Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt.

Eitem 5 yw dadl Plaid Cymru ar ffyniant economaidd, y gwasanaeth iechyd gwladol ac addysg. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig y cynnig. Rhun.

Cynnig NDM6245 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi cyfraniad amlwg Cymru i'r chwyldro diwydiannol, i greu'r Gwasanaeth Iechyd Gwladol a'i rôl arweiniol o ran datblygu'r ddarpariaeth addysg uwchradd.

2. Yn gresynu:

a) at ystadegau diweddar gwerth ychwanegol gros (GVA) a ryddhawyd ym mis Rhagfyr 2016 sy'n dangos mai 71 y cant o gyfartaledd GVA y pen y DU oedd GVA y pen Cymru yn 2015, sef yr isaf ymysg y gwledydd datganoledig a rhanbarthau Lloegr;

b) y bydd cleifion yng Nghymru yn aros yn sylweddol hirach i gael diagnosis a thriniaeth nag y byddent am yr un cyflyrau yn Lloegr a'r Alban; ac

c) at berfformiad diweddaraf Cymru yn Rhaglen Asesiadau Myfyrwyr Rhynglwadol 2015 Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd (OECD), a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2016, a oedd yn dangos bod sgorau mathemateg, darllen a gwyddoniaeth 2015 yn is nag yn 2006, ac yn is na'r cyfartaledd ar gyfer y DU.

3. Yn cydnabod:

a) rôl hanfodol addysg a sgiliau fel ysgogiad pwysig i wella lefelau cynhyrchiant economaidd Cymru;

b) yr angen am wella cyson o ran amseroedd aros Cymru ar gyfer diagnosis a thriniaeth; ac

c) potensial yr economi las a gwyrdd o ran sicrhau ffyniant economaidd Cymru yn y dyfodol.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mae’n bleser gennyf gyflwyno’r cynnig yma ar 1 Mawrth, Dydd Gŵyl Dewi. Mae’n bleser dymuno Gŵyl Ddewi hapus i bawb yma yn y Siambr a thu hwnt.

Mi allai rhai ofyn pa rôl sydd i ddyddiau nawddsant yn yr unfed ganrif ar hugain, ond ar draws y byd mae pobloedd a gwledydd yn defnyddio’r dyddiau yma i ddathlu a hybu eu cenedligrwydd, a hir y parhaed hynny. Mae’n gyfle i ddathlu llwyddiannau a hefyd i fyfyrio, rydw i’n meddwl, ar gyflwr cenedl. Heddiw, rydym ni’n defnyddio ein dadl Gŵyl Ddewi i edrych ar ein gorffennol, ein presennol a’n dyfodol, ac yn arbennig i roi sylw i feysydd yr economi, iechyd ac addysg.

Mae angen gonestrwydd, rwy’n meddwl, am sut mae pethau heddiw. Wrth gwrs, nid edrych yn ôl ydy’r bwriad efo rhyw ysbryd o ‘nostalgia’ am sut roedd bywyd i lawer o ddinasyddion Cymru dros y cwpwl o ganrifoedd diwethaf. Ac i bellhau ein hun oddi wrth slogan gwleidyddol arall diweddar, nid ‘making Wales great again’ ydy ein thema ni heddiw. Yn hytrach, edrych yr ydym ni ar lle rydym ni arni fel cenedl, gan ddatgan yn glir ein bod ni’n credu y gall Cymru wneud yn well.

Mae gan Gymru hanes balch iawn. Efallai bod yna amrywiaeth barn ymhlith Aelodau am arwyddocâd gwahanol elfennau o’n hanes ni, ond yn sicr, fel cenedl fodern mi allwn ni droi at benodau o’n hanes ni er mwyn ysbrydoli ein dyfodol. Ar Ddydd Gŵyl Dewi, mi allwn ni ddweud wrth bobl Cymru: dyma ydy stori ein cenedl ni. Mi wnaeth y cenedlaethau a aeth o’n blaenau ni arloesi; mi wnaethon nhw ddyfeisio pethau, creu pethau—ymateb i sefyllfa Cymru a’r byd fel yr oedd o ar y pryd. Ym maes iechyd, rydym ni’n sôn am Gymro yn creu’r NHS, ac yn creu hynny, wrth gwrs, o fewn cyd-destun Prydeinig, yn y blynyddoedd ar ôl yr ail ryfel byd, yn yr un modd ag y cafodd y chwyldro diwydiannol ei feithrin yma yng Nghymru, eto mewn cyd-destun Prydeinig, neu ymerodraethol, hyd yn oed—nid cyd-destunau y clywch chi Blaid Cymru yn eu dathlu a’u clodfori o reidrwydd, ond dyna oedd y cyd-destun.

Mae’r cyd-destun yna wedi newid bellach, wrth gwrs, ac mae’n siŵr y dylwn i ychwanegu ei fod o wedi newid i raddau helaeth, mae’n siŵr, mewn ymateb i’r hen gyd-destunau yna. Rydym ni’n wlad sydd, yn rhannol, yn hunan-lywodraethu bellach, wrth i’n cenedl ni barhau ar ein taith gyfansoddiadol. Mae’r siwrne honno, rwy’n falch o ddweud, yn parhau, ac rwy’n siŵr y buasai Dewi Sant ei hun yn cytuno ei bod hi’n siwrne gyffrous, ac yn siwrne llawn posibiliadau.

Mae ein cynnig ni heddiw yn sôn am ein cyfraniad ni fel cenedl i’r chwyldro diwydiannol. Ni oedd un o’r economïau diwydiannol cyntaf yn y byd. Mi oedd y profiad hwnnw o ddiwydiannu yn un trawmatig i lawer o weithwyr a dinasyddion yn gyffredinol ar y pryd. Mi oedd tlodi, afiechydon a niwed amgylcheddol yn nodweddion amlwg o’r cyfnod, ond yn y pen draw, dyna ddechrau’r llwybr at fywyd mwy ffyniannus. Mi wnaeth o baratoi’r ffordd at arloesedd, at ddatblygiadau technolegol a blaengarwch, yn gymharol o leiaf. Mi wnaeth yr amgylchiadau caled ar y pryd ysgogi brwydrau am hawliau gweithwyr ac am yr hawl i bleidleisio—brwydrau wnaeth greu sylfaeni, i raddau, a wnaeth ein galluogi ni i adeiladu’r ddemocratiaeth sydd gennym ni rŵan, a’r ffaith ein bod ni yma heddiw yn ein Senedd genedlaethol ni.

Mi ddaeth heriau i’r iaith Gymraeg hefyd, wrth reswm, er i Gwynfor Evans nodi nad diwydiannu wnaeth ladd y Gymraeg yn ein hardaloedd diwydiannol; polisi llywodraethau canolog oedd yn gyfrifol am hynny, drwy’r system addysg a chyflwr seicolegol pobl Cymru. Mi nododd Gwynfor bod y Gymraeg wedi mynd o ardaloedd gwledig y de-ddwyrain ymhell cyn y trefi, efo’r iaith yn fyw mewn llefydd fel Merthyr Tudful ac Aberdâr a threfi tebyg ar draws Morgannwg a Gwent am ddegawdau ar ôl y cyfnod diwydiannu.

Heddiw, wrth gwrs, mae’n braf gweld addysg Gymraeg yn tyfu eto yn y llefydd hynny. Mae polisi yn allweddol i yrru’r twf yma. Rydym i gyd yma, gobeithio, yn ei groesawu. Mae yna newid mawr wedi bod mewn seicoleg, y seicoleg y cyfeiriodd Gwynfor ato, er bod dal rhai pobl sy’n dal yn ei chael hi’n anodd ffeindio’r hyder cenedlaethol newydd yna rydym ni i gyd ei angen.

Mi symudaf ymlaen at iechyd ac at addysg. Fel y cafodd y chwyldro diwydiannol ei feithrin yma, fe gafodd y gwasanaeth iechyd gwladol ei eni yma hefyd. Fe wyddom ni sut y cafodd Aneurin Bevan y weledigaeth a’r dewrder i ddatblygu’r NHS—ie, ffigwr amlwg yn hanes y Blaid Lafur, yn y mudiad Llafur, ond un o gewri ein hanes ni fel gwlad o ran datblygiad gofal iechyd. Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn credu y gallai’r weledigaeth yna gael ei gwireddu rŵan go iawn drwy ein Cynulliad Cenedlaethol ni a thrwy Lywodraeth Cymru, ond mae’n rhaid i’r weledigaeth yna gan Bevan o’n gorffennol ni barhau i’n hysbrydoli ni rŵan.

Mewn addysg, mae gennym ni hen hanes o gyfraddau uchel o lythrennedd ymhlith y boblogaeth gyffredinol, a rhwydwaith addysg, ganrif a mwy yn ôl, yr oedd Lloegr yn genfigennus ohoni. Yn fwy diweddar, roedd Cymru yn arloeswr mewn addysg uwchradd, ac yma roedd yr ysgol gyfun gyntaf. Rwy’n falch iawn mai yn fy etholaeth i yr oedd honno, sef Ysgol Uwchradd Caergybi. Yn addas iawn, fe gymeraf i’r cyfle yma i longyfarch yr ysgol honno, ac ysgolion eraill y dref a phawb arall a fu’n rhan o’r digwyddiad, am yr orymdaith Gŵyl Ddewi gyntaf i gael ei chynnal yn y dref. Mae’n chwith iawn gen i fy mod i’n methu â bod yna heddiw.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Rwy’n falch iawn hefyd o ddweud mai Ynys Môn oedd yr awdurdod addysg cyntaf i droi yn llwyr at addysg gyfun nôl yn nechrau’r 1950au. Felly, eto, mewn addysg, mae yna lwyddiannau ac arloesi y gallwn ni fod yn falch ohonynt.

Llywydd, I’ve painted a picture, hopefully, of Wales’s past. The question is now: how do we learn from that experience and build on that legacy in order to paint a vision of the future and improve performance and prospects in key areas? We need to be able to turn to our history, not to find excuses for poor performance, but as an inspiration to improve our performance. For our present and future, we say, ‘Wales can do better’.

It seems like yesterday, but 20 years ago, a narrow majority of the people in Wales had enough confidence to vote ‘yes’ to the idea that they lived in a nation worthy of governing itself. But so far, devolved Governments haven’t been able to, for example, raise our GVA compared with the rest of the UK. They either haven’t had the powers or haven’t had the ambition—perhaps both. For the country that saw so much technological innovation, which used to be the resource exporting capital of the world, is this the best we can do?

Why are we in a situation on St David’s Day where people in this country can’t take enough pride in our level of prosperity and in our levels of wealth? We can see those persistently worrying indicators on health and the PISA rankings for education. Poverty levels are still devastatingly high. We can’t genuinely look people in Wales in the eye and say, ‘Yes, we are reaching our potential’. But, let’s move towards a time when we are able to do so in the future.

Twenty years is young for a democracy, but it is long enough for us to have a Government with a clear vision and an ambitious vision of where we’re heading. I was proud of Plaid Cymru’s manifesto for the election last year—proud of its ideas and proud of its innovation. It’s the duty of all of us here to innovate and to inspire.

With time pressing on, I’ll turn to the Government’s amendment. We won’t be supporting it, not just on the principle that it removes a large part of our motion, but what I see is an amendment that does away with evidence, with data, about some of the challenges that we actually face. Governments should not shy away from realities, and, in fact, to do so blocks the road to improving performance.

I look forward to today’s debate. In celebrating our patron saint, I trust we all want to celebrate the best of Wales—the best of our yesterdays and of today. But with an honest assessment of where we are today, let’s build a real vision of our tomorrow, too, and let’s never accept anything short of our full potential.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, ac rwy’n galw ar arweinydd y tŷ i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei henw hi.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn nodi:

a) bod cyfradd ddiweithdra Cymru wedi gostwng i 4.4%, sy'n is na chyfartaledd y DU;

b) bod y dangosyddion ansawdd gofal iechyd a gyhoeddwyd gan yr OECD yn ddiweddar yn dangos bod Cymru'n perfformio ar lefel gyfatebol neu well na gwledydd eraill y DU o ran y rhan fwyaf o'r dangosyddion;

c) bod canlyniadau arholiadau TGAU Cymru yn 2015/16 yn dangos bod y prif fesur perfformiad wedi cynyddu bob blwyddyn ers i'r cofnodi ddechrau yn 2006-07, a bod y bwlch rhwng cyrhaeddiad disgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim a chyrhaeddiad eu cyd-ddisgyblion yn cau.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Jeremy Miles.

Diolch, Lywydd. Roeddwn eisiau nodi un o’r pwyntiau yn y cynnig a oedd yn tynnu sylw at werth ychwanegol gros perfformiad Cymru yn erbyn cyfartaledd y DU. Mae’n ymddangos i mi mai’r hyn rydym yn edrych arno yn y fan hon mewn gwirionedd yw cwestiwn sylfaenol ynghylch anghydraddoldeb yn y DU fel gwlad—mae’n unigryw o anghyfartal o gymharu â gwledydd eraill yn yr Undeb Ewropeaidd er enghraifft.

Clywsom yn y pwyllgor Brexit yn gynharach yr wythnos hon y gallai perfformiad rhai o wledydd yr Undeb Ewropeaidd, ar sail eu haelodaeth o’r UE, fod wedi bod yn gyflymach oherwydd ein bod ni, yng Nghymru, yn rhan gymharol fach o gyfanrwydd mwy o faint ac mae ein heconomi mor wahanol, mewn rhai ffyrdd, i’r DU yn gyffredinol. Ond rwy’n credu ei bod yn werth cadw mewn cof nad yw’r cymariaethau hynny o werth ychwanegol gros ond yn mynd â ni ran o’r ffordd yn unig, ac maent yn offerynnau bras iawn ar gyfer cymharu’r math o economi rydym ei heisiau yng Nghymru.

A dweud y gwir, Llundain a de-ddwyrain Lloegr yw’r unig ddwy ran o’r DU sy’n uwch na’r cyfartaledd, sy’n ffaith syfrdanol os meddyliwch am y peth. Dyna’r unig ddwy ran o economi’r DU sy’n gryfach na’r cyfartaledd. Felly, rwy’n meddwl bod hynny’n rhoi rhywfaint o’r darlun i ni, ond nid yw’n dweud y stori gyfan.

Roeddwn eisiau mynd ar ôl y syniad yn araith Rhun ap Iorwerth sy’n ymwneud mewn gwirionedd â’r syniad o Gymru yn allforio syniadau, os mynnwch, i rannau eraill o’r DU a rhannau eraill o’r byd. A’r GIG, er enghraifft, yw un o’r allforion hynny yr ydym oll yn fwyaf balch ohono, mae’n debyg, yma ac ar draws Cymru.

Mae yna bethau y gallwn ac yr ydym yn eu hallforio i’r byd yn dal i fod, ac mae rhai o’r rheini’n syniadau pwysig. Rwyf am grybwyll ychydig o’r rhain heddiw, ac rwy’n meddwl bod pob un ohonynt yn cyd-fynd â’r syniad am y math o economi yr ydym am ei chael yng Nghymru. Yn hytrach nag edrych ar werth ychwanegol gros yn unig, dylem edrych ar y math o asedau sydd gennym yng Nghymru ac adeiladu economi sy’n adlewyrchu ein hasedau. Un o’r asedau hynny, ac mae’n cael ei grybwyll yn y cynnig, yw’r syniad o economi las a’r economi werdd, ac rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni ganolbwyntio ar hynny fel un o’n hegwyddorion allweddol yn ein heconomi yn y dyfodol.

Mae gennym asedau unigryw na all gwledydd eraill gystadlu â hwy, o ran y cyrhaeddiad llanw sydd gennym a’r arfordir hir sydd gennym. Mae gennym bosibiliadau gyda’r morlyn llanw, nid yn unig mewn perthynas ag ynni gwyrdd, ond o ran cyfle economaidd enfawr nid yn unig i dde Cymru ond i Gymru gyfan—enghraifft glasurol o sut y gall yr economi las ddod yn realiti. Mae’n werth tua £2.1 biliwn arall i economi Cymru eisoes, a hynny cyn i ni wneud llawer iawn mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy morol yn arbennig. Rydym wedi gwneud camau arloesol da, ond mae llawer mwy o botensial yno i ni. Ac rwy’n gobeithio ac yn disgwyl y byddwn yn gweld cynllun morol gan Lywodraeth Cymru sy’n ymrwymo i ganolbwyntio ar y sector hwnnw.

Yr ail ased rwyf am siarad amdano yw’r syniad o lesiant a’r arloesedd sydd gennym yng Nghymru yn Neddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Rydym yn torri tir newydd go iawn gyda’r ddeddfwriaeth hon, ac mae’n syniad y gallwn ei allforio i’r byd. Ond yr her i ni yn awr, rwy’n meddwl, yw dod o hyd i ffyrdd i hynny fod yn gatalydd ar gyfer datblygiad economaidd ynddo’i hun. Beth yw ein dadansoddiad o’r modd y ceir cyfle economaidd a ddaw o gael agwedd hirdymor a chynaliadwyedd yn gadarn wrth wraidd ein heconomi a’n cymdeithas? Rydym eisoes wedi dechrau gwneud gwaith ar feithrin economi gylchol lle rydym yn ailgylchu ac yn y blaen. Mae llawer mwy y gallwn ei wneud yn y maes hwnnw dros amser i greu math newydd o gynhyrchiant lle rydym yn edrych ar asedau fel pethau sydd gennym ar gyfer y tymor hir, nid fel eitemau tafladwy’n unig.

A’r syniad diwethaf y credaf fod iddo botensial i ni ei allforio yw’r syniad o economi ddosbarthedig—un lle y mae mwy o gyfoeth a mwy o weithgaredd economaidd yn cael ei wasgaru ar draws ein gwlad mewn gwirionedd. Cynhaliais fforwm yng Nghastell-nedd yn ddiweddar ar gyfer trafod yr economi, fel y soniais yn gynharach, ac un o’r materion allweddol a gododd yno oedd y syniad ynglŷn â sut y gallwn wella ein cadwyni cyflenwi lleol, a sut y gallwn weithio rhwng y sector cyhoeddus a’r sector preifat i roi hwb i’n heconomïau lleol. Nid yw honno’n agenda sydd wedi datblygu llawer iawn mewn rhannau eraill o’r DU, ac rwy’n meddwl bod cyfle gwirioneddol i ni yng Nghymru wneud hynny.

Felly, rwy’n meddwl na allwn droi cefn ar y syniad o werth ychwanegol gros fel dangosydd pwysig o iechyd yr economi—yn amlwg, rydym eisiau economi gyda thwf yn ganolog iddi—ond byddwn yn ein hannog i drafod profion llawer ehangach o lwyddiant ein heconomi sy’n adlewyrchu llesiant a mesurau eraill. Mae angen i ni edrych ar ein hasedau ac adeiladu economi sy’n adlewyrchu’r asedau gwych sydd gennym yng Nghymru.

Rwyf innau yn mynd i achub ar y cyfle hefyd, rwy’n meddwl, i ddathlu ein llwyddiannau ni gan ei bod hi’n ddydd cenedlaethol arnom ni heddiw, a chymryd ysbrydoliaeth, fel rydym wedi ei glywed, o’n hanes ni wrth fynd i’r afael â nifer o’n heriau ni heddiw. Mi oedd yr Aelod dros Gastell-nedd yn sôn am ein hasedau ni. Wel, un o’r asedau pennaf sydd gyda ni fel cenedl, wrth gwrs, yw ein pobl ni, ac mae buddsoddi ynddyn nhw, er enghraifft drwy’r gyfundrefn addysg, yn rhywbeth pwysig i ni ei wneud, wrth gwrs, ond yn rhywbeth y mae gennym ni draddodiad anrhydeddus o’i wneud hefyd. Rydym yn meddu ar hanes o arloesedd a mentergarwch yn y maes addysg—yn gymaint, fe fyddwn i’n ei ddadlau, ag unrhyw sector arall a fydd yn cael ei drafod heddiw.

Nid oes ond rhaid dweud yr enw Griffith Jones, Llanddowror, yn ôl ar gychwyn y ddeunawfed ganrif, wrth gwrs, i ddeall ac i werthfawrogi'r arloesedd hynny—Griffith Jones a’i ysgolion cylchynol a oedd yn dysgu plant yn ystod y dydd ac oedolion gyda'r hwyr, gyda’r rheini yn mynd yn eu blaenau wedyn i ddysgu eraill, a’r elfen raeadru yna o ddysgu yn y diwedd yn cyrraedd pwynt lle'r oedd yna 0.25 miliwn o bobl erbyn hynny wedi dod yn llythrennog, allan o boblogaeth o lai na 0.5 miliwn. Felly, roedd mwy na hanner y boblogaeth wedi dysgu darllen. Ac erbyn marwolaeth Griffith Jones yn 1761, mi oedd Cymru yn mwynhau un o lefelau llythrennedd uchaf y byd, cymaint felly nes i’r Ymherodres Catrin Fawr o Rwsia yrru comisiynydd i Gymru i ddysgu gwersi, ac i weld a oedd modd addasu’r system ar gyfer Rwsia. Mae hynny efallai yn cyfateb nid i ni yn gofyn i’r OECD ddod i ddweud wrthym ni os ydym ni ar y llwybr iawn, ond i Gymru ddweud wrth yr OECD beth ddylen nhw fod yn ei ddweud wrth y gwledydd eraill. Dyna le rydym ni eisiau ei gyrraedd, ac, wrth gwrs, dyna le rydym ni wedi bod, yn y bennod benodol yna, beth bynnag.

Yn 1889, wedyn, a’r Welsh Intermediate Education Act yn cael ei phasio—deddfwriaeth wedi ei chyflwyno gan Aelodau Cymreig yn San Steffan a oedd yn chwyldroadol, oherwydd roedd yn golygu bod plant, waeth beth oedd eu cefndir economaidd nhw na’u gallu academaidd nhw, yn gallu mynychu ysgol uwchradd am y tro cyntaf. Mi fu’n rhaid aros rhyw 10 mlynedd arall cyn cyflwyno deddfwriaeth gyffelyb yn Lloegr. Roedd llwyddiant y Ddeddf a’r ‘county schools’, wrth gwrs, yn amlwg, gyda’r hanesydd K.O. Morgan—yr Arglwydd Morgan—yn nodi:

‘By the First World War, Wales was covered with a network of a hundred “county” secondary schools, and had a secondary education system notably in advance of that of England.’

Roedd llwyddiant y Ddeddf hefyd i’w weld yn y ffaith mai prin iawn oedd ysgolion uwchradd yn Lloegr, hyd yn oed, heb athro neu athrawes o Gymru yn ystod hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif, adeg pan oedd Cymru yn allforio athrawon. ‘A nation of teachers and preachers’ oedd y disgrifiad yn y cyfnod, a buasai hi ddim yn ffôl o beth petasem ni’n llwyddo i atgynhyrchu hynny heddiw.

Ond, wrth gwrs, mae’r hanes erbyn hyn yn wahanol. Dirywiad rydym wedi ei weld, yn anffodus, nid y cynnydd rwy’n siŵr y byddai bob un ohonom ni yn awyddus i’w weld yn digwydd. Rydym wedi gweld canlyniadau PISA yn ddiweddar. Mae adroddiad blynyddol Estyn hefyd yn tynnu sylw at y positif—mae’n rhaid cydnabod hynny: yn barnu deilliannau 16 y cant o ysgolion uwchradd Cymru yn rhagorol, yn uwch nag unrhyw flwyddyn ers 2010. Ond, wrth gwrs, roedd canran yr ysgolion anfoddhaol hefyd wedi cynyddu i 14 y cant.

Nawr, mae hanes datblygiad addysg yng Nghymru yn un diddorol, wrth gwrs, ac yn un y dylem ni ymfalchïo ynddo fe, ond mae’n rhaid inni gydnabod a gobeithio a hyderu ein bod ni ar drothwy cyfnod pwysig iawn yn natblygiad system addysg Cymru heddiw, gyda nifer fawr o gynlluniau ar waith, wrth gwrs, i ddiwygio'r system addysg, fel rŷm ni’n ei wybod ac fel rŷm ni wedi ei drafod fan hyn ar sawl achlysur. Nid yw hi’n anochel bod Cymru yn meddu ar system sydd yn cael ei gweld fel un sydd y tu ôl i nifer o wledydd eraill. Rŷm ni wedi arwain y ffordd o’r blaen ac fe allwn ni wneud hynny eto. Mi fydd angen, wrth gwrs, sicrhau bod gan y Llywodraeth weledigaeth glir a ffocws pendant ar ddelifro ar y potensial sydd gennym ni, ac rwyf i yn un sy’n cefnogi’r llwybr y mae’r Llywodraeth yn mynd ar ei hyd ar hyn o bryd, er efallai bod yna anghytundeb ynglŷn â sut, efallai, y mae ambell elfen yn mynd i gael ei chyflwyno a’i hamseru a rhyw bethau felly. Ond, yn ei hanfod, rydw i’n hyderus, yn symud i’r cyfeiriad cywir.

Mi ganmolodd adroddiad yr OECD, wrth gwrs, y symudiad i ffwrdd o gyflwyno digwyddiadau ar hap—digwyddiadau digyswllt, efallai. Beth sydd angen ei wneud nawr, wrth gwrs, yw atgyfnerthu’r weledigaeth ar gyfer y tymor hir, i ddyfalbarhau ar hyd y trywydd rŷm ni eisoes wedi cychwyn arno fe. Ond wrth wneud hynny, wrth gwrs, mae’n rhaid diogelu bod y diwygiadau sydd ar y gweill yn cael eu gweithredu yn effeithiol, wrth gwrs, gwneud yn siŵr bod pawb—o’r athrawon yn yr ystafell ddosbarth i’r consortia ac awdurdodau addysg a phawb arall—yn deall ble rŷm ni’n mynd, yn prynu i mewn i ble rŷm ni’n mynd, bod pawb yn glir am ei rôl yn y cyd-destun hynny, eu bod nhw’n gwybod sut y maen nhw’n cyfrannu at y prosiect, a sut mae’r holl waith, wedyn, yn dod at ei gilydd hefyd. Ond o wneud hynny, fe allwn ni fod yn hyderus y bydd pawb, wedyn, yn cyd-dynnu ac y byddwn ni yn cael y maen i’r wal.

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon y prynhawn yma. Gallaf gadarnhau o'r dechrau y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r cynnig hwn.

Wrth gwrs, rŷm ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn cydnabod bod Cymru yn wynebu nifer o heriau pan ddaw at ein gwasanaeth iechyd, ein system addysg a'n heconomi, a byddaf i’n canolbwyntio fy nghyfraniad i ar y dyfodol.

Fel mae ail bwynt y cynnig yn dweud, mae perfformiad yn y meysydd polisi hyn yn dangos yn glir bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn llawer mwy creadigol a chydweithredol o ran datblygu polisïau ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus. Os ydym o ddifri ynghylch trawsnewid yr economi, mae'n rhaid inni gefnogi ein busnesau bach sydd yn asgwrn cefn i’n heconomi, a rhaid inni fuddsoddi mewn prosiectau seilwaith allweddol.

Rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod potensial busnesau bach a chanolig i dyfu economi Cymru a chreu’r amodau sydd eu hangen ar gyfer mwy o fenter yma yng Nghymru. Dim ond yn ddiweddar, mae rhai busnesau wedi cael eu bwrw’n ofnadwy oherwydd cynnydd mewn trethi busnes, ac mae angen i fusnesau wybod a ydyn nhw, mewn gwirionedd, yn gymwys i gael rhywfaint o'r arian ychwanegol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru.

Rwy’n gwerthfawrogi bod Llywodraeth Cymru yn mynd i edrych ar y system trethi busnes yn y dyfodol, ond gall y Llywodraeth gymryd camau nawr ar y mater hwn. Gallai, er enghraifft, rannu'r lluosydd ardrethi busnes er mwyn rhoi chwarae teg i fusnesau bach o gymharu â busnesau mwy.

Mae hefyd angen cefnogaeth ar fentrau bach a chanolig o ran cael gafael ar gyllid ac rwy’n credu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ddatblygu dull rhanbarthol i alluogi busnesau i gael mynediad i gyllid er mwyn adlewyrchu eu heconomïau lleol.

Mae'n rhaid inni feddwl yn llawer mwy creadigol os ydym ni’n mynd i drawsnewid yr economi, a byddai creu cyfres o fanciau'r stryd fawr rhanbarthol ledled Cymru yn sicr o leoleiddio mynediad at gyllid ar gyfer busnesau bach. Gallai cynigion fel hyn gael eu cyflwyno yn weddol gyflym, a byddai hynny'n cael effaith bositif ar yr economi leol a chenedlaethol yng Nghymru, ac rwy’n mawr obeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn edrych yn ofalus ar y mathau hyn o bolisïau a dod o hyd i ffordd well o gefnogi busnesau bach ledled Cymru.

Wrth gwrs, mae yna hefyd broblemau sylfaenol yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fabwysiadu’r polisi o un maint sydd yn ffitio i bawb tuag at ddarparu gwasanaethau iechyd ledled Cymru, sy'n methu cleifion Cymru. Rhaid i’r Llywodraeth symud i ffwrdd o agenda ganoli ar gyfer gwasanaethau gofal iechyd; mae angen inni weld polisïau sy'n diogelu gwasanaethau lleol ac mae angen inni weld gwasanaethau cryfach ar draws ysbytai yng Nghymru.

Nid yw gwasanaethau mwy a mwy canolog o reidrwydd yn golygu gwell gwasanaethau pan ddaw at gyflenwi angen gofal iechyd ac mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru wrthdroi'r duedd hon sy'n peri pryder a dechrau datblygu gwasanaethau lleol sy’n fwy integredig o fewn ein cymunedau. Mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru ehangu rôl ysbytai cymunedol ar draws Cymru er mwyn helpu i leihau'r pwysau ar ein hunedau ysbyty sydd eisoes o dan straen enfawr. Rwyf hefyd yn credu bod yn rhaid i'r gwasanaeth iechyd fod yn fwy atebol i'r rhai y mae'n eu gwasanaethu. Yn fy marn i, byddai hyn yn arwain at welliannau drwy roi llais cleifion wrth wraidd penderfyniadau y tu mewn i’r gwasanaeth iechyd. Yn wir, byddai sefydlu atebolrwydd lleol a throsglwyddo penderfyniadau dros wasanaethau iechyd oddi wrth lywodraeth ganolog ym Mae Caerdydd a rhoi’r awdurdod hwnnw yn ôl i ddwylo cymunedau lleol, yn fy marn i, yn gwella ein gwasanaethau iechyd lleol.

O ran ein system addysg, rwy’n siŵr bod yr holl Aelodau yn y Siambr yn cytuno bod ein plant yn haeddu gwell. Rwy’n gwerthfawrogi bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cychwyn ar ystod eang o fesurau mewn perthynas â’r system addysg yng Nghymru, ond fel y mae, mae’r ffigurau’n dangos nad yw Cymru, yn syml, lle yr hoffem iddi fod o ran meincnodau rhyngwladol.

Wrth symud ymlaen, rhaid cael mwy o uchelgais ac arweiniad gan Lywodraeth Cymru ac y mae'n rhaid eu pasio ymlaen i athrawon ledled Cymru. Dangosodd adroddiad diweddar Estyn fod diffyg enfawr o ran arweinyddiaeth gref, sy'n dal athrawon a phlant yn ôl rhag cyflawni eu potensial. Felly, mae angen i Lywodraeth Cymru ganolbwyntio mwy ar wella safonau addysgu a datblygu strategaeth i dargedu a datblygu materion arweinyddiaeth yn y system addysg.

Fel rhan o ymgyrch i rymuso athrawon, rhaid i Lywodraeth Cymru sefydlu fformiwla genedlaethol gydag arian yn cael ei dargedu'n uniongyrchol at ysgolion i roi'r holl ddysgwyr, boed hwy mewn lleoliadau gwledig neu drefol, ar sail fwy cyfartal. Trwy wneud hyn, fe fydd yn rhyddhau mwy o adnoddau i mewn i'r ystafell ddosbarth. Byddai ariannu ysgolion yn uniongyrchol mewn gwirionedd yn gwthio grym i lawr i'r athrawon a phenaethiaid sy'n gwybod beth sydd orau ar gyfer eu hysgolion, gan roi mwy o hyblygrwydd a rheolaeth i athrawon dros flaenoriaethau eu hysgolion. A rhaid i Lywodraeth Cymru roi’r offer i ysgolion i fod yn fwy creadigol wrth weithredu'r cwricwlwm. Er enghraifft, gallai wneud ysgolion yn hybiau entrepreneuraidd drwy sefydlu mentrau cymdeithasol ym mhob ysgol i helpu i wella sgiliau busnes cenedlaethau'r dyfodol.

Wrth gloi, Lywydd, mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn llawer mwy arloesol a chreadigol er mwyn gwella bywydau pobl Cymru. Ni fydd parhau gyda'r un hen ddull yn gweld gwelliannau yn ein gwasanaeth iechyd, na’n system addysg ac ni fydd yn tyfu ein heconomi. Felly, rwy’n annog Llywodraeth Cymru i weithredu a bod yn llawer mwy arloesol.

Mae hefyd yn bleser i minnau gymryd rhan yn y ddadl yma ar Ddydd Gŵyl Dewi Sant, yn adlewyrchu’r ffaith ein bod yn cofio marwolaeth Dewi ar y diwrnod yma yn y flwyddyn 589—rhyw 1,500 o flynyddoedd yn ôl. Mae yna hen, hen hanes i’r genedl yma sydd yn dal i gael ei wireddu trwy ein hiaith a’n celfyddyd a’n ffydd. Ac, ie, mae’n ddiwrnod o falchder cenedlaethol ac rwy’n mynd i ddilyn yr un un trywydd. Roeddwn i wedi’ch atgoffa o rai o bileri ein hanes yn y ddadl ddiwethaf, wedyn man y man imi gario ymlaen lle’r oeddwn i wedi gorffen yn y cyfraniad diwethaf.

Ond yn benodol felly yn y maes iechyd, lawr y blynyddoedd cyn y gwasanaeth iechyd, roedd Cymru wedi arloesi yn y maes: Meddygon Myddfai yn arloesi yn eu maes nôl yn y canol oesoedd. Pentref bach weddol ddi-nod ydy Myddfai y dyddiau hyn, ond sawl cant o flynyddoedd yn ôl, roedd yn arwain y byd meddygol yn yr ynysoedd hyn. Wrth gwrs, mae’r rhan fwyaf o’r hanes yna wedi mynd ar goll, ond roedd yna arloesi mawr yn digwydd rhai cannoedd o flynyddoedd yn ôl yn y byd meddygol.

Ychydig bach yn nes ymlaen—rhyw ganrif a hanner yn ôl—rydym yn gweld Hugh Owen Thomas, ac wedyn ei nai, Robert Jones, yn arloesi ym myd llawdriniaeth esgyrn, ac, yn wir, Robert Jones yn cael ei gydnabod y dyddiau hyn yn fyd-eang fel tad yr arbenigedd o ‘orthopaedics’. Fo a wnaeth lunio ‘orthopaedics’ yn y lle cyntaf ac mae’n cael ei gydnabod ar draws y byd fel arweinydd a sylfaenydd ‘orthopaedics’.

Wrth gwrs, rydym ni wedi clywed yr hanes am greu’r gwasanaeth iechyd ac rydym yn parhau yn hynod falch o gyfraniad Cymru i’r gwasanaeth iechyd. Wrth gwrs, i droi ymlaen ychydig bach eto, ac yn y flwyddyn 2007, enillodd yr Athro Syr Martin Evans o Brifysgol Caerdydd wobr Nobel mewn meddygaeth ar sail ei waith ymchwil arloesol ym maes celloedd boncyff a DNA.

Felly, mae’n anodd, weithiau, i bobl gyffredin yn ein gwlad i feddwl, ‘Wel, beth mae Cymru erioed wedi gwneud? Nid wyf yn gwybod beth sy’n mynd ymlaen. Pwy sydd wedi arloesi a phwy sydd wedi bod yn hyderus ac yn llwyddiannus?’ Wel, mae yna res, a gallwn i gario ymlaen, ond yn naturiol, ni allaf fod yma drwy’r prynhawn, felly mae’r rhestru yn mynd i stopio yn fanna. Ond, mae’n ddigon i nodi bod yna ddatblygiadau cyffrous iawn, iawn yn mynd ymlaen y dyddiau hyn ym myd meddygaeth, yn ein prifysgolion ac yn ein hysgolion meddygol. Mae ein hysgolion meddygol ni—wrth gwrs, mae gennym ni ddwy erbyn nawr yng Nghaerdydd ac yn Abertawe—yn cynhyrchu meddygon ifanc, disglair. Fe allen nhw gynhyrchu mwy, yn naturiol. Mae yna, ar hyn o bryd, lai nag 20 y cant o fyfyrwyr meddygol ysgolion meddygol Cymru yn dod o Gymru. Nid oes gwlad arall yn gweithredu fel yna. Mae dros hanner myfyrwyr meddygol ysgolion meddygol yr Alban yn dod o’r Alban a dros 80 y cant o fyfyrwyr meddygol ysgolion meddygol Lloegr yn dod o Loegr, ac eto rydym ni’n gweithredu ar ryw lefel fel 12 y cant o fyfyrwyr meddygol Caerdydd ac Abertawe yn dod o Gymru. Wel, rydym ni i fod yn cynhyrchu meddygon am y dyfodol, ond nid ydym yn cynhyrchu digon ohonyn nhw ac, yn naturiol, dyna hefyd pam mae eisiau ysgol feddygol newydd ym Mangor—i bentyrru mwy o feddygon ifanc, disglair i’n gwlad. Ie, rydym ni yn falch o’r gwasanaeth iechyd, ond mae’r system o dan straen anferthol. Mae angen cyflogi mwy o feddygon a nyrsys ac ati, mae angen hyfforddi mwy ohonyn nhw yn y lle cyntaf, ac, wrth gwrs, mae angen darparu y dechnoleg ddiagnostig cywrain yma sydd ar gael—[Torri ar draws.]—ond mae e’n enbydus o ddrud.

Wrth gwrs, mae angen gweledigaeth amgen o wasanaeth iechyd efo’i ffocws yn y gymuned—[Torri ar draws.] Ie, efo’r gymuned sydd wedi ei chysylltu yn ddigidol. A man y man bod y Gweinidog wrthi yn arloesi yn y maes yna hefyd. [Chwerthin.] Sy’n ein hatgoffa ni ein bod ni’n gallu gwneud pethau mawr yn ein gwasanaeth iechyd ni yn ddigidol hefyd. Rwy’n falch i’r Gweinidog ein hatgoffa ni o hynny, achos mae hynny’n helpu gofal cynradd hefyd. Ac mae eisiau gweld mwy o arbenigwyr yn ein hysbytai ni yn dod i’r gymuned i weithio, yn torri’r barau yma i lawr rhwng ysbytai a gofal cynradd, a—ydy, mae wedi cael ei ddweud sawl tro—iechyd a gofal cymdeithasol yn cydweithio yn agos.

I orffen, felly, rydym ni yn falch iawn o’n gwasanaeth iechyd. Rydym ni’n falch iawn o’r holl arloesi sydd wedi digwydd yn y gorffennol, sydd yn digwydd ar hyn o bryd, ac mi fydd yn digwydd yn y dyfodol. Rydym ni’n benderfynol o gadw ein gwasanaeth iechyd yn gynhwysfawr, yn gyhoeddus yma yng Nghymru. Ond, mae angen newidiadau i ddarparu y gwasanaeth gorau i’n pobl, gan ddefnyddio y talent disglair sydd gyda ni ar gael. Diolch yn fawr.

Wel, rwy’n hapus iawn i gefnogi’r cynnig hwn gan Blaid Cymru heddiw, a bydd fy mhlaid yn pleidleisio drosto. Rwy’n gobeithio y bydd hynny’n arwain at fonllef o lawenydd digymell ar feinciau Plaid Cymru. Rwy’n mynd i fod yn gydsyniol heddiw mewn ffordd ychydig yn wahanol i ddoe, gan mai heddiw yw ein diwrnod cenedlaethol. Er efallai nad yw neges Dewi Sant at ddant pawb ohonom yn llwyr, gan mai rheol fynachaidd Dewi Sant oedd y dylai’r mynachod dynnu’r aradr heb anifeiliaid gwedd, yfed dim heblaw dŵr, bwyta dim ond bara gyda halen a pherlysiau, a threulio eu nosweithiau’n gweddïo, yn darllen neu’n ysgrifennu, a byw heb eiddo personol. Felly, byddai Cymru’n lle asgetig iawn pe baem yn dilyn y cyfarwyddebau hynny i’r llythyren.

Rwy’n cytuno â phopeth a ddywedodd Rhun ap Iorwerth wrth agor ei ddadl heddiw, ac mae’n iawn, rwy’n meddwl, i edrych yn ôl ar hanes Cymru a’r hyn yr ydym wedi’i roi i’r byd. Rwy’n drist i ddweud bod yr hanes wedi bod yn wahanol braidd yn ystod fy oes, yn gymharol o leiaf: rydym wedi bod yn genedl sy’n dirywio’n economaidd er ei bod, fel rwy’n cydnabod yn llawn ac yn gorfoleddu yn ei gylch yn wir, yn genedl sydd wedi tyfu’n ddiwylliannol ac o ran y teimlad o genedligrwydd. Er fy mod yn credu’n gryf yn y Deyrnas Unedig, rwy’n teimlo fy mod hefyd yn Gymro balch, ac rwy’n meddwl y gall rhywun gael dau fath o genedligrwydd ochr yn ochr â’i gilydd. Byddwn yn dweud hefyd pe bai Cymru yn dod yn genedl annibynnol yn wleidyddol, nid oes unrhyw reswm o gwbl pam na allai fod yn un o’r gwledydd mwyaf llwyddiannus yn y byd, oherwydd nid yw maint yn bopeth yn hyn o beth. [Torri ar draws.] Nid yw Singapore, er enghraifft, yn fwy na brycheuyn bach yn y môr, ac mae’r cyfan yn dibynnu ar—[Torri ar draws.] Mae’r cyfan yn dibynnu ar y math o economi y gellir ei datblygu, sydd, wrth gwrs, yn dibynnu ar yr amgylchedd gwleidyddol. Yn anffodus, yn ôl maniffesto presennol Plaid Cymru, byddai’n annhebygol o ailadrodd llwyddiant Singapore.

Ond mae cynnig Plaid Cymru heddiw yn hollol iawn i dynnu sylw at ddirywiad cymharol Cymru yn y blynyddoedd diwethaf, yn economaidd. Dim ond 71 y cant o werth ychwanegol gros y Deyrnas Unedig sydd gan Gymru. Mae hynny’n cymharu â 93 y cant yn yr Alban, ac mae Gogledd Iwerddon, a oedd yn flaenorol, 20 mlynedd yn ôl, yn is na Chymru ar y tabl, yn uwch na ni heddiw. Rydym ar waelod y tabl. Felly, rydym wedi cael 20 mlynedd o ddirywiad, yn anffodus, o dan Lywodraeth Lafur yma yng Nghaerdydd a Llywodraeth Lafur yn Llundain hefyd am y rhan fwyaf o’r amser hwnnw. Yn fy rhanbarth i, gorllewin Cymru a’r Cymoedd, nid yw ond yn 63.3 y cant o werth ychwanegol gros y Deyrnas Unedig mewn gwirionedd, sydd hyd yn oed yn waeth.

Er fy mod wedi cael fy nifrïo gan y Prif Weinidog ac eraill am fod wedi bod yn Weinidog mewn Llywodraethau Ceidwadol yn y 1980au a’r 1990au, mewn gwirionedd, yn 1989, roedd gan Gymru 89 y cant o werth ychwanegol gros y Deyrnas Unedig, ac felly rydym wedi mynd yn ôl o 89 y cant i 71 y cant o dan y rhai a fu’n fflangellu Thatcheriaeth y 1980au. Felly, bob blwyddyn ers 1996, mae Cymru naill ai wedi aros yn ei hunfan neu wedi llithro’n is i lawr y tabl. Felly, mae’n hanes o ddigalondid diymgeledd, mae arnaf ofn, a methiant.

Ond wrth edrych tua’r dyfodol, nid yw’r dyfodol yn perthyn i’r Llywodraeth mewn gwirionedd. Ni all Llywodraethau wneud mwy dros bobl nag y gallant ei wneud drostynt eu hunain. Gallant effeithio ar yr amgylchedd lle y mae pobl yn byw ac yn gweithio, wrth gwrs. Ond rydym wedi bod yn ymdopi, ar hyd fy oes, gyda dirywiad y diwydiannau echdynnu a gweithgynhyrchu mawr, dirywiad na ellid ei wrthdroi mewn gwirionedd, er y gellid ei arafu, a heddiw rydym wedi bod yn trafod problemau presennol Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Lle y mae gennym gyflogwyr mawr sy’n dominyddu mewn un maes, rydym mewn perygl, wrth gwrs, yn sgil newidiadau mawr yn y galw neu’r amodau byd-eang. Rhaid i’r dyfodol fod yn seiliedig ar hyrwyddo menter gyda busnesau bach, fel yr oedd Paul Davies yn ei nodi yn ei araith, a hefyd gyda thechnolegau’r dyfodol.

Heddiw, ar y dudalen flaen ‘The Times’, ceir stori ynglŷn â sut y mae Syr James Dyson yn mynd i ariannu campws technoleg newydd, wrth gyffordd 17 ar yr M4. Mae ef ei hun yn byw wrth gyffordd 16 ar yr M4. Mae hyn lai nag awr o Gaerdydd, ac eto ble mae’r pethau cyfatebol yng Nghymru? Dyma’r math o ddiwydiannau’r dyfodol y dylai’r Llywodraeth fod yn eu hannog ac yn gwneud ei gorau i’w denu a’u cefnogi. Felly, gadewch i ni orfoleddu yn ein gorffennol yn wir, ond gadewch i ni gael Llywodraeth a fydd yn creu dyfodol lle y gall cenedlaethau’r dyfodol orfoleddu wrth edrych yn ôl.

Wel, mewn gwirionedd, roeddwn am roi golwg galonogol iawn o ddyfodol Cymru a sut y gallwn, er yr holl ryfeddodau a gyflawnwyd gennym yn y gorffennol fel athrawon a phregethwyr, ddod yn genedl o wyddonwyr a thechnolegwyr a symud ein cenedl ymlaen. Rwy’n meddwl fy mod am ein disgrifio fel cenedl ynni. Mae un o’r cerddi ecolegol cynharaf yn yr iaith Gymraeg, ‘Torri Coed Glyn Cynon’, yn sôn am dorri coed cwm Cynon er mwyn bwydo’r chwyldro diwydiannol cynnar, gwaith haearn canoloesol y cyfnod hwnnw. Felly, rydym wedi bod yn genedl ynni ers amser maith.

Ond y cwestiwn sy’n rhaid i ni ei wynebu yn awr yw hwn: sut y gallwn fod yn genedl ynni unwaith eto a sut y gallwn ddod yn Galiffornia yr Iwerydd? Oherwydd mae gennym y traethau, mae gennym ewyn y don, mae gennym y stiwdios ffilm, mae gan rai ohonom gyrff ar gyfer y traeth—[Chwerthin.] Yn bendant. Gallaf weld Ysgrifennydd y Cabinet dros gymunedau yn nodio’i ben ar hynny. Ond yn bwysicach, mae gennym brifysgolion, mae gennym ymchwil, mae gennym hanes o ddatblygiad technolegol y cyfeiriwyd ato eisoes mewn sawl cyfraniad, ac mae gennym adnoddau ynni enfawr o hyd, nid o dan y ddaear mwyach—nid o dan y ddaear mwyach mewn modd diogel a chynaliadwy, beth bynnag—ond yn ein moroedd, yn ein hawyr, ar ein bryniau ac yn yr haul. Dyna sut y cyplyswn ein dealltwriaeth ddiweddaraf o dechnoleg â heriau pethau fel newid yn yr hinsawdd a heriau diogelwch ynni y credaf y byddant yn darparu pwynt gwerthu unigryw i Gymru dros y cenedlaethau nesaf, ac rwy’n meddwl y bydd yn gwneud Cymru yn wlad fach lwyddiannus, pa un a fyddwn yn ymlafnio o hyd o dan ddatganoli neu’n dod yn genedl annibynnol.

Gallwn adeiladu ar rai o’r blociau adeiladu hynny eisoes ac rwy’n meddwl y byddai pob un ohonom am weld Cymru’n dod mor hunangynhaliol â phosibl o ran ein defnydd o ynni, o ran ein heconomi, o ran y ffordd y datblygwn ein sgiliau ein hunain a’n pobl ein hunain, boed mewn meddygaeth neu mewn technoleg neu yn y maes addysg. Ac rydym ymhell ar ei hôl hi. Mae’r Alban eisoes yn cynhyrchu, er enghraifft, 32 y cant o’i thrydan o ffynonellau adnewyddadwy. Rydym ni ar 10 y cant. Un o’r gwledydd sydd â’r adnoddau adnewyddadwy mwyaf cyfoethog yn y môr ac ar y tir yw un o’r rhai sy’n llusgo ar ôl y Deyrnas Unedig o ran cynhyrchu mewn gwirionedd. Ers y 1970au cynnar, rydym wedi cael rhyw fath o chwyldro bach arall yng Nghymru, oherwydd mae Cymru yn genedl o naratifau gwleidyddol sy’n cystadlu. Un o’r naratifau diddorol a ddigwyddodd yn y 1970au yng Nghymru yw’r cysyniad o’r wlad fach, y genedl fach—pobl yn dod i Gymru i geisio bod yn hunangynhaliol, yn byw ar y tir, rhai syniadau gwallgof a rhai ffyrdd gwallgof o fyw o bryd i’w gilydd, ond yn arwain at syniadau, fel y dywedais, am dechnoleg amgen ac ailwerthusiad go iawn o’r modd yr ydym yn cynhyrchu ein hynni a sut yr ydym yn symud ymlaen. Felly, rydym ar fin newid ar hyn o bryd. Mae’n dal i fod gennym allyriadau nitrogen ocsid gwenwynig iawn o orsafoedd pŵer sy’n llosgi glo. Mae’n dal i fod gennym hen dechnoleg. Mae gennym hen gysylltiadau cyfathrebu a hen gridiau ynni sy’n ein dal yn ôl mewn gwirionedd rhag y dyfodol ynni newydd hwn. Ond hefyd mae gennym sgiliau a syniadau i’w wneud. Rwy’n credu ei fod yn ymwneud â thri pheth yr hoffwn ein gweld yn eu gwneud yma yng Nghymru yn fuan iawn.

Yn gyntaf oll, hoffwn i ni archwilio sut y gallwn sefydlu cwmni ynni i Gymru. Yn ddiweddar, mae Llywodraeth Cymru wedi cynhesu at y syniad hwn, a darddodd gyda Phlaid Cymru, ac rwy’n gobeithio y gallwn weithio gyda Llywodraeth Cymru ac unrhyw un sydd â diddordeb mewn ceisio archwilio’r gallu i sefydlu cwmni ynni i Gymru. Felly, byddwn yn gwneud y defnydd gorau ac yn cadw’r sgiliau a’r adnoddau hynny yn ein gwlad.

Ail beth y credaf y gallem edrych arno o ddifrif yng Nghymru yw hydrogen. Mae’r Gyngres yn America yn dathlu diwrnod y gell hydrogen. Pam y maent yn dathlu diwrnod y gell hydrogen? Am eu bod yn dweud mai hwy a gynhyrchodd economi’r gell hydrogen—yn enwedig yng Nghaliffornia, fel y mae’n digwydd. Tarddodd yn 1838, yma yn Abertawe—yn Abertawe, gyda William Grove, athrylith digamsyniol, os edrychwch ar ei hanes: bargyfreithiwr a ddaeth yn wyddonydd, a gwyddonydd blaenllaw ar hynny, a datblygodd dechnoleg celloedd hydrogen sy’n dal, mewn egwyddor, i fod yr hyn a all yrru ein trenau, ein trafnidiaeth gyhoeddus, ein cerbydau masnachol yn awr, ac efallai’n fwy o ran y cerbydau preifat a cheir preifat, gan edrych ar ble rydym yn datblygu seilwaith o gwmpas ceir trydan a cherbydau trydan. Mae’r ddau’n mynd yn dda iawn gyda’i gilydd. Mae’r technolegau hyn—cerbydau trydan a thechnoleg hydrogen—yn mynd yn dda iawn gyda’i gilydd gydag ynni adnewyddadwy, oherwydd mae’n system storio y gallwch ei defnyddio yn eich system drafnidiaeth sy’n helpu i lyfnhau’r anamleddau a gawn, yn enwedig mewn ynni adnewyddadwy, a chyda gwynt yn arbennig.

Ond wrth gwrs, cyfeiriwyd eisoes at y peth arall y gallwn ei wneud—y trydydd peth, sef y morlyn llanw. Felly, rydym yn troi at Abertawe unwaith eto, ac yn lle colli’r dechnoleg a darddodd o Abertawe a chyrraedd Califfornia, fel y gwnaethom 150 mlynedd yn ôl, gadewch i ni wneud yn siŵr nad ydym yn colli’r dechnoleg hon y gellir ei threialu yn Abertawe ar ffurf prosiect braenaru, fel yr argymhellwyd gan adolygiad Hendry, a’i bod yn dod yn dechnoleg yr ydym yn ei datblygu yn awr ac yn dysgu oddi wrthi, ac yn defnyddio’r sgiliau ohoni.

Felly, i gloi, fel sy’n draddodiadol ar y diwrnod hwn, gyda rhai o eiriau Dewi Sant, pan ddywedodd wrthym, ‘gwnewch y pethau bychain mewn bywyd’, a dweud mai rwtsh llwyr yw hynny. Fel y bydd pobl Califfornia’n dweud, peidiwch â chwysu dros y pethau bychain. Gadewch i ni wneud y pethau mawr—gadewch i ni wneud y môr-lynnoedd llanw, yr hydrogen a’r trydan.

Rydw i’n galw ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

Wel, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r cynnig hwn ar gyfer dadl yn y Siambr heddiw a dymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus ar ran Llywodraeth Cymru. Mae’n rhoi cyfle i ni siarad am ein perfformiad ar draws tri maes allweddol yr economi, addysg ac iechyd, a chroesawaf y cyfle hwnnw. Rwyf hefyd yn credu ei fod yn addas. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth yn ei sylwadau agoriadol, mae’n ymwneud ag edrych ar ein sefyllfa heddiw, ac mae hynny’n briodol ar Ddydd Gŵyl Dewi.

Ond o edrych yn ôl dros y blynyddoedd diwethaf yn erbyn cefndir y dirwasgiad a’r cyllidebau caledi a orfodwyd arnom gan Lywodraeth y DU, mae’n amlwg fod economi Cymru wedi tyfu. Ceir yn agos at y nifer uchaf erioed o bobl mewn gwaith, ac mae’r gyfradd gyflogaeth wedi cynyddu mwy na chyfartaledd y DU dros y 12 mis diwethaf. Hefyd mae’r gyfradd ddiweithdra wedi gostwng mwy yng Nghymru na chyfartaledd y DU dros yr un cyfnod. Y llynedd, helpodd y Llywodraeth hon yng Nghymru i greu a diogelu 37,500 o swyddi drwy bartneriaethau deallus ac effeithiol gyda busnesau yng Nghymru. Rydym hefyd wedi gweld cynnydd gwirioneddol o ran gwella addysg. Dangosodd y canlyniadau TGAU cyffredinol ar gyfer 2016 berfformiad cryf arall, gyda dwy ran o dair o’n dysgwyr yn cyflawni o leiaf A* i C, gyda chynnydd yn y graddau uchaf.

O ran y gwasanaeth iechyd, rydym yn cydnabod bod rhai amseroedd aros yn rhy hir, ond mae amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth bellach 30 y cant yn is na’r uchafbwynt ym mis Awst 2015, ac mae amseroedd aros diagnostig 63 y cant yn is na’r uchafbwynt ym mis Ionawr 2014. Rydym yn disgwyl gweld gostyngiadau pellach cyn diwedd y mis hwn. Rydym yn derbyn bod lle i fwy o welliant bob amser, ond rydym yn gwneud cynnydd sylweddol yn y meysydd hyn.

Wrth gynnig gwelliant y Llywodraeth, rwy’n falch o ddarparu trosolwg mwy cynhwysfawr efallai o sefyllfa Cymru. Mae’r gyfradd ddiweithdra yng Nghymru wedi gostwng i 4.4 y cant, yn is na chyfartaledd y DU. Dangosodd dangosydd ansawdd gofal iechyd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a gyhoeddwyd yn ddiweddar fod Cymru yn perfformio ar lefel debyg neu well na gwledydd eraill yn y DU yn y rhan fwyaf o ddangosyddion. Mae canlyniadau arholiadau TGAU 2015-16 ar gyfer Cymru yn dangos bod y prif fesur perfformiad wedi cynyddu bob blwyddyn ers dechrau cadw cofnodion yn 2006-07, ac mae’r bwlch cyrhaeddiad rhwng disgyblion sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim a’u cyd-ddisgyblion yn cau. Ddoe, wrth gwrs, cyhoeddodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ei asesiad cyflym o addysg yng Nghymru, a buom yn trafod yr adroddiad hwn yn y Siambr—y datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet. Ond rhoddodd y Sefydliad dystiolaeth annibynnol i ni ar ble rydym wedi gwella, ac maent yn cyfeirio at y cynnydd a wnaed ar gefnogi dysgu proffesiynol athrawon, ar gynyddu cydweithrediad rhwng ysgolion, ar resymoli grantiau ysgol, ar ddatblygu’r system gategoreiddio ysgolion ar lefel genedlaethol, ac ar y camau a gymerwyd i ddatblygu cwricwlwm newydd sy’n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Siaradodd Llyr Gruffydd am y tirnodau hanesyddol yn hanes addysg yng Nghymru, ac ydy, mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn nodi meysydd lle y mae angen i ni gryfhau ymhellach. Ond mae’r dadansoddiad annibynnol hwn yn dangos ein bod ar y trywydd iawn. Rydym wedi gosod y sylfeini ar gyfer system hunanwella a fydd yn mynd o nerth i nerth.

Wrth ymateb i rai o’r pwyntiau eraill yn y ddadl hon, mae dull Llywodraeth Cymru o gyflawni ein hymrwymiadau yng Nghymru yn allweddol, felly mae ein rhaglen lywodraethu, ‘Symud Cymru Ymlaen’, yn dangos sut rydym yn gyrru gwelliant yn economi Cymru a gwasanaethau cyhoeddus, a’n nod yw sicrhau Cymru sy’n ffyniannus a diogel, yn iach ac yn weithgar, yn uchelgeisiol ac yn dysgu, yn unedig ac yn gysylltiedig. Ond er mwyn cyflawni hyn, mae’n rhaid i ni nodi ble y mae gennym y dulliau i ymyrryd—ble y gall Llywodraeth Cymru ymyrryd i sicrhau cymaint o effaith â phosibl, a sut y bydd ein hymrwymiadau allweddol yn cyfrannu. Rydym wedi nodi’r meysydd hyn, a byddwn yn canolbwyntio arnynt, gan ein galluogi i gael yr effaith fwyaf. Mesurau uchelgeisiol, ond wedi’u hanelu tuag at—. Nod y mesurau hyn yw gwneud gwahaniaeth i bawb ar bob cam o’u bywydau.

Byddwn yn defnyddio’r cyfle a roddwyd i ni gan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 i weithio mewn ffordd wahanol, i ddatblygu atebion arloesol i’r heriau sy’n ein hwynebu, er mwyn ein helpu i wneud y gorau o’n heffaith ar yr adegau ansicr hyn—math newydd o gynhyrchiant, fel y dywedodd Jeremy Miles, yn seiliedig ar fuddsoddiad cynaliadwy. Rydym yn cydnabod potensial yr economi las a’r economi werdd. Rydym wedi ymrwymo i gynorthwyo mentrau newydd a mentrau sy’n bodoli eisoes yng Nghymru er mwyn manteisio ar ddiwydiant morol mawr a seilwaith ynni—unwaith eto, fel y nododd Jeremy Miles, a Simon Thomas yn wir, cyfleoedd unigryw sydd gennym yng Nghymru i’n symud ymlaen—rwy’n credu y sonnir amdano fel chwyldro diwydiannol nesaf Cymru—megis y morlyn llanw arfaethedig, ac onid yw’n wych pan fyddwn i gyd yn cytuno, fel y gwnaethom mewn dadl ychydig wythnosau yn ôl, ac anfon neges mor gryf at Lywodraeth y DU ein bod am fynd i’r afael â’r her honno yma yng Nghymru?

Mae Simon Thomas yn iawn: mae’r sector ynni yn sector allweddol ar gyfer economi Cymru wrth inni symud ymlaen. Mae’n seiliedig ar ein hadnoddau naturiol, y traddodiad hir o gynhyrchu, ac wrth gwrs, y biblinell ar gyfer buddsoddi yn y dyfodol. Mae hyn yn cysylltu’n uniongyrchol ag addysg a sgiliau a’r rôl ganolog y maent yn eu chwarae yn gwella economi a chynhyrchiant Cymru. Rhaid i’n system addysg roi’r sgiliau, y wybodaeth a’r priodoleddau sydd eu hangen ar ddysgwyr ar gyfer y byd modern i’n galluogi i gystadlu ac i’n pobl ifanc lwyddo er eu budd eu hunain ac er lles Cymru.

Dyma pam yr ydym yn gwneud y newidiadau hyn i’r system addysg, wedi’i hanelu at wireddu cwricwlwm o’r safon orau gyda’r nod o arfogi ein plant a’n pobl ifanc i ffynnu yng nghanol heriau a chyfleoedd yr unfed ganrif ar hugain.

Yn olaf, mewn perthynas â’n gwasanaeth iechyd gwladol annwyl wrth gwrs, fe ddylem ac fe fyddwn yn disgwyl i fyrddau iechyd barhau i wneud gwelliannau i ofal cleifion a mynediad at driniaeth yn ystod 2017-18. Erbyn diwedd mis Mawrth 2018 rydym yn disgwyl na fydd neb yn aros mwy na 36 wythnos yn y mwyafrif o arbenigeddau. Rwy’n siŵr y byddwch i gyd wedi croesawu’r cyhoeddiad a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet am y £95 miliwn ychwanegol ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol—mae hwnnw’n gwbl hanfodol fel y dywedodd Dai Lloyd—o ran dangos, unwaith eto, beth yw’r blaenoriaethau i’r Llywodraeth hon.

Felly, Lywydd, fel y dywedais, rydym yn croesawu’r ddadl hon. Mae’n rhoi cyfle i bwyso a mesur, a hefyd i groesawu craffu adeiladol ac i fwydo i mewn i’r cyfeiriad teithio. Mae angen inni sicrhau ein bod yn cyflawni ein hymrwymiadau, ein bod yn galluogi pobl i fyw bywydau iach a chyflawn, ac yn parhau i gefnogi ein heconomi drwy fuddsoddi mewn sgiliau a seilwaith. Ond fel Llywodraeth Lafur Cymru, mae gennym nod ychwanegol, sef mynd i’r afael ag anghydraddoldebau, sydd yr un mor ddrwg i’n hiechyd ag y maent i’r economi, yn erbyn cefndir o bolisïau caledi parhaus Llywodraeth y DU.

Rhaid i mi wneud un sylw mewn ymateb i Neil Hamilton. Nawr, mae Neil yn dweud ei fod yn cefnogi’r cynnig hwn, ond rwy’n teimlo bod angen i mi ei atgoffa eto, o ran ei sylwadau difenwol a slic braidd, am ein safle mewn perthynas â’r effaith a gawsom ar yr economi. Mae’r farchnad swyddi yng Nghymru wedi parhau i berfformio’n well na bron bob rhan o’r DU dros y flwyddyn ddiwethaf. Newyddion da i Gymru. Mae cyflogaeth yng Nghymru wedi cynyddu’n gyflymach nag yn Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon. Nid wyf yn gwybod ble y buoch dros y cyfnod hwn mewn perthynas â’r ffigurau hyn, Neil Hamilton. Mae diweithdra—[Torri ar draws.]

Mae’r Gweinidog yn dod â’i sylwadau i ben.

[Yn parhau.]—wedi gostwng 1.4 y cant dros y flwyddyn ddiwethaf a byddwn yn dweud y dylai Cymru fod yn haeddiannol falch o’i lle yn y byd. Mae rhai o’n llwyddiannau mwyaf sylweddol yn canolbwyntio ar gymdeithas gyfartal. O gyfreithiau Hywel Dda at weledigaeth Aneurin Bevan, mae ein system addysg yn seiliedig ar yr un egwyddorion—system gynhwysfawr dda i bawb, waeth beth fo’u cefndir. Dyma’r hyn yr ydym yn bwrw ymlaen ag ef yn ein rhaglen lywodraethu.

Thank you and happy St David’s Day.

Rhun ap Iorwerth, i gloi’r ddadl.

A gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl?

I’ll thank everybody who’s taken part in the debate today. The Minister points to where she believes we are doing well. We’re right to celebrate our successes. We’re right that we should highlight successes and the achievements of great ordinary men and women in Wales across the public and the private sectors.

I’m glad to hear the Minister saying that more could be done, but I hear the echo from around Wales saying, ‘Well, do more, then’, because Government, of course, is in the position where you are able to take action. Government can set a tone for a nation. Government can set the context in which ambition and innovation, and by that I mean real ambition and innovation—. It can set the context for when that can become the norm, can become the default, and that is what I am waiting for from Government.

I’ll turn to Jeremy Miles’s comments on GVA. Thank you for focusing on GVA. You’re right that it is by no means the only measure, that it doesn’t tell the whole story, but, whilst inequalities have persisted in the UK for too long—we are in agreement on that—we have not always languished at the bottom of the pile, a point reiterated by the leader of UKIP here. I find myself in the unusual position of being in agreement with him on one comment he made, in that he believes that, if Wales were to choose to go down an independent path, it could become a successful nation. It’s tantalising, isn’t it? The difference is that I’m excited about that and he, despite making that assertion, would rather it didn’t happen. That doesn’t seem particularly logical to me.

But back to GVA: as a comparator of where we stand in comparison with others—competitors, if you like, in the positive sense of the term—it is a very useful tool; it’s very valid. I’m glad he said that we shouldn’t ignore GVA. I would remind him, of course, that the Government amendment seeks to remove our reference to GVA whilst replacing it with unemployment figures, as if that tells the whole story—I’m sure that the Member would agree with me that it doesn’t.

Thank you to Dai Lloyd, Llyr Gruffydd and Simon Thomas for going into detail about some of our proposals about where we could go in future. Thanks to Paul Davies—we will not agree always on how to reach our goal as a nation, but I am grateful for the support for our motion today and for that agreement that Government somehow needs to set a higher bar.

We need ambition and we need political will if we’re going to build on our ambition for a healthier, wealthier and well-educated Wales—that’s a phrase that reminds me of our manifesto for last year. The manifesto that Plaid Cymru stood on for the National Assembly elections was for a well-educated and wealthier Wales. We’re proud to be innovators in this party. We don’t want to have a monopoly on innovation, but we will continue to outline our positive vision to achieve that ambition. Let’s set that bar higher and let’s aim for it. Dydd Gŵyl Dewi hapus, bawb.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.