yn adroddiad defnyddiol iawn, ac roedd y gwrandawiadau eu hunain yn ffordd hynod o ddefnyddiol o amlygu'r materion a'u cael wedi'u gwyntyllu a'u trafod, ac nid wyf am ailadrodd ymateb y Llywodraeth a'i ddarllen ar gyfer y Cofnod. Ceisiodd fod yn ymateb llawn, er ei bod yn ddrwg gennyf glywed bod rhai Aelodau'n meddwl ei fod yn dal yn dawedog ar rai materion, felly rwy'n hapus i ddychwelyd at hynny ar ôl y ddadl oherwydd rwy'n credu bod hwn yn fater trawsbleidiol. Mae'n amlwg fod llawer o gonsensws ynglŷn ag ysbryd yr hyn rydym yn ceisio'i wneud yma. Mae hyn wedi bod yn gymhleth ac yn anodd ei weithredu.

Roeddwn yn meddwl bod Russell George wedi llwyddo i wneud adroddiad braidd yn ddiflas a chydsyniol yn rhywbeth go bigog gyda'i gyfraniad. Ac rwy'n credu ei bod yn iawn inni gael ein herio, oherwydd mae hyn yn hanfodol bwysig i economi Cymru a'r brys a wynebwn nawr gyda'r pandemig a hefyd y cwymp economaidd—hanfodol bwysig. Fel y dywedodd Helen Mary yn gywir, mae angen inni sicrhau bod cynifer o bunnoedd Cymru ag sy'n bosibl yn cael eu hailgylchu drwodd i economi Cymru.

Ac rydym yn cael rhai llwyddiannau, ond mae rhwystredigaethau hefyd, nid oes amheuaeth ynglŷn â hynny. A chredaf fod Jenny Rathbone yn iawn i herio'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn hyn o beth. Mae byrdwn y sylwadau hyd yma wedi'u cyfeirio at Lywodraeth Cymru, ond rydym angen dull system gyfan, ac mae gan bob corff cyhoeddus gyfrifoldeb i sicrhau eu bod yn defnyddio eu gwariant er budd eu cymunedau. Ond gadewch inni beidio â bod o dan unrhyw gamargraff ynglŷn â pha mor anodd yw hyn. Unwaith eto, fel y dywedodd Helen Mary, mae angen newid diwylliannol. Rydym wedi cynnwys o fewn y system y syniad y dylem bob amser fod yn cyflawni am y pris isaf, ac nid yw newid hynny'n ymdeimlad o werth cymdeithasol yn rhywbeth y gellir ei wneud yn syml nac yn gyflym, a chredaf fod Russell George, wrth ein herio gan ddweud, 'Pam na fu'n bosibl cyflawni hyn mewn 20 mlynedd o ddatganoli?'—wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrtho, nid yw wedi'i gyflawni yn unrhyw ran arall o'r DU ychwaith. A'r rheswm am hynny yw ei fod yn mynd yn groes i raen degawdau o ymarfer—ymarfer ei Lywodraeth ef hefyd, rhaid dweud.

Ond rwy'n credu bod cyfleoedd drwy'r argyfwng. Felly, i roi un enghraifft i'r Senedd, sef caffael cyfarpar diogelu personol drwy'r pandemig. Wel, rydym wedi gallu defnyddio'r argyfwng i dorri drwy fiwrocratiaeth a allai fel arfer arafu pethau i sicrhau o leiaf 20 y cant o gyfarpar diogelu personol gan gyflenwyr o Gymru, ac mae'r pandemig hefyd wedi dangos i ni, o ran nwyddau sy'n hanfodol i les—ac ymwneud â hynny y mae'r economi sylfaenol, yr economi bob dydd; mae'n ymwneud â gwasanaethau sy'n hanfodol i les—rhaid i ni gael gwytnwch yn ogystal â chyflenwad. Oherwydd, pan drawodd y pandemig, roedd yn ddigon hawdd prynu pethau am y gost rataf yn Tsieina, ond pan na allem ei gael allan o Tsieina, roeddem mewn trafferth, a gweithgynhyrchwyr yng Nghymru a'n helpodd i godi o'r twll hwnnw. Ac mae angen inni sicrhau, wrth inni ailadeiladu allan o'r pandemig, fod gwytnwch a chyflenwad lleol a byrhau'r cadwyni cyflenwi rhyngwladol ar flaen ein meddyliau wrth inni adeiladu systemau newydd. Ac mae hynny'n rhywbeth rydym yn gweithio arno.

Ond i roi un enghraifft i chi, rydym wedi bod yn gweithio gyda chwmni peirianneg ym Mhontardawe sydd wedi trosglwyddo eu gweithgarwch i gynhyrchu masgiau. Ond nid yw mor syml â gallu cynhyrchu'r masgiau am bris cystadleuol—cystadleuol â Tsieina—mae angen iddynt hefyd sicrhau y gellir eu caffael o fewn y rheoliadau a'u bod yn bodloni'r safonau ardystio. Ni allwch greu unrhyw hen beth a'i alw'n fasg a'i werthu i'r GIG; rhaid iddo fodloni safonau rheoleiddio ac mae proses hir i fynd drwyddi i gael y tystysgrifau hynny. Nawr rydym wedi bod yn gweithio'n brysur iawn gyda'r cwmnïau hyn i'w cael drwy'r rhwystrau hynny, ac rydym yn gobeithio cael canlyniad llwyddiannus. Lle na fyddech yn cael ffatri arall i agor ym Mhontardawe, gallwn ddefnyddio'r hyn sydd yno drwy wariant cyhoeddus i sicrhau bod gwerth yn cael ei sicrhau o fewn economi Cymru. Ond rwy'n rhoi honno fel enghraifft i'r Aelodau, dim ond er mwyn deall y broses y mae'n rhaid mynd drwyddi—yr holl elfennau sy'n rhaid eu rhoi yn eu lle i lwyddo. Mae angen parodrwydd polisi caffael a gweithwyr proffesiynol i gaffael yn lleol. Mae angen i chi allu cael pris ar bwynt sydd o fewn awydd y sector cyhoeddus i wario. Mae angen i chi sicrhau bod y mesurau i gyd ar waith o ran rheoleiddio ac ardystio.

Ac mae hynny yr un mor wir gyda bwyd. Cyfarfûm â Castell Howell ddoe, gyda swyddogion fel mae'n digwydd, i geisio deall sut y gallwn annog prynu mwy o fwyd o fewn economi Cymru. Mae'r gwaith y soniodd Russell George amdano yn y dechrau, gan y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, wedi gwneud dadansoddiad i ni ar wariant ar fwyd yn economi Cymru, a gwyddom fod tua hanner yr holl arian a werir ar fwyd yng Nghymru drwy'r GIG yn mynd i gyflenwyr o Gymru, ond mae tua hanner yn llifo allan o Gymru, ac ym mron pob un o'r achosion hynny, mae yna gyflenwyr o Gymru a allai gyflawni'r contractau hynny. Felly, beth sy'n ein hatal rhag symud hynny i mewn i'r economi leol? Wel, mae nifer o bethau, ac rydym yn gweithio drwyddynt yn systematig nawr gyda chleientiaid, gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac rydym wedi gwneud cynnydd. Mae COVID wedi arafu pethau, mae wedi torri ar ein traws—yn ddealladwy, rwy'n credu, oherwydd mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi bod yn canolbwyntio ar ymdrin â'r argyfwng o ddydd i ddydd, ac nid yr hyn sy'n dod yr ochr arall iddo. Ond rydym wedi ailafael ynddi; rydym bellach yn gwneud cynnydd gyda phum clwstwr byrddau gwasanaethau cyhoeddus.

I fynd i'r afael â phwynt Jenny Rathbone ynglŷn â bwyd, credaf ei bod yn llygad ei lle ynglŷn â sicrhau bod gennym arddwriaeth a gynhyrchwyd yng Nghymru y gellir ei chyflenwi i ysgolion ac ysbytai Cymru. Mae gennym brosiect drwy'r gronfa her arbrofol yn sir Gaerfyrddin i gael bwyd lleol ar blatiau lleol, ond hefyd, o ran garddwriaeth, rydym wedi ariannu—soniodd am symiau bach o arian, ond rydym wedi rhoi ychydig llai na £0.5 miliwn o arian tuag at brosiect sy'n defnyddio amaethyddiaeth amgylcheddol reoledig ar gyfer tri safle ledled Cymru i geisio tyfu cnydau mewn dull anghonfensiynol, prosiect sydd â photensial gwirioneddol yn ein barn ni, ac mae'r gwaith hwnnw wedi dechrau, a byddwn yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddi am yr hyn sy'n digwydd yno.FootnoteLink

Gwybodaeth ychwanegol at y Cyfarfod Llawn (Saesneg yn unig)

A gaf fi ofyn i chi ddod â'ch sylwadau i ben, os gwelwch yn dda?

Mae hynny'n anhygoel, oherwydd roeddwn ar fin gofyn i chi faint o amser oedd ar ôl gennyf.

Rydych chi ymhell dros yr amser, ond—.

O'r gorau. Felly, i grynhoi, Ddirprwy Lywydd, rydym yn gwneud cynnydd. Nid yw'r cyflymder yn foddhaol i mi; mae'n peri rhwystredigaeth fawr, oherwydd mae'r rhwystrau, yn ddiwylliannol ac yn ymarferol mewn pandemig, yn sylweddol, ond byddwn yn eich annog i'n dwyn i gyfrif, oherwydd mae angen inni barhau i fwrw ymlaen â hyn. Nid agenda ar gyfer y tymor byr fydd hon; bydd yn cymryd amser i drawsnewid y diwylliant. Ond mae'r camau yn yr adroddiad yn ddefnyddiol, a byddwn yn hapus i ddychwelyd at y pwnc gyda'r pwyllgor yn y dyfodol.

Diolch. Galwaf ar Russell George nawr i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n beio fy hun, oherwydd cytunais i gais y Pwyllgor Busnes i leihau'r amser ar gyfer y ddadl hon, felly rwy'n beio fy hun—dim ond 50 eiliad sydd gennyf, neu 45 nawr. Roedd Helen Mary yn canolbwyntio ar ailgylchu'r bunt gyhoeddus yng Nghymru. Dadleuodd Jenny Rathbone—wel, ei bod yn pryderu bod y polisi'n dal i ddatblygu ar y cam hwn. Roedd David Rowlands yn gywir, rwy'n credu, fod arnom angen diffiniad da o'r economi sylfaenol, a hefyd yn pryderu—yn gywir, rwy'n credu—ynglŷn â sgiliau o fewn yr awdurdodau lleol. Roedd Joyce Watson yn codi materion yn ymwneud â gofal plant a sut y gallwn godi lefelau yn hynny o beth. Y Dirprwy Weinidog—roeddwn ychydig yn ansicr ynglŷn â rhai o'i sylwadau; mae'r hyn a ddywedodd yn peri dryswch i mi. Gallaf sicrhau'r Dirprwy Weinidog nad fy sylwadau personol i oeddent, ond barn y pwyllgor, y pwyllgor trawsbleidiol, ac rwy'n siomedig ei fod i'w weld yn meddwl fel arall. Roeddwn yn falch o glywed ei sylw ynglŷn â masgiau, a chredaf fod hynny'n dangos, mewn gwirionedd, fod hyn yn gyraeddadwy, felly rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol. Rwy'n ddiolchgar iawn i bawb a roddodd dystiolaeth i'r pwyllgor, gan gynnwys Mohammad Asghar, a oedd yn aelod o'r pwyllgor y pryd hwnnw. Diolch hefyd i'n tîm clercio gwych a'n tîm integredig, sy'n ein cefnogi. Rwy'n siŵr, Ddirprwy Lywydd, nad dyma'r tro olaf y byddwn yn trafod caffael cyhoeddus yn y Siambr hon, ond rwy'n gobeithio, erbyn y tro nesaf y byddwn yn ei drafod, y bydd y brys a'r cyflymder wedi symud ymlaen ychydig. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. A'r cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiad, felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, nodir adroddiad y pwyllgor.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Byddwn yn atal y trafodion yn awr i ganiatáu ar gyfer newid staff yn y Siambr.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:22.

Ailymgynullodd y Senedd am 18:29, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.