Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen lywodraethu, ac rwy’n galw ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.

Diolch, Lywydd. Mae’n bleser i ddatgan cyhoeddiad ‘Symud Cymru Ymlaen’, sef ein rhaglen lywodraethu ar gyfer y pum mlynedd nesaf. Mae’n rhaglen sydd yn uchelgeisiol, yn strategol, a hefyd yn glir, ond hefyd mae’n un sy’n canolbwyntio ar weithredu a sicrhau gwelliannau real ym mywydau pobl Cymru. Mae’r ddogfen ei hunan yn glir, yn gryno, ac rwyf yn moyn sicrhau bod pawb yng Nghymru yn gallu pigo lan y ddogfen ei hunan a deall yn gwmws beth fydd y Llywodraeth yn ei wneud iddyn nhw dros dymor y Cynulliad hwn.

As a Government, we want a stronger, fairer economy, improved and reformed public services, and a united, connected, and sustainable Wales, and ‘Taking Wales Forward’ sets out how we will approach the task of delivering those aims. Members will see that while it focuses on the main pledges in the Welsh Labour manifesto, it also includes the key elements of the agreement with the Liberal Democrats, under which Kirsty Williams became Cabinet Secretary for Education, and also the priority areas agreed with Plaid Cymru before the summer recess. Members will also see that it is a very different document to the one we published five years ago. I have been clear since being appointed First Minister that this Government will work differently from others. We want to work creatively with all partners across Wales to find solutions to the challenges that we acknowledge face us.

The commitments set out in ‘Taking Wales Forward’ are our headline commitments. However, we know that these alone will not deliver our ambitions for our country. We also know that how we deliver things is just as important as what we deliver—that programmes viewed in isolation can have their impact reduced, or even create problems elsewhere. That’s why our agenda for this Government will not become fixed with the publication of ‘Taking Wales Forward’, and today marks a beginning of a phase where we will consider in greater detail how we can work together and change services to deliver our priorities.

The four areas set out today will form the basis for our well-being objectives. The development of four cross-cutting and intertwined strategies will allow us to consider how we can use the levers available to us to have the greatest impact. So, ‘Taking Wales Forward’ embodies our commitment to be an open and inclusive Government, taking a what-works approach in pursuit of our shared national goals, and working with the people best equipped to make a difference in Wales.

Of course, since the Assembly elections, we’ve had the UK’s vote to leave the European Union—the full implications of which are still far from clear, not least in terms of public finances. As a Government, we felt it was prudent and responsible to take the summer recess to look again at financial projections relating to our planned programmes. But, we won’t let these uncertainties dictate the terms of this Government. Today, I can confirm, Llywydd, we are pressing ahead with our commitments in full. These were the policies the people of Wales voted for, and these are the policies that we will deliver. Yes, there are difficult decisions ahead, and we will need to be innovative in our delivery, but we will stand by the pledges that we made.

Securing Wales’s national interests in the long and complex EU negotiations ahead will, of course, be a key priority for us, and I am confident that we have the right team in place to deliver the strong national leadership required. But be in no doubt, this is also a Government that is already delivering, and will continue to deliver our domestic agenda too—the bread-and-butter issues that matter most to people in their lives every day.

Llywydd, we want a Wales that is prosperous and secure. So, we will deliver a tax cut for 70,000 businesses, create a Wales development bank, implement the most generous childcare offer of anywhere in the UK, create a minimum of 100,000 high-quality, all-age apprenticeships, and deliver an extra 20,000 affordable homes, some through our continuing and successful Help to Buy scheme.

We want a Wales that is healthy and active. So, we will recruit and train more GPs, nurses and health professionals, double the capital people can keep when entering residential care, introduce a new treatment fund to give people fast access to innovative drugs, invest to reduce waiting times, and make sure schools are giving children an active start in life.

We want a Wales that is ambitious and learning. So, we will invest an additional £100 million to drive up school standards, introduce a new curriculum to give us the skills we need, promote teaching excellence, extend the pupil deprivation grant, and ensure a generous and comprehensive system to support Welsh students.

Llywydd, we want a Wales that is united and connected. So, we will deliver an M4 relief road, improvements to the A55, the A40, and other key routes, a metro system in both the south and the north of our country, and fast, reliable broadband for every property in Wales. We will work towards 1 million Welsh speakers by 2050 and push ahead with the local government reform that works with councils to deliver the best services for everyone, no matter where they live in Wales.

Llywydd, these are just a few of our key priorities in ‘Taking Wales Forward’, and of course our priorities are to improve the well-being of everyone. In that spirit, all of these will be shaped and developed according to the guiding principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, considering how each of our actions can have the maximum impact across the range of things that matter most to the people of Wales.

Prosperous and secure, healthy and active, ambitious and learning, united and connected—these are the areas where we can have the greatest impact, and can contribute to all of the national goals. This is not just an agenda for us as a Government, but for the whole public sector to get behind and deliver.

Llywydd, this programme for government gives us what we need to tackle the major challenges that lie ahead, and to make the tangible difference to people’s lives that they want to see. It enables us to approach the next five years with confidence, energy and clarity. We’ve set the ambition, and we have set out what we will do to achieve it, and now we will get on and deliver.

Diolch yn fawr, Brif Weinidog, am y datganiad heddiw, ac am ddadlennu eich rhaglen lywodraethu y bu disgwyl mawr amdani.

Rydych chi wedi datgan mai ar wella economi a gwasanaethau cyhoeddus Cymru y bydd pwyslais di-baid y Llywodraeth ar gyfer y Cynulliad nesaf. Onid yw’n wir mai dyna oedd pwyslais y Llywodraeth ar gyfer y 17 mlynedd ddiwethaf? Wrth gwrs, nid wyf yn meddwl y byddai unrhyw blaid yn y Siambr hon yn anghytuno ag amcanion o'r fath, nac, yn wir, â llawer o'r dyheadau eraill a amlinellir yn y rhaglen lywodraethu. Mae llawer o bethau yn hwn na allai neb anghytuno ag ef. Mae'n rhestr o ddymuniadau mewn sawl ffordd. Mae'n rhestr o ystrydebau. Pwy na fyddai am alluogi pobl Cymru i fyw bywydau iach a chyflawn, neu iddynt fyw mewn gwlad fwy ffyniannus, iach ac unedig, neu i adeiladu Cymru sy'n fwy hyderus, mwy cyfartal, â gwell sgiliau ac yn fwy cydnerth? Y cwestiwn yw: ar ôl 17 mlynedd o Lywodraeth dan arweiniad Llafur, pam nad ydym ni’n ffyniannus, yn iach, yn gyfartal neu hyd yn oed yn unedig eto? Ydych chi erioed wedi adolygu llwyddiant y rhaglenni llywodraethu blaenorol?

Mae pum mlynedd allweddol o'n blaenau ar gyfer Cymru, gallwn gytuno ar hynny, ac rwy'n awyddus i wybod sut y bydd eich Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r heriau ac yn manteisio ar y cyfleoedd y mae'r bobl yn y wlad hon yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Cawsom ar ddeall eich bod yn dadlennu cynllun pum mlynedd i symud Cymru ymlaen heddiw, ac yn hynny o beth roeddwn wedi gobeithio cael mwy o fanylion ynglŷn â sut, yn union, y bydd eich Llywodraeth yn gwneud hynny. Fodd bynnag, fel yn achos eich rhaglenni llywodraethu blaenorol, rydym yn cael cynnig rhestr gynhwysfawr o amcanion a blaenoriaethau, ond ychydig iawn o fanylion ynghylch sut y byddwch yn eu cyflawni.

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Plaid Cymru ein rhaglen ar gyfer yr wrthblaid—pecyn cynhwysfawr o bolisïau sydd â’r nod o newid y wlad hon yn sylweddol—ac mae'n dda gweld bod llawer o bolisïau Plaid Cymru wedi’u cynnwys yn eich rhaglen lywodraethu. Mae modd adnabod sawl un ohonynt fel bod yn rhan o'n cytundeb untro â’r Llywodraeth ar ôl yr etholiad—mae cronfa newydd ar gyfer cyffuriau a thriniaethau, banc datblygu Cymru, comisiwn seilwaith cenedlaethol i Gymru, rhagor o ofal plant rhad ac am ddim i blant tair a phedair blwydd oed, a phrentisiaethau ychwanegol o ansawdd da i bawb yn faterion y gwnaethom ni i gyd gytuno arnynt yn rhan o'r cytundeb. Mae'n dda gweld bod y Llywodraeth hefyd yn bwriadu parhau â chronfa gofal canolraddol Plaid Cymru. Mae'r rhain yn ymrwymiadau a sicrhawyd oherwydd gwaith gwrthblaid gyfrifol Plaid Cymru, a byddant yn gwireddu manteision gwirioneddol i fywydau pobl.

Yr hyn nad yw’r rhaglen hon yn ei wneud yw dweud wrthym sut y cânt eu cyflawni. Er enghraifft, rydych chi’n datgan yn y rhaglen mai eich nod yw sicrhau cymunedau gwledig llwyddiannus, cynaliadwy. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth y gall pob un ohonom gytuno ag ef, ac rwy'n falch o weld bod eich Llywodraeth wedi gwrando ar Blaid Cymru yn galw am gyflwyno cynllun grantiau bach o dan y cynllun datblygu gwledig. Fodd bynnag, rydych yn nodi hefyd y byddwch yn cefnogi prosiectau a arweinir gan y gymuned, yn hyrwyddo datblygu sgiliau, creu swyddi, entrepreneuriaeth, ynni cymunedol, trafnidiaeth wledig a’r gallu i ddefnyddio band eang. Ond, nid ydych chi’n darparu unrhyw fanylion ynghylch beth fydd y cymorth hwn, felly byddwn yn ddiolchgar pe gallech ymhelaethu ar y pwynt hwnnw yn eich ymateb, Brif Weinidog.

Yr hyn sydd gennym yma heddiw yw rhestr o flaenoriaethau, disgrifiad o broblemau, ac ychydig o bolisïau Plaid Cymru wedi eu hychwanegu atynt. Yr hyn yr ydym ei eisiau yw rhagor o fanylion. Felly, gofynnaf i'r Prif Weinidog a wnaiff roi rhagor o fanylion ar yr ymrwymiadau allweddol a amlinellir yn y rhaglen lywodraethu. Rydym yn dymuno gwybod rhagor am 'sut', nid dim ond 'beth'. Rydych yn datgan y byddwch yn chwilio yn gyson am farchnadoedd a buddsoddwyr newydd o bob cwr o'r byd ac yn hyrwyddo Cymru fel partner gweithredol, rhyngwladol. Unwaith eto, a wnewch chi ddweud wrthym sut? Mae'r rhaglen yn nodi y bydd y Llywodraeth yn buddsoddi £100 miliwn ychwanegol i godi safonau ysgolion dros y tymor nesaf. Gwnaeth Ysgrifennydd Addysg Cymru ei gwneud yn glir mewn araith ddiweddar nad oes yn rhaid dewis rhwng naill ai buddsoddi mewn maint dosbarthiadau neu mewn addysgu—nad ydynt yn ddau beth nad ydynt yn cyd-fynd. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau felly a yw'r grant amddifadedd disgyblion a’r costau lleihau maint dosbarthiadau hyn yn ychwanegol at y £100 miliwn? Hefyd, a wnewch chi ddweud wrthym beth y byddwch yn ei wneud os na fydd hyn yn codi safonau? Ymrwymiad arall yr ydych chi’n ei wneud yw gwella’r gallu i ddefnyddio gwasanaethau meddygon teulu. Nawr mae hynny yn rhywbeth sydd wedi bod yn uchelgais tymor hir ichi. Mae canran y meddygfeydd teulu sy’n cynnig apwyntiadau ar ôl 6.30pm wedi gostwng ers 2012, a dim ond llond dwrn o feddygfeydd teulu sy’n cynnig apwyntiadau dros y penwythnos yn y wlad gyfan. Felly, dywedwch wrthym, sut ydych chi’n mynd i gyflawni’r ymrwymiad hwnnw?

Yn olaf, mae'n destun pryder bod y rhaglen lywodraethu yn cyfeirio cyn lleied at Brexit, o gofio y bydd bron yn sicr yn un o'r ffactorau sy’n diffinio—os nad y ffactor diffiniol—sy’n dylanwadu ar bolisïau Llywodraeth Cymru dros y pum mlynedd nesaf. Felly, a gaf ofyn i'r Prif Weinidog pa ymrwymiadau sydd wedi eu cynnwys yn benodol yn y rhaglen lywodraethu i fynd i'r afael â'r cyfleoedd a'r heriau sy'n wynebu Cymru yn dilyn y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd?

Nid yw pobl y wlad hon yn edrych tuag at eu Llywodraeth i ailadrodd yr heriau niferus sy'n eu hwynebu, nac i restru neu ddisgrifio’r problemau y mae angen eu datrys. Mae pobl yn gwbl ymwybodol o'r anawsterau y maent yn eu hwynebu. Yr hyn y mae pobl yn ei ddisgwyl gan eu Llywodraeth yw arweinyddiaeth, atebion, datrysiadau. Pryd a sut y mae'r Prif Weinidog yn bwriadu darparu hyn?

Wel, rwy’n synnu o glywed arweinydd Plaid Cymru yn disgrifio'r polisïau sydd wedi'u cynnwys yn y ddogfen hon fel ‘ystrydebau’. Mae gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio yn addewid allweddol ym maniffesto Llafur; gostwng treth ar gyfer busnesau bach—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; banc datblygu ar gyfer Cymru—roedd y ddau faniffesto yn cefnogi hynny; cronfa driniaeth newydd ar gyfer afiechydon sy’n peryglu bywyd—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; cynyddu'r terfyn cyfalaf i bobl sy'n mynd i ofal preswyl—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; a 100,000 o brentisiaethau o safon ar gyfer pob oedran—addewid allweddol ym maniffesto Llafur. Nawr, mae materion yma, wrth gwrs, nad oedd yn ein maniffesto ac sy'n adlewyrchu'r trafodaethau yr ydym wedi'u cael gyda’i phlaid. Ond, nid yw’n briodol o gwbl dweud ein bod ni, rhywsut, wedi dod i’r trafodaethau heb unrhyw syniadau, o ystyried y ffaith bod ein maniffesto yn llawn dop ohonynt a bod y syniadau hynny wedi eu cynnwys yn y rhaglen lywodraethu hon, ochr yn ochr â rhai eraill, wrth gwrs.

O ran yr awgrym ei bod yn rhestr o ddymuniadau, nid rhestr o ddymuniadau ydyw hi. Yn 2011-16, gwnaethom gyflawni pob addewid a wnaethom—pob addewid a wnaethom. Roedd pobl yn gwybod hynny ar garreg y drws ac roeddynt yn gwerthfawrogi hynny ar garreg y drws. O ganlyniad, roeddem yn awyddus i lunio rhaglen lywodraethu nad oedd yn llunio rhestr ddymuniadau o addewidion na ellid eu cyflwyno ac na ellid talu amdanynt, ond yn hytrach roeddem am gael addewidion ar waith y gellid talu amdanynt. Dyna pam y cymerodd tan yr haf i ni ystyried beth fyddai'r sefyllfa ar ôl Brexit, i wneud yn siŵr y gallem fod yn sicr ac y gallem ddweud wrth bobl Cymru y gallem gyflawni'r addewidion hyn hyd yn oed gyda Brexit. Ni allwn gael dogfen sydd ond yn sôn yn bennaf neu'n gyfan gwbl am Brexit. Mae pobl yn gwybod bod hynny’n digwydd; mae'n hynod bwysig yn awr ein bod yn mynd ati i gyflawni dros y bobl yn unol â’r hyn y mae’r maniffestos wedi ei ddweud. Mae pobl am wybod beth sy'n mynd i ddigwydd o ran iechyd ac addysg, maent yn awyddus i wybod beth sy'n mynd i ddigwydd o ran tai—ac mae 20,000 yn fwy o dai yn mynd i gael ei darparu, wrth gwrs—ac maent yn awyddus i wybod y bydd y Llywodraeth sydd mewn grym yn cyflawni’r addewidion a wnaeth, ac rydym wedi gwneud yr union beth hynny.

O ran yr economi, wel, mae gennym ni yng Nghymru'r lefelau isaf o ddiweithdra o blith Lloegr, yr Alban, a Gogledd Iwerddon. Mae gennym y lefelau isaf. Mae gennym y diweithdra ieuenctid isaf, ac mae gennym y ffigurau buddsoddiad tramor uniongyrchol gorau ers 30 mlynedd. Mae'r rhain yn cael eu cyflawni trwy waith caled. Nid yw pobl yn dod i Gymru oni bai eich bod yn mynd allan ac yn gwerthu eich hunan o gwmpas y byd. Pan ddes i’n Brif Weinidog, roedd llawer o'r gweithrediadau tramor wedi eu cau i lawr, rhaid i mi ddweud. Roedd llawer o'r swyddfeydd wedi mynd, ac nid oedd unrhyw weithgarwch tramor go iawn. Roedd yn rhaid ailadeiladu hynny. Ac rydym yn gweld yr hyn sydd wedi digwydd o ganlyniad i hynny. Rydym yn gweld y gwaith sydd wedi ei wneud gyda chyflogwyr fel Aston Martin, sydd wedi dod i Gymru oherwydd—a’u geiriau nhw yw’r rhain—angerdd a phroffesiynoldeb Llywodraeth Cymru. Mae'n rhaid i chi fynd allan ac ymladd am y cyfleoedd hyn.

Pan ddaw i gymunedau gwledig, byddwn, byddwn ni yn cyflawni ar gyfer cymunedau gwledig. Un enghraifft y gallaf ei rhoi yw band eang. Erbyn haf y flwyddyn nesaf, bydd 96 y cant o safleoedd yn gallu defnyddio band eang cyflym iawn. Ni fyddai hynny wedi digwydd heblaw am y ffaith bod arian wedi ei darparu o’r pwrs cyhoeddus er mwyn gwneud i hynny ddigwydd, oherwydd ni fyddai'r farchnad erioed wedi gwneud hynny. Fel Llywodraeth Cymru, rydym wedi cyflwyno band eang i lawer iawn o gymunedau na fyddai byth wedi ei gael fel arall, ac rydym yn falch o hynny.

O ran rhai o'r materion eraill a godwyd ganddi, rydym yn fwy na hapus â’n haddewid o £100 miliwn ar gyfer addysg. Byddwn yn parhau i adeiladu ysgolion ledled Cymru, hyd yn oed os nad ydynt yn cael eu hadeiladu yn Lloegr. Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn addysg, o ran adeiladau, ie, ond hefyd o ran y gweithlu.

Rydym wedi gweld mwy a mwy o feddygfeydd teulu yn aros ar agor gyda’r nos, a rhai ar benwythnosau. Mae angen i ni weld cynnydd pellach o ran y penwythnosau, mae hynny’n wir. Ond, yr hyn sydd gennym yma yw rhaglen lywodraethu sy'n strategol, y mae’n bosibl ei chyflawni, sy'n fforddiadwy ac yn un y gwnaethom ni fel plaid sefyll yr etholiad ar ei sail hi ac, wrth gwrs, rydym wedi ymestyn allan at bleidiau eraill er mwyn llunio’r rhaglen lywodraethu hon gyda’n gilydd. Byddwn yn parhau i weithio gyda phawb sydd am gefnogi Cymru a chyflawni'r gorau ar gyfer ein gwlad, ac mae'r ddogfen hon yn adlewyrchu'r trafodaethau sydd wedi eu cynnal.

Brif Weinidog, diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma. Mae braidd yn dorcalonnus gweld bod grym deallusol cyfunol Plaid Cymru, Plaid Lafur Cymru a'r Rhyddfrydwyr wedi llunio dogfen sydd yn ddim mwy na 15 o dudalennau o hyd, ac mae hynny'n cynnwys y clawr blaen. Nid yw pymtheg o dudalennau ar gyfer gwerth pum mlynedd o lywodraeth yn eich llenwi chi â hyder, rhaid i mi ddweud. Yn amlwg, mae'n llai o lawer na'r 666 o dudalennau y cyflwynodd y Llywodraeth Cymru flaenorol, yr oedd ef yn Brif Weinidog arni, y tro diwethaf iddynt gyflwyno rhaglen lywodraethu. Ond rwyf wirioneddol yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn llwyddo. Efallai ei bod yn rhyfedd i chi glywed hynny gan arweinydd yr wrthblaid, ond, yn y pen draw, os nad ydych chi’n llwyddo, y bobl a'r cymunedau ar hyd a lled Cymru a fydd ar eu colled yn y pen draw. Felly, mae pobl yn mynd i bleidleisio, maent yn pleidleisio ac mae'r Cynulliad hwn yn cynnull. Ond mae hi braidd yn dorcalonnus a dweud y lleiaf—mae'n dorcalonnus a dweud y lleiaf—mai hon yw ymdrech orau Llywodraeth Cymru i lunio rhaglen lywodraethu bum mlynedd pan ddywedwyd wrthym fod angen iddynt dreulio haf yn myfyrio—myfyrio—ar eu blaenoriaethau.

A dweud y gwir, pan fyddwch yn edrych ar yr hyn a gyflawnwyd gan y Prif Weinidog yn ystod y Cynulliad diwethaf, a’i bolisi blaenllaw oedd comisiwn Williams, a oedd yn mynd i ad-drefnu llywodraeth leol, ac roedd ef yn mynd i fwrw ymlaen â’r agenda hon a diwygio’r map llywodraeth leol yng Nghymru, ni waeth beth yr oedd pobl yn meddwl am hynny, mae'n dangos cyfyngiadau'r Prif Weinidog hwn o ran ei allu i fwrw ymlaen â newid a bwrw ymlaen â rhaglen lywodraethu. Ac mae hwnnw’n wendid, yn wendid gwirioneddol o ran unrhyw beth yn y ddogfen hon, gan fod y Prif Weinidog wedi profi yn ystod ei dymor cyntaf nad yw’n gallu cyflawni dros bobl Cymru nac, yn wir, y comisiynau a’r gweithrediadau y mae’n eu sefydlu. Rwy’n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn gweithio’n wirioneddol galed yn ystod y tymor hwn a’i fod yn wirioneddol gyflawni'r newidiadau a fydd yn gwella bywydau pobl, boed hynny mewn addysg, boed hynny yn yr economi neu boed hynny yn y GIG.

Rwy’n gobeithio, wrth ymateb i'r cwestiynau y byddaf yn eu holi iddo, y bydd yn gallu cadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon, erbyn diwedd 2021, yn sicrhau bod system addysg Cymru yn sicrhau safle uwch na system addysg Fietnam, sef y safle lle'r ydym ni wedi ein rhestru ar hyn o bryd yn y tablau cynghrair. Felly, a wnaiff ef gadarnhau bod y mentrau addysg—gwn nad yw’n nod rhagorol i anelu ato, ond a wnaiff ef roi targed i ni y byddwn uwchben Fietnam pan ddaw at 2021? O ran yr economi, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon, erbyn 2021—y rhaglen lywodraethu hon—yn ein gwneud yn fwy ffyniannus yn economaidd na rhannau o Rwmania a Bwlgaria, sef lleoedd yr ydym yn cyfateb iddynt ar hyn o bryd, ac mae hynny ar ôl 17 mlynedd o Lafur Cymru yn y Llywodraeth yma? A wnaiff ef, ar ddiwedd y cyfnod hwn yn 2021, gadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon yn cyflawni GIG na fydd â’r amseroedd aros hwyaf o unrhyw GIG yn y Deyrnas Unedig? Dyna yw’r tri chwestiwn syml yr wyf yn gobeithio y bydd yn gallu ymateb iddynt a dweud, ‘Ie, ie, ie’, fel ein bod, yn 2021, yn gallu ei feincnodi ef o’i gymharu â pherfformiad ei Lywodraeth.

Ond rwyf yn meddwl mai’r un peth sy’n arwydd damniol o 17 mlynedd o fethiant Llafur yw bod y ddogfen hon, sy’n sôn am gyflwyno cronfa driniaeth newydd, pan wnaethom dreulio'r Cynulliad diwethaf i gyd yn gwneud y pwynt am gronfa cyffuriau canser a’r gallu i gael meddyginiaethau yma yng Nghymru. Mae'r ddogfen ei hun, ar ôl 17 mlynedd Lywodraeth Lafur, yn sôn am

‘loteri cod post ar gyfer cyffuriau a thriniaethau nad ydynt ar gael fel mater o drefn gan y GIG' yng Nghymru. Rydych chi wedi bod yn gyfrifol am y GIG ers 17 mlynedd, Brif Weinidog. Eich plaid chi sydd wedi creu'r loteri cod post hwnnw ar gyfer cael meddyginiaethau ledled Cymru. Felly, pan fyddwn yn edrych ar y rhaglen lywodraethu hon, gallwn weld yn glir nad oes unrhyw newid gwirioneddol, wrth gwrs, dim newid cyfeiriad gwirioneddol, dim ond mwy o'r un peth. Ac rwy’n gobeithio, yn y pen draw, y bydd y Prif Weinidog yn mynd i'r afael â'r sefyllfa ac yn dechrau cyflawni yn economaidd, yn addysgol ac ar gyfer ein GIG fel nad yw pobl yn teimlo eu bod wedi cael eu siomi eto ar ddiwedd y pumed Cynulliad hwn.

Credaf ei bod yn bwysig atgoffa arweinydd y Ceidwadwyr o un peth: fe gollodd ef yr etholiad. Rhoddodd gynnig ar hyn i gyd cyn mis Mai. Nododd yr holl bwyntiau hyn ac, mewn gwirionedd, aeth ei blaid tuag yn ôl. Mae llawer ohonom yn cofio ei fod ar y teledu yn dweud, ‘Fe fyddaf i yn Brif Weinidog’. Roedd yn gwneud hyn am 10 o'r gloch ar noson yr etholiad. Rwy'n edrych ar Ken Skates am fod ei bobl ef yn dweud bod Ken wedi colli ei sedd. Collodd ef yr etholiad. Mae'n rhaid iddo ddeall hynny, ac i ddefnyddio'r un hen ddadleuon diflas drosodd a drosodd a throsodd—mae angen i ni weld rhai syniadau newydd gan y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n credu y byddai pobl Cymru yn elwa pe byddai’r Ceidwadwyr Cymreig yn gweithio fel gwrthblaid weithgar nid fel plaid sy'n parhau i gyflwyno’r un hen ddadleuon y maent yn parhau i’w colli.

O ran addysg, rydym yn hapus â'r cynnydd sydd wedi ei wneud gyda TGAU, ac o ran Safon Uwch, rydym yn gweld cynnydd da yno. Rydym yn gweld adeiladau yn cael eu codi ledled Cymru. Roeddwn i yn chweched Glannau Dyfrdwy yr wythnos diwethaf—adeilad newydd sbon. Ni fyddai hwnnw wedi ei adeiladu pe byddai wedi bod ychydig o filltiroedd dros y ffin, dim byth bythoedd, gan fod y rhaglenni hynny wedi cael eu hatal gan Lywodraeth y DU, gan ei blaid ef. Rydym yn falch o hynny. O ran yr economi, ie, rydym yn gwneud yn iawn am y 1980au a'r 1990au y creodd ei blaid ef. Rydym yn falch o'r ffaith bod diweithdra yn 4.1 y cant. Byddai hynny wedi bod y tu hwnt i’r dychymyg dan y Torïaid. Allwch chi ddychmygu—rydym yn buddsoddi mewn pobl ifanc, Twf Swyddi Cymru, mae'n debyg, yw'r cynllun mwyaf llwyddiannus o'i fath yn Ewrop os nad o gwmpas y byd? Rydym yn hapus â hynny. Rydym yn gwybod bod her o hyd i gynyddu cynnyrch domestig gros, ond erbyn hyn rydym yn gweld mwy a mwy o swyddi mwy medrus yn dod i Gymru sy'n talu’n well. Nid yw pobl yn gweld Cymru fel man lle mae cyflogau’n rhad fel y gwnaeth ei blaid ef ei hyrwyddo yn y 1990au. Dyna'r ffordd yr oedd Cymru’n cael ei hyrwyddo yn y 1990au. Mae pobl Cymru yn haeddu swyddi o ansawdd uchel, a dyna beth yr ydym ni’n ei gyflawni.

O ran y GIG, nid oes gennym GIG sy’n ennyn streiciau gan feddygon. Dyna un peth y gallaf ei addo i bobl Cymru na fyddwn ni’n ei wneud, a byddwn yn parhau i ddarparu'r gofal iechyd gorau, gan sicrhau ei fod yn cael ei ariannu ac, wrth gwrs, ein bod yn cyflawni cronfa driniaethau newydd, yn wahanol i'r hyn y mae'r blaid gyferbyn wedi ei awgrymu. Maent wedi ei ollwng yn Lloegr, wrth gwrs—mae wedi mynd; mae’r gronfa cyffuriau canser wedi mynd yn Lloegr, felly maent wedi colli’r cyfle hwnnw. Yr hyn sydd gennym ar waith yw rhywbeth llawer mwy cynhwysfawr, ac, yn fy marn i, llawer tecach oherwydd mae'n ystyried yr holl bobl sydd â salwch sy'n bygwth bywyd, nid yn unig canser, ac roedd hynny’n hynod bwysig.

Gadewch i mi ofyn un peth i arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig: mae fy mhlaid i, Kirsty Williams, Plaid Cymru ac UKIP yn rhannu un peth yn gyffredin, sef ein bod ni i gyd yn dweud na ddylai Cymru golli’r un geiniog o gyllid Ewropeaidd o ganlyniad i Brexit. Mae UKIP wedi bod yn dweud hynny. Nid yw ef. A wnaiff ef gefnogi pobl Cymru a dweud na ddylai Cymru golli’r un geiniog o gyllid o ganlyniad i Brexit? A yw mewn gwirionedd yn arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig neu’n gynrychiolydd i Lundain yn y blaid Geidwadol Gymreig? Dyna’r cwestiwn y mae’n rhaid iddo ef ei ateb. Gadewch iddo sefyll dros Gymru, a dadlau’r achos gyda'i gydweithwyr yn San Steffan a dweud fel arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, ‘Ni wnaf i oddef gweld Cymru yn colli’r un geiniog o ganlyniad i ymadael ag Ewrop’, yn union fel pob plaid arall yn y Siambr hon ac yn union fel y byddai pob unigolyn yng Nghymru am ei weld.

Un peth, o leiaf, yr wyf yn cytuno ag arweinydd yr wrthblaid, yw bod yr hyn yr ydym wedi ei glywed heddiw gan Lywodraeth Cymru yn ddim ond cyfres o ystrydebau. Yr un peth y bydd yn ei wneud o leiaf yw helpu'r Llywodraeth i gyflawni ei thargedau ailgylchu, oherwydd rydym wedi clywed y cyfan o'r blaen sawl gwaith—dwywaith o'r blaen ers i mi fod yn y lle hwn ers dechrau mis Mai. Os ydych chi’n edrych drwy'r adran drafnidiaeth—ail-becynnu’r gwelliannau i'r M4, yr A55, yr A40, metro de Cymru, y fasnachfraint rheilffyrdd dielw newydd—nid oes dim byd newydd yn yr adran drafnidiaeth o gwbl nad ydym wedi ei glywed o'r blaen. Ugain mil o gartrefi fforddiadwy—cyhoeddwyd fis Mehefin diwethaf a pholisi’r Democratiaid Rhyddfrydol oedd hwnnw, nid polisi Llafur beth bynnag. Felly, mae'r cyfan yn bethau dymunol na fyddai’r rhan fwyaf o bobl yn anghytuno ag ef. Ac mae braidd yn haerllug, mewn gwirionedd, i’r Prif Weinidog ddweud bod hyn yn rhywbeth y pleidleisiodd pobl Cymru drosto. Mae’n ymddangos ei fod yn anghofio, yn yr etholiad, bod dwy ran o dair o bobl Cymru wedi pleidleisio yn erbyn y Blaid Lafur; collodd ef yr etholiad.

Mae'n ddrwg gen i weld yn rhagair y ddogfen hon fod y Prif Weinidog yn dal i fod yn besimistaidd ynglŷn â Brexit, oherwydd y mae’n dal i ddweud bod pob dadansoddiad gwrthrychol o effaith bosibl Brexit yn dweud y dylem fod yn barod ar gyfer economi sy’n crebachu. Ni allai ddim bod ymhellach o'r gwir; mae’r holl ffigurau economaidd sydd cael eu rhyddhau ers yr haf yn dangos bod yr economi yn ehangu, ac nid oes dim rheswm i feddwl nad yw hyn yn mynd i barhau. Felly, y cyfan sydd gennym yn y ddogfen hon yw llwyth o lol ddiystyr. Roedd gennym rai enghreifftiau dethol a ddyfynnwyd gan arweinydd yr wrthblaid. O fewn llywodraeth leol, maent yn mynd i ddatblygu dealltwriaeth ar y cyd o'r heriau sy'n wynebu llywodraeth leol a’r gwasanaethau cyhoeddus ehangach; datblygu sgwrs ehangach am y diwygio angenrheidiol i addysg bellach ac addysg uwch; blaenoriaethu cefnogaeth ar gyfer cysylltiadau gwell rhwng addysg a diwydiant; defnyddio ein cysylltiadau presennol â phrifysgolion Cymru yn well; ymgynghori ymhellach ar yr argymhellion penodol yn adolygiad Hazelkorn ar dai; parhau â gwaith cydweithredu hirdymor ag adeiladwyr tai i gyflawni cyfraddau cyflymach o adeiladu tai—ni fydd yr un tŷ yn cael ei adeiladu ar sail geiriau yn unig; archwilio opsiynau i roi terfyn ar fancio tir. Geiriau yw hyn i gyd—does dim unrhyw gamau o gwbl a allai ddod ohono.

Ac, ynglŷn â’r adran bwysig iawn ar amaethyddiaeth—gwaith gyda phartneriaid i sicrhau dyfodol llewyrchus i amaethyddiaeth yng Nghymru. Wel, pwy na fyddai? Ond nid ydym wedi clywed dim am TB mewn gwartheg. Nid ydym yn clywed dim am y bygythiad i hyfywedd ffermydd gan barthau perygl nitradau. Nid ydym yn clywed dim am y cwymp yn incwm ffermydd. O leiaf ym maniffesto UKIP, gwnaethom addo y byddem yn ailddyrannu rhannau o'r gyllideb amaethyddiaeth drwy roi cap ar y cymorthdaliadau a fyddai'n cael eu talu i ffermwyr, ar £125,000 y flwyddyn, fel mai gwir fuddiolwyr y polisi amaethyddol cyffredin ym Mhrydain fyddai'r ffermwyr bach, y ffermydd teuluol ac nid y busnesau amaeth a'r cwmnïau rhyngwladol. Nid oes dim byd o'r math hwnnw o gwbl yn y ddogfen hon.

O ran ardrethi busnes, gallwn groesawu biliau llai—[Torri ar draws.] Gallwn groesawu biliau llai ar gyfer hyd at 70,000 o gwmnïau, ond beth am gael diwygiad llwyr o'r system trethi eiddo glogyrnaidd gyfan, lle y gallwn gysylltu yr hyn sy’n cael ei godi â phroffidioldeb y busnesau sy’n gorfod eu talu fel nad oes gennym y bloc hwn ar sefydlu busnesau newydd oherwydd y rhwystrau y mae'n rhaid iddynt eu neidio o ran ardrethi busnes?

Band eang cyflym dibynadwy i bob tŷ—erbyn 2021, rwy’n tybio. Rwy'n gobeithio y gall y Prif Weinidog gyflawni hynny, ac fel arweinydd y Blaid Geidwadol, rwyf am iddo ddweud heddiw y bydd pob eiddo unigol yng Nghymru—dyna mae'n ei ddweud yn y ddogfen hon—yn cael ei gysylltu â band eang cyflym a dibynadwy erbyn 2021.

O ran prentisiaethau, unwaith eto, gallwn groesawu yn ofalus yr hyn a ddywedir yn y ddogfen hon am brentisiaethau, ond yr hyn y mae'n rhaid i ni fod yn sicr ohono yw nad yw cwmnïau mawr, cwmnïau rhyngwladol yn arbennig, yn talu dim ond cyfraddau prentisiaeth i bobl ac nad ydynt yn darparu cymwysterau priodol, sylweddol o ganlyniad, ond dim ond yn cynhyrchu cymwysterau cyfwerth nad ydynt o unrhyw werth economaidd posibl yn y gweithle.

Yn olaf, o ran y gwasanaeth iechyd, sydd, wrth gwrs, yn gatalog dieithriad o fethiant ar ôl 20 mlynedd o Lywodraeth Lafur, a hanner y byrddau ysbyty yn y wlad hon dan fesurau arbennig—beth am argyfwng y meddygon teulu? Mae hwn yn fater a godwyd yn y Siambr hon yn ystod yr wythnosau diwethaf gan bob plaid—mae Simon Thomas wedi codi problemau yn y Drenewydd, rwyf i wedi codi problemau ym Mlaenau Ffestiniog, a heddiw mae Paul Davies wedi codi problemau gyda meddygon teulu yn ei etholaeth ei hun yn Sir Benfro? Nid ydym wedi clywed dim byd—dim byd yn y ddogfen hon—a fydd yn ein symud ni ymlaen o ran datrys y problemau wrth recriwtio meddygon teulu. Ac o ran cysylltiadau agosach rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, mae hyn yn gwbl angenrheidiol, ond pa bryd yr ydym ni’n mynd i roi rhywfaint o gig ar yr esgyrn noeth hyn yr ydym wedi eu clywed heddiw?

Felly, rwyf i’n gobeithio, fel arweinydd y blaid Geidwadol, y bydd y Prif Weinidog yn gallu cyflawni'r addewidion difflach hyn y mae wedi eu nodi yn y ddogfen hon heddiw, ond dewch i ni gael rhywfaint o fanylion, dewch i ni gael rhywbeth y gallwn ni gael trafodaeth wirioneddol yn ei gylch, nid dim ond geiriau gwag.

Rwy’n croesawu ei sylwadau o'r tu allan i Gymru ac yn awgrymu wrtho y byddai'n cael mwy o ddylanwad—

Mae hynny'n wirion.

Nac ydy, nid yw hynny’n wirion. Byddai’n cael mwy o ddylanwad pe byddai mewn gwirionedd yn byw yng Nghymru os yw’n mynd i feirniadu'r hyn yr ydym wedi ei wneud yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl deg—yn gwbl deg.

Pan mae’n dweud nad oes dim manylion yma, wel, gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio, mae’r manylion yno; y banc datblygu, mae’r manylion yno; y trethi llai ar gyfer busnesau bach, mae’r manylion yno; y gronfa driniaeth; y terfyn cyfalaf; y camau i hyfforddi meddygon teulu; y prentisiaethau; y safonau ar gyfer ysgolion; y comisiwn seilwaith; y metro; yr M4. Nid yw'r rhain yn eiriau amwys, mae'r rhain yn bolisïau yr ydym yn benderfynol o fwrw ymlaen â nhw i wella bywydau pobl Cymru. Mae cyllideb eto i ddod gerbron y Cynulliad hwn, ac mae deddfwriaeth sydd eto i ddod gerbron y Cynulliad hwn.

A yw'n dweud y dylem ni gael gwared ar barthau perygl nitradau? Oherwydd, gallaf ddweud wrthych chi, mae llawer o bobl yng Nghymru a fyddai’n bryderus iawn ynghylch hynny a beth fyddai hynny'n ei olygu i'r afonydd a beth fyddai hynny'n ei olygu i rai o'n haberoedd, yn benodol. Maen nhw yno am reswm, nid ydynt yno i geisio gwneud rhywbeth heb unrhyw synnwyr o gwbl. Maen nhw yno am reswm o ran gwarchod ein hamgylchedd.

Rhaid i mi ddweud wrtho: mae'n sôn am iechyd a gwasanaethau cymdeithasol; rydym ni’n gwneud hynny. Bydd yn gwybod bod y Cynulliad diwethaf wedi gweld deddfwriaeth â’r bwriad o gryfhau gwasanaethau cymdeithasol a galluogi’r gwasanaethau cymdeithasol i weithio'n agosach gydag iechyd. Os yw’n edrych ar y ddeddfwriaeth sy'n wedi cael ei phasio yma dros y—wel, ers i ni gael y pwerau yn 2011—fe fydd yn gweld bod y rhain yn faterion yr ydym wedi mynd i'r afael â nhw ac y byddwn yn parhau i roi sylw iddynt yn rhan o'r rhaglen ddeddfwriaethol yn y dyfodol ar gyfer y flwyddyn hon a thu hwnt. Bydd yn gweld bod yr hyn yr ydym wedi ei roi yn y rhaglen lywodraethu hon yn arwain at gyflawni’r addewidion yr ydym wedi'u gwneud. Y peth hawsaf yn y byd yw gwneud addewidion gwyllt heb unrhyw waith costio ac yna canfod nad ydych yn gallu eu cyflawni; fe wnaethom ymatal rhag hynny yn yr etholiad, ac rydym yn ymatal rhag gwneud hynny yn awr, oherwydd bydd pobl Cymru yn gwybod y byddwn yn gwneud yr hyn yr ydym yn dweud y byddwn yn ei wneud.

Mae'r holl arweinwyr wedi siarad bellach, felly, gofynnaf am gwestiynau gan yr Aelodau, fel yr wyf yn eu galw. Jenny Rathbone.

Nodaf gyda diddordeb eich bod yn amlwg yn tynnu sylw at y ffaith bod gennym rwymedigaeth i sicrhau gostyngiad o 80 y cant yn ein hallyriadau carbon erbyn 2050, ac rydych hefyd yn tynnu sylw at bwysigrwydd metro de Cymru a metro gogledd Cymru, yn ogystal â chael pob awdurdod lleol i gyflawni o ran teithio llesol cydgysylltiedig. Sut ydych chi'n meddwl y byddwn ni’n gallu mesur cynnydd ar y darnau hyn o'r rhaglen a pha darged, yn eich barn chi, y dylem ni fod yn ei osod dros dro i sicrhau nad ydym, yn sydyn, yn 2040, yn sylweddoli nad ydym wedi bodloni ein rhwymedigaethau?

Rwy'n meddwl bod sawl ffordd o wneud hynny. Mae gwella'r cynnig trafnidiaeth gyhoeddus yn gwbl allweddol ac, wrth ddweud hynny, nid wyf yn golygu y metro yn unig—er mor bwysig yw hwnnw—ond annog beicio. Mae Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, wrth gwrs, yn hynod bwysig o ran cychwyn ar y broses o, ac rwy’n defnyddio'r gair, cyn belled ag y mae’r cyhoedd yn y cwestiwn, ‘normaleiddio’ beicio—sef, pan fo ffordd newydd yn cael ei hadeiladu, bod llwybr beicio yn cael ei adeiladu gyda hi yn awtomatig. Rwy'n credu mai dyna’r ffordd yn sicr ar gyfer y dyfodol. Mewn rhai ffyrdd, roedd y bobl a adeiladodd hen bont Llansawel o flaen eu hamser trwy roi llwybr beicio ar y bont yn y 1960au. Dyna beth y mae’n rhaid i ni ei annog: sef, pan fo gennym gynlluniau ffordd, felly, bod beicio yn rhan ohonynt, ac y gallwn gadw’r beicwyr i ffwrdd o’r ceir— [Anghlywadwy] —hefyd, wrth gwrs. Rydym yn gwybod bod rhai rhannau o Gymru lle mae cymaint o draffig bod ceir yn segura a bod ansawdd yr aer yn wael. Oni bai ein bod yn mynd i’r afael â hynny, bydd yn parhau i fod yn wael.

Ond, i mi, mae'n ymwneud â sicrhau bod y system drafnidiaeth gyhoeddus sydd gennym yn un heb ei hail, ei bod yn rhad, yn ddibynadwy, yn gyfforddus ac yn ddiogel. Dyna beth y mae'r ddwy system metro wedi eu dylunio i’w cyflawni: ei gwneud hi'n llawer haws i bobl deimlo nad oes angen eu ceir arnynt. Os ydych chi’n edrych ar ogledd Caerdydd, er enghraifft, nid oes unrhyw fodd o adeiladu ffordd yng ngogledd Caerdydd a fydd yn helpu gyda'r A470, ond mae yna gyfleoedd i gynyddu amlder y trenau ar y rheilffyrdd ac, yn wir, ystyried dewisiadau rheilffordd ysgafn ymhellach ymlaen er mwyn darparu’r dewisiadau hynny. Wrth wneud hynny, wrth gwrs, gallwn wedyn helpu i geisio lleihau allyriannau carbon, o ran trafnidiaeth.

Yr hyn rydym ni’n chwilio amdano bellach yw manylion, Brif Weinidog, ac mae yna nifer o bethau sydd ar goll neu’n wan iawn yn y rhaglen ar hyn o bryd. Gwnaf i jest ofyn yn benodol, felly, i chi, gan ddechrau gyda’r pwynt yna gan Jenny Rathbone hefyd, rydych chi’n sôn am ‘make progress towards’ lleihau allyriadau carbon erbyn 2050, ond a ydych chi wedi colli, felly, y targed o leihau allyriadau carbon gan 40 y cant erbyn 2020? Achos nid oes dim targed yma nawr, dim ond rhyw aneliad ‘make progress towards’.

Yr ail bwynt, arbed ynni. Allaf i ddim gweld unrhyw gyfeiriad yn y rhaglen at unrhyw gynllun arbed ynni. A fydd gan y Llywodraeth gynllun arbed ynni ac adnewyddu tai er mwyn arbed costau ac ynni?

Nid oes dim sôn yn y rhaglen neu unrhyw gyfeiriad at raglen difa TB. A ydy e dal yn fwriad gan y Llywodraeth, felly, i gael rhaglen difa TB yng nghefn gwlad?

Yn olaf, nid oes dim sôn yn y rhaglen newydd yma am un o’r pethau mawr a oedd gan y Llywodraeth gynt, sef Cymunedau’n Gyntaf. Ble mae Cymunedau’n Gyntaf ac a ydych chi’n ymrwymo i gadw’r un arian ar gyfer Cymunedau’n Gyntaf ag oedd yn y blynyddoedd blaenorol?

Yn gyntaf, wrth gwrs, nid yw hon yn ddogfen sydd â phob math o fanylion ynddi. Bydd e’n deall hynny. Mae’n ddogfen strategol, er mwyn i bobl weld beth yw cyfeiriad y Llywodraeth. Ynglŷn â charbon, un o’r pethau rŷm ni’n ffaelu gwneud dim byd amdano yw’r pethau sydd heb gael eu datganoli, ond nid yw hynny’n meddwl ein bod ni’n gwneud dim byd o achos hynny. Rydym ni’n deall, wrth gwrs, fod yn rhaid sicrhau bod llai a llai o bobl yn teithio mewn ceir. Mae hynny’n un peth y gallwn ni ei wneud. Ond rydym ni’n gwybod, wrth gwrs, fod yn rhaid i ni helpu diwydiannau fel y diwydiant dur i leihau beth sydd yn dod trwy’r simneiau’n fanna. Ond hefyd mae’n rhaid i ni sicrhau nad ydym ni’n creu sefyllfa lle maen nhw’n symud o Gymru. So, mae yna gydbwysedd sydd ei eisiau fan hyn.

Ynglŷn â TB, mae TB yn dal i fod yn bwysig. Rydym ni’n gwybod bod yn rhaid sicrhau ein bod ni’n dal i leihau niferoedd yr anifeiliaid sydd yn cael TB, ac mae hynny’n hollbwysig ynglŷn â Chymru wledig; rwy’n deall hynny.

Mae’n sôn am Gymunedau’n Gyntaf. Mae popeth, wrth gwrs, yn cael ei ystyried trwy broses y gyllideb. Nid yw’r gyllideb ei hun wedi dod o flaen y Cynulliad eto. Mae’n wir i ddweud, tra byddwn ni’n symud ymlaen gyda rhai o’r addewidion sydd yn y rhaglen hon, y bydd yna benderfyniadau anodd yn gorfod cael eu gwneud ynglŷn â phob adran. Ond beth sy’n bwysig dros ben yw ein bod ni’n cadw at y pedair thema rwyf wedi sôn amdanynt, a dyna’n gwmws beth rydym ni’n bwriadu ei wneud.

Weinidog, hoffwn ddeall beth yw eich uchelgais ar gyfer iechyd pobl Cymru. Mae pum deg un y cant o'n poblogaeth ar hyn o bryd yn brwydro rhyw fath o salwch. Hoffwn ddeall sut y byddech yn hoffi gweld y sefyllfa honno erbyn y flwyddyn 2021.

Wrth ddarllen trwy eich dogfen ‘Symud Cymru Ymlaen’, rwyf wedi sylwi eto eich bod yn pwysleisio’r ffaith y byddech yn hoffi sefydlu adolygiad seneddol ar ddyfodol hirdymor iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i gael nifer o drafodaethau ag Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â hyn. Hoffwn ei gwneud yn glir iawn, fodd bynnag, er bod y Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod hwn yn gyfle i gyflwyno glasbrint ar gyfer arweinyddiaeth genedlaethol a chynllunio strategol, ni fyddwn i’n hoffi gweld bod yr adolygiad seneddol hwn yn gyfle i roi nifer o’r penderfyniadau anodd y bydd y GIG yng Nghymru yn gorfod eu gwneud o’r neilltu.

Felly, Weinidog, a allwch chi ein sicrhau ni na fydd hwn yn adolygiad seneddol a fydd yn eich rhwystro chi rhag rhoi llawer iawn o egni i mewn i ddatrys yr argyfwng sydd gennym mewn gofal iechyd sylfaenol? Rwyf wedi nodi yn eich rhaglen, ‘Symud Cymru Ymlaen’, eich bod yn mynd i roi llawer o ymdrech i recriwtio Meddygon Teulu—rhywbeth yr ydym wedi ei drafod, a rhywbeth yr wyf wedi ei drafod ag Ysgrifennydd y Cabinet—ond byddwn hefyd yn hoffi i chi ddod yn ôl a gofyn neu efallai dweud wrthym a ydych chi’n mynd i fod yn rhoi yr un lefel o ymdrech i sicrhau bod gennym ddigon o nyrsys, ffisiotherapyddion, seicolegwyr clinigol a therapyddion galwedigaethol, oherwydd mae gennym argyfwng go iawn yn datblygu yno. Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda: mae 30 y cant o'u nyrsys practis cyffredinol wedi dweud eu bod yn mynd i adael yn ystod y pum mlynedd nesaf. Mae’n nifer enfawr, a dim ond un bwrdd iechyd yw hwnnw.

Rydych chi’n sôn am gynyddu buddsoddiad mewn cyfleusterau i leihau amseroedd aros. Brif Weinidog, mae amseroedd aros yn un o'r meysydd lle y mae Llywodraeth Lafur Cymru, yn fy marn i, wedi methu yn sylweddol ynddo: mae 14.3 y cant o gyfanswm poblogaeth Cymru yn parhau i fod ar restr aros. Yr hyn yr hoffwn ei ddeall yw: sut ydych chi'n rhagweld y byddwch yn lleihau’r amseroedd aros hyn, a faint o flaenoriaeth sydd iddo ym maes gofal iechyd?

Hoffwn i, yn olaf, Lywydd, droi at eich sylwadau yma ar iechyd meddwl a llesiant. Byddwn i’n dweud wrthych fod iechyd meddwl wedi bod, ers peth amser, yn berthynas dlawd o ran darpariaeth y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae’r lefelau cyllid ar gyfer iechyd meddwl plant yn wael iawn. Ar hyn o bryd, mae oddeutu £13.50 y pen yn cael ei wario ar y boblogaeth blant. O’i gymharu, mae £65 y pen yn cael ei wario ar wasanaethau iechyd meddwl pobl hŷn. Brif Weinidog, a ydych chi’n bwriadu rhoi mwy o gyllid i wasanaethau iechyd meddwl? A ydych chi’n bwriadu rhoi mwy o gyllid i wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed? A ydych chi’n gallu dweud wrthym heddiw pa bryd yr ydych yn bwriadu cyflwyno’r Bil anghenion dysgu ychwanegol? Brif Weinidog, a fyddwch chi’n ystyried cyflwyno Deddf awtistiaeth, ac a fyddwch yn derbyn bod gwasanaethau iechyd meddwl yn anodd iawn i'w darparu mewn model gwledig fel, yn wir, y mae’r holl wasanaethau iechyd? Felly, hoffwn i ofyn i chi yn olaf: a wnewch chi ymrwymo i edrych ar—neu a ydych chi’n bwriadu edrych ar—sut y gallem ddatblygu model iechyd gwledig a all fodoli ochr yn ochr â'r gwasanaeth iechyd gwladol er mwyn i bobl yn ardaloedd gwledig Cymru, sydd i raddau helaeth yn cynrychioli’r rhan fwyaf o Gymru o bell ffordd o ran arwynebedd tir—efallai nad yw hynny’n wir o ran poblogaeth—mewn gwirionedd, fwynhau cydraddoldeb a rhyddid a'r hawl i ddefnyddio gwasanaethau gofal iechyd sydd mor agos atynt ag y bo modd, a hynny mewn modd prydlon? Oherwydd maent mewn perygl o fod yn blentyn amddifad arall o fewn teulu y GIG.

Mae nifer o gwestiynau yno: yn gyntaf oll, pan edrychwn ni ar iechyd, mae'n rhaid i ni gofio bod ein poblogaeth yn hŷn na chyfartaledd y DU, ac yn gyffredinol yn llai iach na chyfartaledd y DU. Mae rhan o hynny o ganlyniad i etifeddiaeth y pyllau glo ac etifeddiaeth diwydiant trwm, yr ydym yn dal i ymdrin â hynny. Rydym yn bwriadu, wrth gwrs, parhau i ariannu iechyd yng Nghymru ar lefel fesul pen sydd yn uwch nag yn Lloegr. Ni all yr adolygiad seneddol, yn amlwg, rwystro’r broses o wneud penderfyniadau. Mae penderfyniadau anodd y mae'n rhaid eu gwneud ym maes iechyd. Rwyf wedi bod yn y Siambr hon pan wneir penderfyniad ac mae bron fel un o ddeddfau Newton: mae adwaith hafal a dirgroes, lle bydd gwrthwynebiad i gamau gweithredu penodol penodol, ond yn eithaf aml mae angen bwrw ymlaen â nhw. Un o'r materion yr wyf yn gwbl benderfynol o beidio â’i weld yw bod pobl yn y Gymru wledig yn cael gwasanaeth gwaeth na phobl yn y trefi oherwydd eu bod yn byw yng nghefn gwlad Cymru ac am ei bod yn well i gael gwasanaeth lleol na gwasanaeth arbenigol. Nid wyf i erioed wedi credu hynny. Rydym ni wedi ei weld yn Aberystwyth, er enghraifft, lle symudwyd llawdriniaeth canser colorectol o Fronglais i Gaerdydd. Gwnaeth y cyfraddau goroesi gynyddu. Rwy'n gwybod ei bod yn bellach i ffwrdd, ond, mewn gwirionedd, roedd y canlyniadau i bobl yn well o lawer gwell. Weithiau, rwy’n cytuno, mae'n bwysig cael triniaeth mor agos â phosibl, boed hynny yn y fferyllfa neu gyda’r meddyg teulu, neu drwy nyrsys practis neu drwy ysbytai, ond bydd amodau pan fydd angen iddynt gael gwasanaethau arbenigol iawn er mwyn rhoi cyfle gwell i bobl a chanlyniad gwell. Nid yw’r cydbwysedd hwnnw byth yn un hawdd ei gyflawni.

Gyda meddygon teulu a nyrsys, soniais yn fy araith bod hyn yn mynd y tu hwnt i'r gweithlu meddygon teulu, ond nyrsys a phroffesiynau eraill hefyd. Yr hyn y mae’n rhaid i ni osgoi ei wneud—oes, mae angen i ni recriwtio a hyfforddi mwy, rwy’n deall hynny, ond mae angen i ni osgoi rhoi'r argraff nad yw Cymru yn wlad y mae meddygon o dramor eisiau dod iddi. Rydym bob amser wedi recriwtio o wledydd eraill. Mae gwledydd eraill bob amser wedi recriwtio o'r DU. Mae'n farchnad ryngwladol. Ni fyddwn am roi’r argraff bod y DU yn lle mwy anodd i ddod i weithio ynddo, oherwydd rydym yn dibynnu—a byddwn bob amser yn dibynnu—ar weithwyr proffesiynol sy’n dod o wledydd eraill. Y pellaf i’r gorllewin yr ewch chi, o ran ysbytai, y mwyaf y gall y ddibyniaeth honno fod. Felly, mae'n gwbl hanfodol i ni sicrhau ein bod yn cael ein gweld fel lle croesawgar i feddygon a nyrsys weithio yn y dyfodol.

O ran rhai o'r materion eraill a grybwyllwyd gennych chi, wel, nid yw'n gywir bod 14.3 y cant o bobl ar restr aros. Mae dau bwynt i'w gwneud o ran hynny. Yn gyntaf oll, rydych chi ar restr aros cyn gynted ag yr ydych yn cael eich cyfeirio gan feddyg teulu—yr un diwrnod, bron. Felly, nid yw hynny'n gymhariaeth deg, yn fy marn i. Yn ail, mae llawer o'r bobl yn cael eu cyfrif fwy nag unwaith am eu bod ar fwy nag un rhestr aros. Ceir materion yr ydym wedi eu harchwilio yn y Siambr hon yn ystod y pum mlynedd diwethaf, o ran gwella amseroedd aros, ond ceir materion tebyg ar draws y DU. Rydym yn gwybod o adroddiad Nuffield bod gwasanaethau iechyd ar draws y DU mewn sefyllfa eithaf tebyg ac yn wynebu heriau tebyg.

Mae hi'n codi pwynt pwysig am iechyd meddwl. Gwnaethom y penderfyniad rai blynyddoedd yn ôl i glustnodi gwariant ar iechyd meddwl. CAMHS: mae'n wir dweud bod y galw’n cynyddu’n gyflym ac yn uwch na’r gallu i gyflenwi. Mae hynny'n wir. Dyna pam rydym wedi dyrannu mwy o arian ar gyfer CAMHS, er mwyn gwneud yn siŵr bod digon o adnoddau ar gyfer y gwasanaethau, fel na cheir unrhyw amseroedd aros ofnadwy o hir. Ymddengys ei fod yn wasanaeth poblogaidd, ac roedd gallu dal i fyny yn hynod o bwysig.

Ynglŷn â’r Bil ADY, rwy’n credu fy mod eisoes wedi cyhoeddi'r hyn y mae’r Rhaglen Lywodraethu yn cadarnhau y byddwn yn ei gyflwyno eleni. Rydym yn dal i ystyried sut y byddai darn o ddeddfwriaeth awtistiaeth yn cael ei weithredu. O ran y model gwledig, dim ond un peth yr wyf yn anghytuno â hi yn ei gylch. Nid wyf yn cytuno bod gofal iechyd gwledig o reidrwydd yn costio mwy na gofal iechyd yng nghymunedau'r Cymoedd. Wrth gwrs, yn llawer o’n cymunedau uchaf yn y Cymoedd, nid yw cyflwr iechyd pobl cystal. Felly, yn aml iawn, gall y costau ar gyfer gofalu amdanynt fod yn uwch nag ar gyfer pobl sy'n byw yng nghefn gwlad Cymru. Serch hynny, ceir materion yn y Gymru wledig y mae'n rhaid eu datrys, ac mae'r fenter gydweithredol yn y canolbarth yn enghraifft dda o sut y gall gweithwyr proffesiynol weithio gyda'i gilydd a chyda’r Llywodraeth i gyflwyno gwasanaeth iechyd gwledig. Dyna enghraifft dda o fenter sydd wedi gweithio'n dda a gallai fod yn esiampl dda i weddill Cymru. Felly, ie, mae’r heriau yn bodoli, ond rydym yn barod am yr heriau hynny o roi’r ddarpariaeth orau i bobl, lle bynnag y maent yn byw yn y dref, yng nghefn gwlad, yn y gogledd, yn y de, yn y dwyrain neu yn y gorllewin.

Brif Weinidog, fel rydych yn ymwybodol, rwyf wedi ymgyrchu’n hir i droi’r A40 yn fy etholaeth i yn ffordd ddeuol. Nodaf fod yna gyfeiriad yn eich rhaglen lywodraethu i wella’r A40 yng ngorllewin Cymru, sydd, heb os, yn mynd i wella economi sir Benfro. O ystyried bod y cyn-Weinidog yn eich Llywodraeth flaenorol chi wedi nodi’r manteision y byddai troi’r A40 yn ffordd ddeuol yn eu creu i orllewin Cymru, a allwch chi gadarnhau nad ydych wedi diystyru deuoli’r A40 yn sir Benfro?

Na. Rydym yn gwybod bod y mater hwn yn hollbwysig. Beth sy’n broblematig, wrth gwrs, yw’r sefyllfa o ran arian Ewropeaidd yn y pen draw. Mae’n wir i ddweud, wrth gwrs, ei bod yn hollbwysig i ystyried yr heol rhwng Sanclêr a Hwlffordd, er mwyn sicrhau bod rhannau o’r heol sy’n anodd ar hyn o bryd yn gwella. Felly, na, nid ydym wedi anghofio’r A40. Rydym yn deall pa mor bwysig ydyw, yn enwedig, wrth gwrs, i symud traffig i Abergwaun hefyd, o achos y llong sy’n mynd o’r fan honno. Felly, mae’r gwelliannau i’r A40 yn dal i fod ar yr agenda ac, wrth gwrs, yn y ddogfen.

Diolch i chi am eich datganiad, Brif Weinidog. Gwnaethoch chi sôn yn eich datganiad am ymagwedd 'yr hyn sy'n gweithio' a chyflenwi arloesol. Cyfeirir yn anuniongyrchol yn adran heriau a chyfleoedd a rennir eich pamffled heddiw at y ffaith nad oes gan y Llywodraeth fonopoli ar syniadau da nac ar gyflenwi. Ym mha feysydd portffolio yr ydych chi'n rhagweld mwy o gyd-gynhyrchu, mwy o leoliaeth a llai o orchymyn a rheolaeth gan lywodraeth leol a’r Llywodraeth ganolog?

Wel, rwy’n credu bod cyfle da i ganolbwyntio ar ddatganoli gwasanaethau yn lleol lle mae'r strwythur yn addas. Nid wyf yn credu bod y strwythur yn addas ar hyn o bryd ar gyfer ein 22 awdurdod lleol. Drwy weithio gyda nhw, byddem yn hoffi cyrraedd sefyllfa lle mae gennym strwythur ar waith lle gallant gyflenwi’n fwy effeithiol, lle nad oes ganddynt adrannau sydd i bob pwrpas yn dechrau chwalu oherwydd bod un neu ddau o bobl yn y sâl neu wedi gadael yr adran, ac i wneud llywodraeth leol yn fwy cynaliadwy yn hynny o beth. Nid wyf yn credu bod y strwythur yno ar hyn o bryd. Ond, wrth i’r strwythur gael ei ddatblygu, drwy weithio gydag awdurdodau lleol, rwy’n credu bod cyfleoedd ar gael i ystyried datganoli mwy o wasanaethau yn lleol. Ond mae’n rhaid i’r strwythur fod yn addas yn gyntaf.

Brif Weinidog, sut yr ydych yn bwriadu gwella polisïau caffael eich Llywodraeth, yn enwedig i gefnogi busnesau bach ledled Cymru? Yn ail, gwnaethoch chi addo buddsoddi yn y gwaith o drawsnewid yr ystâd ysbytai yn y datganiad heddiw. A allwch chi roi'r diweddariad i ni ynglŷn â’r dyddiad cwblhau ar gyfer y ganolfan gofal critigol newydd yng Nghwmbrân? Mae’n ymddangos bod peth dryswch ynghylch hyn.

Wel, mae'n dal i fod yn flaenoriaeth i ni, wrth gwrs. Rydym yn gwybod pa mor bwysig yw cyfleusterau modern, ac mae’r gwaith hwnnw’n cael ei wneud o hyd o ran y broses achos busnes. O ran y materion eraill a godwyd ynglŷn â chaffael, rwy’n credu ein bod wedi sôn am hynny’n eithaf helaeth yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Yr hyn sy'n allweddol ar gyfer busnesau bach, yn aml iawn, yw’r gallu i gydweithio â busnesau bach eraill er mwyn cynnig am gontractau mwy o faint. Roedd amaethyddiaeth yn broblem go iawn yn hyn o beth rai blynyddoedd yn ôl, ond erbyn hyn mae’n enghraifft dda o le gwnaethom ni ganolbwyntio ar—. Dyma enghraifft: buom yn edrych ar gyflenwad cig eidion i'r GIG yng Nghymru. Dywedodd ffermwyr wrthyf, 'Wel, nid yw’r GIG yng Nghymru yn prynu unrhyw gig eidion gennym ni’, ac roeddent yn gywir, ond y broblem oedd nad oedd unrhyw gyflenwr yng Nghymru a oedd yn gallu cyflenwi cig eidion i’r GIG ddydd ar ôl dydd, wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis. Nid oedd modd iddynt wneud hynny; nid oeddent yn ddigon mawr. Cafodd hynny ei ddatrys drwy geisio cael cyflenwyr i weithio gyda'i gilydd i ddatrys y mater hwnnw o ran cyflenwi, ac mae'r un peth wedi digwydd gyda busnesau bach eraill. Rydym wedi bod yn rhoi cyngor ar sut y gallant fynd ati i wneud hynny. Felly, er ei bod yn wir dweud bod rhaid i ni sicrhau nad oes gennym gontractau sydd mor fawr nad yw'n bosibl hyd yn oed i fusnesau bach sy’n gweithio gyda'i gilydd i wneud cais llwyddiannus ar eu cyfer, mae hefyd yn bwysig i wneud yn siŵr fod busnesau yn gweithio gyda'i gilydd i fod yn ddigon mawr i wneud ceisiadau am gontractau sydd o fewn eu gafael.

Brif Weinidog, roeddwn yn falch iawn o weld y cyfeiriad at yr A55 a'r gwelliannau y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i’w gwneud i'r A55 yn eich rhaglen lywodraethu, ond nid oes llawer iawn o fanylder o ran beth y gall y gwelliannau hynny fod neu beth na allent fod. Byddwch chi’n ymwybodol ein bod ni wedi cael problemau yn ymwneud â thagfeydd ar rai rhannau o'r A55. Rydym wedi cael problemau â llifogydd yn y gorffennol ac ni cheir llain galed am filltiroedd lawer ar hyd yr A55 ychwaith, sy'n achosi problemau pan fo ceir yn torri i lawr neu pan fo damweiniau’n digwydd. A allwch chi ddweud wrthym ar ba rannau yn union o'r A55 y gallai’r gwelliannau hyn gael eu gweithredu neu beidio yn ystod y pum mlynedd nesaf, o ran rhywfaint o gynnydd?

A allwch chi hefyd gyfeirio, yn ychwanegol at hynny, at unrhyw gynnydd y gallech chi roi gwybod i ni amdano ynglŷn â datblygiad y Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yn y gogledd? Roeddwn yn falch iawn o glywed Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf yn cyfeirio at rywfaint o gynnydd ar hyn, ond a allwch chi barhau i roi sicrwydd i bobl yn y gogledd y bydd yn cael ei gyflwyno yn unol â'r amserlen a bennwyd gennych yn flaenorol? Rwy’n pryderu y gall fod rhywfaint o oedi yn y broses ar hyn o bryd.

Ac, yn olaf, cyfeirir at ofal plant rhad ac am ddim yn y ddogfen hefyd. Rwy'n falch iawn o weld eich bod yn dilyn esiampl Llywodraeth Geidwadol y DU o ran yr ymrwymiadau y maent wedi’u gwneud yn ymwneud â gofal plant am ddim, ond un o'r pryderon a godwyd gyda fi yw bod dogfen wedi’i chomisiynu, darn o waith a gomisiynwyd, gan y Gweinidog blaenorol dros addysg ynglŷn â chwtogi’r wythnos ysgol i bedwar diwrnod, yn hytrach na’r cyfnod o bum diwrnod fel y mae ar hyn o bryd. Mae hynny, wrth gwrs, yn creu rhywfaint o gynnwrf yn y farchnad gofal plant, os gallwn ei alw'n hynny. Pa ystyriaeth yr ydych chi wedi'i rhoi i hynny yn eich rhaglen lywodraethu, ac a fyddwch chi’n ymuno â mi i ddiystyru’r awgrym o gael wythnos pedwar diwrnod ar gyfer ein hysgolion, y prynhawn yma?

Wel, yn gyntaf oll, ynglŷn â’r A55, os byddwn yn dechrau tua'r dwyrain, rydym yn gwybod bod materion yn ymwneud â chyffyrdd ymhellach i'r dwyrain a'r materion yn ymwneud â’r gyffordd gyda'r A494. Mae cylchfan Llanfairfechan a chylchfan Penmaenmawr yn diflannu, felly ceir gwared ar y broblem ar y darn hwnnw o'r ffordd. Os awn ymhellach i'r gorllewin, mae’r mater ynghylch trydedd bont Menai yn bodoli o hyd. Nid yw'r A55 yn ffordd ddeuol mewn gwirionedd, o ystyried y ffaith ei bod yn ffordd unffrwd dros bont Britannia, ac mae hynny—rwyf wedi ei weld fy hun yn aml—yn rhywle lle ceir llawer o dagfeydd traffig hefyd. Ni fyddai unrhyw un yn adeiladu ffordd i'r safon honno yn awr—hynny yw, nid oes unrhyw leiniau caled, ac mae'n brif ffordd. Un o'r materion y byddwn yn ei ystyried yn ystod y pum mlynedd nesaf yw gweld lle y gellir lledu’r ffordd a lle y gall arian gael ei ddyrannu i alluogi hynny i ddigwydd, ond Llanfairfechan a Phenmaenmawr yw’r ddwy ardal gyntaf a fydd yn cael eu hystyried.

Mae'n sôn am lifogydd. Caiff y materion yn Nhalybont eu datrys gyda chymorth Cyngor Gwynedd. Mae’r materion rhwng Aber a Thai'r Meibion eto wedi’u hystyried ymhellach, oherwydd y llifogydd a ddigwyddodd yno. Ond y mater o ran yr A55 yn fy marn i yw cael gwared ar y cylchfannau er mwyn helpu llif y traffig, ac, wrth gwrs, mewn amser, lledu'r ffordd i safon y byddem ni’n ei disgwyl—llain galed hyd yn oed, nad yw hyd yn oed yn bodoli ar rai rhannau o'r ffordd ar hyn o bryd.

Ynglŷn â’r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig, nid oes unrhyw oedi. Mae'r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yn datblygu fel y cynlluniwyd. Byddai ef wedi fy nghlywed yn dweud lawer iawn o weithiau yn y Siambr hon, mai fy syniad i oedd lleoli’r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yng Nghlan Clwyd, ac rwy’n glynu wrth y penderfyniad hwnnw. Bydd yn bwrw ymlaen; gallaf roi'r sicrwydd hwnnw iddo ef.

O ran gofal plant rhad ac am ddim, wel, hynny yw, nid wyf yn siŵr beth oedd polisi ei blaid o ran gofal plant rhad ac am ddim yn yr etholiad ym mis Mai. Nid oedd yn fanwl, ond o'n safbwynt ni, gwnaethom ni ddweud y byddem ni’n darparu 30 awr yr wythnos o ofal plant rhad ac am ddim am 48 wythnos y flwyddyn, a dyna'n union beth yr ydym yn bwriadu ei ddarparu.

O ran adroddiad y PPIW, dyna’n union beth ydyw—adroddiad. Nid yw'n bolisi Llywodraeth. Cafodd ei gyhoeddi’n eithaf diweddar, mewn gwirionedd, yn ystod yr wythnos ddiwethaf. Nid yw'n rhywbeth sydd dan ystyriaeth weithredol.

Brif Weinidog, diolch yn fawr iawn am y datganiad hwn. Rwy’n credu eich bod wedi addo bedair gwaith yn eich datganiad eich bod eisiau gweld Cymru lle mae’r ffyniant o'r lefel uchaf. A dweud y gwir, rwy’n cynrychioli'r rhanbarth sydd â'r boblogaeth dlotaf yn y Deyrnas Unedig. Y peth yw, rwy'n falch eich bod wedi’i dderbyn o leiaf, ac mai dyma yw eich addewid cyntaf: eich bod yn mynd i ddod â ffyniant yn awr ar ôl 17 mlynedd. A gaf i ofyn i’ch Llywodraeth beth yw'r bwriad o ran cryfhau cysylltiadau rhwng addysg, cyflogaeth, asiantaethau cyflogaeth a’r cymunedau busnes lleol, ac o ran sicrhau bod gan brentisiaid sgiliau sy’n eu gwneud yn barod ar gyfer gwaith ac sy'n fwy perthnasol ar gyfer gofynion economaidd, waeth beth fo'u hoedran na’u rhyw, yng Nghymru? Diolch.

Mae hyn yn hynod bwysig. Bydd ef yn gwybod fy mod i, yr wythnos diwethaf, wedi lansio menter i gysylltu sgiliau â chyflogaeth ac addysg. Gwnaeth ef ei chroesawu’n gyhoeddus, ac rwy’n diolch iddo am hynny. Caiff ei ariannu’n rhannol gan Ewrop, wrth gwrs, ond roedd yn rhywbeth yr oedd ef yn ei gefnogi. Gwyddom yn iawn ei bod yn hynod bwysig, wrth i ni nodi pa sgiliau sydd eu hangen ar gyfer y dyfodol yng Nghymru, ein bod yn gweithio gyda chyflogwyr a chyda'r sector addysg i sicrhau bod (a) y sgiliau’n cael eu nodi, a (b) eu bod yn cael eu darparu.

Un o'r cwestiynau a ofynnir i mi bob amser gan fuddsoddwyr posibl yng Nghymru yw 'A oes gan eich pobl y sgiliau sydd eu hangen arnom?' Nid mater o 'Ba mor rhad ydych chi?' ydyw erbyn hyn; mater ydyw o 'A oes gennych chi'r sgiliau?'. Rydym yn gallu ateb y cwestiynau hynny, ac mae hynny'n dangos, wrth gwrs, oherwydd y nifer o fuddsoddwyr newydd sydd wedi bod yn dod i Gymru yn ystod y pum mlynedd diwethaf.

O ystyried bod lefelau cyflogau yng Nghymru yn parhau i fod yn is nag yn yr Alban ac yn Lloegr, bod lefelau tlodi plant yng Nghymru yn parhau i fod yn uwch na chyfartaledd y DU, bod lefelau diweithdra ymhlith pobl o oedran gweithio yng Nghymru yn parhau i fod yn uwch na chyfartaledd y DU, a bod ffyniant y pen yng Nghymru, a fesurir gan werth y nwyddau a'r gwasanaethau a gynhyrchir, yn parhau i fod yr isaf o blith y 12 o genhedloedd a rhanbarthau y DU—ac mae’r bwlch wedi ehangu mewn gwirionedd—sut yr ydych chi’n bwriadu gweithio'n wahanol gyda'r sectorau gwirfoddol a phreifat i wyrdroi'r canlyniadau negyddol hynny o’r diwedd, ac effeithio’n gadarnhaol ar y cymunedau hynny sydd wedi'u dal yn ystyfnig yn y sefyllfa honno?

Rydych chi’n sôn am helpu cymunedau i gymryd perchnogaeth o asedau cymunedol lle bo hynny'n briodol. O ystyried—rwy’n gobeithio y byddwch chi’n cytuno—mai’r ased pwysicaf yn ein cymunedau yw pobl, sut y byddwch yn ymgysylltu o'r diwedd â'r chwyldro cyd-gynhyrchu byd-eang a ddechreuodd bron i hanner canrif yn ôl, drwy weithio gyda rhwydwaith cyd-gynhyrchu Cymru, a lansiwyd ar 26 Mai, gyda chymorth ariannol y Loteri Fawr, a chefnogaeth ugeiniau o sefydliadau statudol a gwirfoddol ledled Cymru, sy'n bwrw ymlaen â'r chwyldro, ond mae angen i chi brynu i mewn a gwneud pethau'n wahanol? Rydych chi’n cyfeirio at y system metro yn y gogledd. Sut y byddwch yn ymgysylltu â gweledigaeth twf y gogledd, a chyda 'Thîm Gogledd Cymru', sef y sectorau statudol, gwirfoddol a phreifat unedig y tu ôl i’r weledigaeth honno, er mwyn sicrhau bod yr hyn a gynigir gan Lywodraeth Cymru yn cyd-fynd â'r hyn y mae'r rhanbarth yn gofyn amdano, gan nad yw'r tîm yn sôn am y metro yn ei ddogfen yn unman? Noder nad yw'r gair yn y ddogfen, er bod llawer o'r prosiectau eraill y mae eu hangen ar y rhanbarth, rydych wedi cyfeirio at rai ohonynt, yn cael eu nodi. Ond, yn anad dim, dylid datganoli’r pwerau i'r rhanbarth i symud hynny ymlaen â hynny.

Yn olaf, o ran rhai o'r materion y cyfeiriodd Angela atyn nhw, gwnaethoch chi brin ymdrin â deddfwriaeth awtistiaeth. Gwnes i, unwaith eto, gadeirio cyfarfod o'r grŵp awtistiaeth trawsbleidiol, yn y gogledd y tro hwn, ddydd Gwener diwethaf. Gallaf ddweud wrthych fod y gymuned awtistiaeth yng Nghymru yn gwbl unedig dros yr angen am ddeddfwriaeth, gan ei bod yn cael effaith mor andwyol ar eu bywydau, gan fod y strategaeth wedi methu â chyflawni, gan fod angen dyletswyddau statudol ar ddarparwyr y sector, ynghyd â sicrwydd ynglŷn â diagnosis a chefnogaeth ôl-ddiagnostig, ac mae angen iddynt fynd i'r afael â'r lefelau erchyll o ran hyfforddiant ac ymwybyddiaeth. Yn yr un modd ac yn olaf, mae’r gymuned fyddar yng Nghymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried deddfwriaeth Iaith Arwyddion Prydain. Mae Llywodraeth yr Alban wedi cyflwyno deddfwriaeth, ac mae Gogledd Iwerddon yn ystyried sut, o fewn eu pwerau, y gallent wneud rhywbeth yno. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i allu mynd i’r afael, unwaith eto, â’r profiad anablu y mae gormod o bobl fyddar yn ei wynebu, gan nad yw’r rhwystrau yn cael eu dileu?

O ran tlodi plant, nid oedd y dreth ystafell wely wedi helpu ryw lawer na’r toriadau i'r system les, ac mae’n rhaid i’w blaid ef gymryd cyfrifoldeb am y rheini. Dyma’r hyn a ddywedais yn gynharach: rydym ni wedi gwneud yn hynod o dda ar nifer o ddangosyddion economaidd. Yr her yw parhau i gynyddu incwm domestig gros aelwydydd cyfunol ein pobl, ac, yn y pendraw, cynnyrch domestig gros. Mae hynny'n digwydd. Mae'r dyddiau pan fyddai Cymru yn cael ei gwerthu fel lle rhad i wneud busnes wedi hen ddiflannu. Mae'r swyddi yr ydym yn eu denu yn talu'n dda, maent wedi ymrwymo i Gymru, a bydd hyn yn arwain at gynnydd yn ein cynnyrch domestig gros y pen. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth am hynny yn y tymor canolig.

O ran asedau cymunedol, nid oes gennym unrhyw broblem gyda chyd-gynhyrchu. Rydym yn ceisio gweithio gyda phobl i ddefnyddio eu harbenigedd o ran sut i fwrw ymlaen â hynny. O ran y metro, mae’r metro yno. Byddwn yn gweithio gyda'r holl sefydliadau er mwyn ei gyflawni. Wrth gwrs, mae’r metro wedi'i gynllunio i sicrhau bod economi’r gogledd-ddwyrain yn gweithio mewn cyd-ffyniant ag economi gogledd-orllewin Lloegr—rydym yn gwybod nad yw'r metro ei hun yn mynd i fod yn hunangynhaliol yn y gogledd-ddwyrain—er mwyn sicrhau ffyniant i’r ddau ranbarth.

O ran awtistiaeth, nid ydym yn gwrthwynebu deddfwriaeth awtistiaeth mewn egwyddor. Mae’n rhywbeth y byddwn yn parhau i’w archwilio, ac mae’n gwneud awgrym diddorol o ran Iaith Arwyddion Prydain a sut y gallwn sicrhau bod yr iaith yn cael ei hadnabod yn well a’i sefydlu yn well yn ein cymunedau. Mae’n rhywbeth yr ydym yn hapus i geisio barn arno a chadw meddwl agored amdano.

Ac yn olaf, Janet Finch-Saunders.

Brif Weinidog, rwyf wedi drysu braidd gan y diffyg sôn am lywodraeth leol yn eich rhaglen lywodraethu, yn arbennig pan rydych wedi defnyddio rhethreg am yr hyn oedd yn y maniffesto. Wel, fe nodwyd, mewn gwirionedd, yn eich maniffesto, eich bod yn cydnabod swyddogaeth hanfodol y llywodraeth leol—

‘felly byddwn yn ceisio creu awdurdodau lleol cryfach, mwy o faint, yn ogystal â chynghorau tref a chymuned cryfach, gan arwain at ddatganoli pwerau o Fae Caerdydd’.

Nawr, sut yn union ydych chi am wneud hynny yn dilyn traed moch y tymor blaenorol? Rydych chi wedi peri i lawer o awdurdodau lleol, sy'n cynnwys swyddogion gweithgar ac egwyddorol iawn, aelodau etholedig a gweithwyr rheng flaen, ddrysu’n llwyr. Mae datganiadau gan eich plaid yr wythnos diwethaf, hyd yn oed, yn peri mwy fyth o ansicrwydd trwy sôn bod y cynllun bellach wedi oedi am 10 mlynedd, a chredaf i, mewn gwirionedd, ei fod yn hollol warthus eich bod wedi methu yn llwyr â sôn am lywodraeth leol o gwbl, boed o ran diwygio neu yr hyn yr ydych yn bwriadu ei wneud. Mae nifer o drigolion yn ystyried bod y gwasanaethau hyn a ddarperir gan lywodraeth leol, mewn gwirionedd, yn llawer mwy teilwng ac yn bwysicach iddyn nhw na sut yr ydych chi’n gweithredu yma fel Llywodraeth Cymru. Felly, byddwn i’n wirioneddol yn hoffi gofyn pa gynlluniau sydd gennych—dywedwch wrthym ni, wrth y Siambr, ac wrth bobl Cymru, sut yn union yr ydych yn bwriadu symud llywodraeth leol ymlaen ac i roi y tu ôl i ni unwaith ac am byth y llanast a’r traed moch llwyr a adawyd i ni gan eich Llywodraeth chi yn ystod y tymor blaenorol.

Byddwn i’n dadlau y daeth y traed moch yng nghanol y 90au—gallwn ddadlau drwy’r prynhawn ynglyn â hynny—pan grëwyd y 22 awdurdod ac, yn wir, eu ffiniau. Pam byddai rhywun yn cymryd rhai o'n hawdurdodau tlotaf a'u gwneud mor fach â phosibl? Gwyddom fod y rhain yn broblemau, a gwyddom nad yw'r system yn gynaliadwy. Rwy'n siŵr y gallwn ni ddadlau, pan fo gennym sefyllfa pan fu’n rhaid cymryd un awdurdod lleol drosodd am beidio â gallu gwneud unrhyw benderfyniadau, pan oedd gennym chwe awdurdod lleol ar un adeg dan fesurau arbennig ar gyfer addysg, pan gawsom broblemau gyda gwasanaethau cymdeithasol—rydym wedi cael problemau penodol yn Sir Benfro, o ran sefyllfa’r prif weithredwr yno—nid yw’r system fel ag y mae, yn amlwg, yn gynaliadwy.

Sut ydym yn symud ymlaen? Mae'r map cyn yr etholiad yn amlwg wedi mynd. Gadewch i ni dderbyn hynny, ac rwyf wedi dweud hynny o'r blaen yn gyhoeddus ac yn y Siambr hon. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi treulio'r haf yn siarad ag awdurdodau lleol, gyda'r nod o gytuno ar ffordd ymlaen. I rai, bydd yn golygu uno gwirfoddol, ac mae diddordeb mewn gwneud hynny; i eraill, bydd yn golygu gweithio yn rhanbarthol wrth ddarparu gwasanaethau. Felly, bydd y cynghorau yn dal i fodoli; y nhw fydd y pwynt mynediad, fel petai, ar gyfer y cyhoedd, ond byddai gwasanaethau yn y dyfodol yn cael eu darparu yn rhanbarthol. Felly, byddai gennych un adran. Er enghraifft, nid oes rheswm pam na allwch gael un adran gwasanaethau cymdeithasol ar gyfer nifer o awdurdodau. Pam mae hynny yn beth da? Mae'n creu’r màs critigol y mae ei angen ar adran, fel nad yw’n broblem yn yr adran pan fo un neu ddau o bobl yn sâl. Rwyf wedi gweld hyn yn digwydd mewn awdurdodau llai. Gallwn wneud hynny drwy weithio gydag awdurdodau a’i wneud trwy gonsensws.

Rwy’n credu y dylai cynghorau tref a chymuned gael rhagor o bwerau, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae’n rhaid i awdurdodau lleol, prif awdurdodau, ei ystyried hefyd. Ni ellir rhoi’r un pwerau i bob un oherwydd bod gwahaniaeth enfawr yn eu maint: mae rhai yn cynrychioli 100 neu 200 o bobl; mae eraill yn cynrychioli llawer o filoedd. Ond mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn dymuno edrych arno.

Nid yw'r system bresennol yn gweithio, ond rydym ni eisiau gweithio gyda llywodraeth leol i sicrhau ein bod yn cael system lle gellir darparu gwasanaethau yn fwy cadarn, yn fwy cyson, ac, wrth gwrs, yn well.

Ac yn bendant yn olaf, David Melding.

Diolch i chi, Lywydd, am eich goddefgarwch. A gaf i groesawu'r ymrwymiad i ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol, Brif Weinidog? Rwyf i wedi cyfrifo—a hoffwn i chi gadarnhau hyn—bod hynny’n golygu eich bod yn cynyddu’r targed ar gyfer y pum mlynedd nesaf ar gyfer y farchnad dai i gynhyrchu, nid 8,000 o gartrefi y flwyddyn, ond 12,000 o gartrefi y flwyddyn erbyn hyn. Rwyf yn gobeithio y gallwch chi gadarnhau hynny, ond yr wyf yn nodi bod y lefel bresennol o adeiladu tai yn gostwng mewn gwirionedd yng Nghymru, ac nad ydym yn debygol o adeiladu 8,000 o gartrefi hyd yn oed eleni.

Wel, ein targed yw 20,000. Bydd rhywfaint o hynny yn cael eu bodloni, fel y dywedais, drwy’r cynllun Cymorth i Brynu. Bydd gwahanol fodelau a fydd yn briodol i wahanol bobl—rwy'n credu bod hynny'n wir—a bydd angen i ni fod yn arloesol o ran gweld a oes ffyrdd y gallwn gael gafael ar dai presennol—nid yn orfodol, wrth gwrs—i’w rhoi ar y farchnad leol. Mae'r rhain i gyd yn faterion y bydd angen eu harchwilio.

Rydym yn gwybod y gwnaeth rhai rhannau o Gymru wledig—Powys, er enghraifft, golli hanner ei stoc o dai cyhoeddus yn yr 1980au a'r 1990au, gyda chanlyniadau enfawr. Rwyf wedi cwrdd â phobl nad ydynt yn gallu byw yn eu pentrefi genedigol—maent yn byw mewn cartrefi symudol o ganlyniad iddo. Wel, ni allwn oddef hynny; mae'n fater cyfiawnder cymdeithasol, o ran y dyfodol.

Felly, oes, mae gennym ni’r targed o 20,000 o gartrefi. Bydd amryw ffyrdd gwahanol o ran sut y byddwn yn cyrraedd y targed hwnnw, ond rydym yn benderfynol o’i gyrraedd.

Diolch i’r Prif Weinidog.