Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.

Yr eitem nesaf felly yw dadl UKIP ar garchardai a charcharorion. Dwi'n galw ar Neil Hamilton i wneud y cynnig—Neil Hamilton. 

Cynnig NDM6966 Gareth Bennett

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu y dylai carchardai fod yn fannau diwygio ac adsefydlu, ac mai'r carchar yw'r gosb ar gyfer y rhai a gaiff eu dyfarnu'n euog o drosedd.

2. Yn penderfynu na ddylai carcharorion gael yr hawl i bleidleisio yn etholiadau Cymru.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett ar yr agenda heddiw. Hoffwn ddweud ar ddechrau'r ddadl hon fy mod yn credu'n gryf iawn mewn adsefydlu carcharorion a diwygio'r carchardai. Fel aelod o'r bar ers 40 mlynedd, cynrychiolais garcharorion ar sawl achlysur fel cyfreithiwr ar sail pro bono, ac roedd rhai ohonynt wedi'u cyhuddo o droseddau difrifol iawn, yn cynnwys llofruddiaeth ddwbl mewn un achos. Ac yna, wedi iddynt gael eu rhyddhau o'r carchar, rwyf wedi parhau i'w cynrychioli er mwyn cael cyfiawnder lle credaf eu bod wedi cael eu trin yn annheg ac wedi dioddef anghyfiawnder. Pe bawn yn credu bod unrhyw werth adsefydlol o sylwedd mewn cynnig pleidleisiau i rai sy'n bwrw dedfryd o garchar, buaswn yn bendant iawn o'i blaid, ond yn anffodus nid wyf yn credu hynny.

Mae'r newid yn y gyfraith sydd yn yr arfaeth yn Lloegr, a Chymru a'r Alban hefyd, yn deillio o achos a gyflwynwyd yn Llys Ewrop gan ddyn sydd mor anhaeddiannol ag y gallech ddychmygu—John Hirst, dyn a dreuliodd oes gyfan yn cyflawni troseddau treisgar ac a laddodd ddynes y bu'n aros gyda hi â bwyell tra'i fod ar barôl wedi dedfryd o ddwy flynedd am fwrgleriaeth, gan ei tharo saith gwaith, ac er mai am 11 diwrnod yn unig y bu'n lletya gyda hi, oherwydd ei bod hi'n swnian arno'n gyson pan âi allan, fe ddywedodd nad oedd yn teimlo unrhyw edifeirwch ac fe'i tarodd hi â'r fwyell. Plediodd yn ddieuog o lofruddiaeth ond yn euog o ddynladdiad. Yn rhyfeddol, cafodd hynny ei dderbyn gan bennaeth Gwasanaeth Erlyn y Goron ar y pryd ar sail cyfrifoldeb lleiedig. Ond dywedodd y barnwr, wrth ei ddedfrydu i 15 mlynedd o garchar:

Nid oes gennyf amheuaeth nad ydych yn unigolyn trahaus a pheryglus gyda gwendid difrifol yn eich personoliaeth... Yn anffodus, nid yw hyn yn eich gwneud yn addas i gael triniaeth mewn ysbyty meddwl.

Yn y carchar, ymosododd Hirst ar swyddog carchar, gan arwain at ei drosglwyddo i uned ddiogelwch wedi'i neilltuo ar gyfer y carcharorion mwyaf peryglus a bu yn y carchar am 25 mlynedd oherwydd ymddygiad treisgar a throseddau eraill tra'i fod yn y carchar, cyn ei ryddhau yn 2004. Felly, nid wyf yn meddwl bod hwnnw'n ddechrau da iawn.

Aeth yr achos gerbron Llys Hawlau Dynol Ewrop ac yn y pen draw llwyddodd yn ei hawliad fod y gyfraith fel y mae ar hyn o bryd yn y Deyrnas Unedig yn anigonol i ddiogelu hawliau dynol carcharorion. O dan brotocol 1, erthygl 3 o'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol, sydd ond yn dweud bod:

'Partïon Contractu Uchel'

—ac mae'r Deyrnas Unedig yn un ohonynt—

'yn ymgymryd i gynnal etholiadau rhydd ar gyfnodau rhesymol trwy bleidlais gyfrinachol, o dan amodau a fydd yn sicrhau mynegiant rhydd o farn y bobl wrth ddewis y ddeddfwrfa.'

Felly, dyna egwyddor gyffredinol fras iawn, fel sy'n arferol, mewn gwirionedd, yn iaith gyfreithiol y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol, sy'n rhoi rhyddid aruthrol i farnwyr ddehongli yn y modd y gwelant yn addas. Yn fy marn i, mae'n  drahaus o hawliau democrataidd sefydliadau fel Llywodraeth y Cynulliad neu Senedd y Deyrnas Unedig, ac rwy'n credu ei bod yn beryglus fod actifiaeth farnwrol o'r fath yn digwydd oherwydd, pan fydd y barnwyr wedi gwneud penderfyniad, nid oes unrhyw apêl yn y pen draw, ac nid yw'r bobl yn gallu newid dyfarniadau barnwyr yn y llys Ewropeaidd oherwydd ni allwch wneud hynny oni bai eich bod yn gallu newid y confensiwn, ac mae hynny'n beth anodd eithriadol i'w wneud, a beth bynnag, mae'r iaith yn ei gwneud hi'n amhosibl ei wneud mewn achosion penodol, a dyna pam y credaf y dylem ddod â'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol yn ôl i'r wlad hon a deddfu ar gyfer ein Bil Hawliau ein hunain y gall unigolion a etholwyd yn ddemocrataidd ei newid mewn achosion priodol. Mae siarter hawliau sylfaenol yr Undeb Ewropeaidd yn erthygl 39(2) yn darparu math tebyg o ddarpariaeth sydd hefyd wedi bod yn destun ymgyfreitha yn Llys Cyfiawnder Ewrop. Y cyfan y mae hwnnw'n ei ddweud yw bod Aelodau Senedd Ewrop i'w hethol drwy hawl gyffredinol uniongyrchol mewn pleidlais rydd a chudd.

Yn achos Delvigne 2015, deilliodd canlyniad tebyg i achos Hirst ohono. Nawr, dywedodd yr Arglwydd Hoffman, nad yw'n ddadleuwr tanbaid dros yr asgell dde, fod Llys Hawliau Dynol Ewrop wedi methu gwrthsefyll y demtasiwn i ddyrchafu ei awdurdodaeth a gosod rheolau unffurf ar yr aelod-wladwriaethau, a dywedodd Geoffrey Robertson QC, sy'n baragon o ryddfrydiaeth, mewn pamffled a ysgrifennodd o'r enw 'Why we need a Brtish Bill of Rights' fod y Confensiwn Ewropeaidd yn methu cynnwys yr hawliau a enillodd y Senedd drwy'r "Chwyldro Gogoneddus" yn 1689, ac mae tystiolaeth gynyddol yn bodoli fod geiriau slec y confensiwn Ewropeaidd yn niweidio hawliau sylfaenol eraill, ac mae'r confensiwn mewn rhai ffyrdd yn hen ffasiwn.

Felly, beth bynnag y mae rhywun yn ei feddwl o'r mater yn ei hanfod—[Torri ar draws.] Iawn, fe wnaf.

Neil, diolch yn fawr iawn am ildio. Rwyf am wneud y sylw, hyd yn oed o dan ddyfarniad Llys Hawliau Dynol Ewrop, ac yn eu dyfarniadau blaenorol, mae yna wledydd yn Ewrop sy'n gweithredu heb unrhyw gyfyngiadau ar hawliau pleidleisio—etholfraint gyffredinol ar gyfer carcharorion i bob pwrpas. Ceir eraill sy'n gweithredu gyda chyfyngiadau. Maent wedi dehongli yn union yr un penderfyniad mewn ffyrdd gwahanol iawn. Maent wedi cymhwyso eu sofraniaeth hyd yn oed o dan y dyfarniad hwnnw.

Nid oes ganddynt sofraniaeth i wneud y penderfyniad na ddylai unrhyw un sy'n bwrw dedfryd o garchar gael yr hawl i bleidleisio, ac yn fy marn i mae'n gwbl briodol mewn gwlad ddemocrataidd y dylai cynrychiolwyr etholedig y bobl allu gwneud y dewis hwnnw os ydynt o'r farn ei fod er budd gorau eu pobl eu hunain. Oherwydd mae'r Confensiwn Ewropeaidd wrth gwrs yn rhoi'r hawl i ryddid na fyddai neb yn dadlau yn ei erbyn, ac mae pawb yn credu ei fod yn beth da. Ond wrth amddifadu rhywun o'i ryddid, rydym yn eu hamddifadu o hawliau sylfaenol eraill o dan y confensiwn neu'r siarter hawliau sylfaenol. Mae carcharorion yn cadw'r hawl i fywyd teuluol yn y carchar; ni chânt gasglu eu plant o'r ysgol na rhoi cusan nos da iddynt. Mae ganddynt hawl i ryddid mynegiant a rhyddid crefyddol, ond drwy ddiffiniad, maent yn colli'r hawl i ryddid i ymgynnull.

Gan gymryd eu bod wedi'u heuogfarnu'n briodol, wrth gwrs, roedd gan unrhyw un sydd yn y carchar ddewis i'w wneud, cyn iddo ef neu hi gyflawni trosedd, y gallent beidio â chyflawni'r drosedd a gweithredu o fewn y gyfraith mewn gwirionedd, gan wybod, pe baent yn cael eu heuogfarnu a'u hanfon i garchar mai un o'r pethau y byddent yn eu colli yn ogystal â'u rhyddid i symud o amgylch y tu allan i waliau'r carchar yw'r rhyddid i bleidleisio. Mae'n ymddangos i mi fod hwnnw'n safbwynt cwbl dderbyniol gan unrhyw un sy'n ennyn ymddiriedaeth y bobl a etholwyd ganddynt, fel rydym ni yn y sefydliad hwn yn ei wneud. Yn wir, dywedodd Chris Bryant, yr Aelod Seneddol dros y Rhondda, mewn araith yn Nhŷ’r Cyffredin yn 2011:

nid rôl Llys Hawliau Dynol Ewrop yw deddfu ynghylch pwy sy'n cael pleidleisio yn y DU. Fel y dadleuodd Llywydd y Llys ac eraill yn eu barn anghydsyniol ar Hirst, oherwydd mai mwyafrif o 12 i bump a arweiniodd at ddyfarniad Hirst,  mae'n hanfodol cadw mewn cof nad yw'r llys yn ddeddfwrfa a dylai fod yn ofalus i beidio ag ymgymryd â swyddogaethau deddfwriaethol.

Dyna pam yr ydym wedi dadlau— dyma a ddywedodd Chris Bryant— yn y Siambr Fawr— a sôn am Lywodraeth Lafur a wnâi—

Dyna pam yr ydym wedi dadlau yn y Siambr Fawr fod y Llys yn gweithredu ultra vires a pham y credwn mai mater i'r Senedd—a'r Senedd yn unig—yw deddfu ar hyn ar gyfer y DU.

Rwy'n ildio.

Nid wyf yn meddwl y dylem boeni'n ormodol am Lys Cyfiawnder Ewrop. Rydym ar fin ei adael. Mae gennych chi a llawer o bobl eraill, fel Theresa May, obsesiwn mawr ynglŷn â hyn. Gadewch i ni edrych ar yr amcan, sef cefnogi ailintegreiddiad carcharorion i fywyd normal a mynd i'r afael â'n record warthus ar droseddu parhaus. Yn amlwg, rydym yn gwario llawer o arian ar rywbeth nad yw'n gweithio.

Rwy'n cytuno'n gryf â'r pwynt olaf y mae Jenny Rathbone yn ei wneud. Pe bawn yn meddwl, fel y dechreuais drwy ddweud, fod unrhyw werth adsefydlol mawr i roi hawl i bleidleisio i garcharorion, buaswn yn cefnogi gwneud hynny. Nid wyf yn meddwl bod, mewn gwirionedd, ac rwy'n credu y dylai fod yn agored i gymdeithas fynegi ei hatgasedd tuag at droseddau drwy gael gwared ar hawl i bleidleisio y rheini sydd wedi colli hawliau eraill yn rhinwedd y ffaith eu bod yn y carchar. Yn sicr, dylai fod yn fater i sefydliadau fel y Cynulliad Cenedlaethol wneud y penderfyniad hwnnw, nid barnwyr anetholedig mewn llysoedd yn Strasbourg. Sôn am Lys Hawliau Dynol Ewrop a wnawn yma, nid Llys Cyfiawnder Ewrop. Felly, nid fyddwn yn gadael Cyngor Ewrop a'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol, a bydd yn rhaid i ni barhau i gydymffurfio â phenderfyniadau'r barnwyr hynny.

Mae'r Llywodraeth ar lefel y DU wedi cynnig rhai mân newidiadau sydd wedi eu derbyn bellach gan Gyngor y Gweinidogion fel rhai sy'n cyflawni'r dyfarniad yn achos Hirst. Maent yn gymharol gyfyngedig o ran eu heffaith, ac fe'u darllenaf ar gyfer y cofnod. Mae yna bump ohonynt. Gall carcharorion ar remánd bleidleisio. Gall carcharorion a anfonwyd i'r carchar am ddirmyg llys bleidleisio. Gall carcharorion a anfonwyd i'r carchar am fethu talu dirwyon bleidleisio. Gall carcharorion cymwys a gafodd eu rhyddhau ar drwydded dros dro bleidleisio. A gall carcharorion a ryddhawyd ar gyrffyw cartref bleidleisio. I gydymffurfio â dyfarniad y llys Ewropeaidd, pan fo Llywodraeth Cymru yn cyflwyno ei chynigion ar ôl ystyried adroddiad y pwyllgor cydraddoldebau, rwy'n gobeithio nad ânt gam ymhellach na hynny, gan na chredaf fod unrhyw gefnogaeth gyhoeddus o gwbl i roi'r bleidlais i garcharorion. Pe baem yn cael pleidlais i'r bobl ar y mater hwn, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y byddai mwyafrif trwm iawn yn erbyn gwneud hynny. Felly, rwy'n credu bod gan y Llywodraeth gyfrifoldeb trwm ar ei hysgwyddau os yw'n dymuno cynrychioli'r bobl go iawn, yn enwedig mewn etholaethau Llafur, i gadw'r ddeddfwriaeth i'r lleiafswm posibl.

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Dwi'n galw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu y dylai carchardai fod yn lleoedd i ddiwygio ac adsefydlu.

2. Yn cefnogi’r egwyddor o hawliau pleidleisio i garcharorion yn etholiadau Cymru, ond yn disgwyl am adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar—Mark Isherwood.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu pwyntiau newydd ar ôl pwynt 1 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn croesawu'r ffocws gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar wasanaethau adsefydlu, dedfrydau cymunedol a lleihau aildroseddu.

Yn nodi bod y Pwyllgor Cydraddoldeb,  Llywodraeth Leol a Chymunedau yn cynnal ymchwiliad cyfredol i hawliau pleidleisio i garcharorion.

Gwelliant 3—Darren Millar

Ym mhwynt 2, dileu 'na ddylai carcharorion gael yr hawl i bleidleisio yn etholiadau Cymru' a rhoi yn ei le 'na ddylai hawliau pleidleisio cyfredol carcharorion gael eu hymestyn i etholiadau Cymru yn y dyfodol'.

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.

Diolch, Lywydd. Dylai carchardai fod yn lleoedd o ddiwygio ac adsefydlu, ac mae carchar yn gosb i'r rhai a geir yn euog o drosedd. Mae Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU yn canolbwyntio ar wasanaethau adsefydlu, dedfrydau cymunedol a lleihau aildroseddu. Fis Awst diwethaf, mynychais y digwyddiad yn Wrecsam a gynhaliwyd gan Wasanaeth Carchardai a Phrawf ei Mawrhydi yng Nghymru i drafod y papur 'Strengthening probation, building confidence', a fydd yn ymdrin â'r holl wasanaethau rheoli troseddwyr yng Nghymru o fewn y Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol o'r flwyddyn nesaf ymlaen. Bydd y Gwasanaeth Carchardai a Phrawf ei Mawrhydi yng Nghymru yn archwilio opsiynau i gomisiynu gwasanaethau adsefydlu, megis ymyriadau a gwneud iawn â'r gymuned. Byddant yn adeiladu ar y trefniadau unigryw sydd ganddynt eisoes yng Nghymru drwy eu cyfarwyddiaeth garchardai a phrawf sefydledig a thrwy bartneriaethau lleol llwyddiannus sy'n bodoli eisoes, gan adlewyrchu cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru yn well.

Mae diwygio carchardai Llywodraeth y DU yn ymwneud â chael adeiladau sy'n addas ar gyfer gofynion heddiw yn lle carchardai aneffeithiol sy'n heneiddio. Mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod carchardai cymunedol ar gyfer menywod yng Nghymru a Lloegr, ac yn hytrach, bydd yn treialu pump o ganolfannau preswyl i helpu troseddwyr benywaidd gyda materion megis adsefydlu cyffuriau a dod o hyd i waith. Mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder hefyd yn ystyried gwahardd dedfrydau byr o garchar yng Nghymru a Lloegr, gyda Gweinidogion yn datgan bod carcharu am gyfnod byr yn llai effeithiol o ran lleihau aildroseddu na chosbau cymunedol.

Mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar hyn o bryd yn cynnal ymchwiliad i hawliau pleidleisio ar gyfer carcharorion, ac eto dyma'r ail ddadl mewn pythefnos i geisio achub y blaen ar hyn. Rwy'n cynnig gwelliant 2 yn unol â hynny. Mewn arolwg YouGov yn 2017, dim ond 9 y cant o bobl yng Nghymru a ddywedodd y dylid caniatáu i bob carcharor bleidleisio. Nid cael terfynau sy'n cyfrannu at droseddu, ond diffyg terfynau. Mae hawliau'n mynd gyda chyfrifoldebau, ac mae peidio â phleidleisio ond yn un o ffeithiau bywyd sy'n deillio o fod yn y carchar, gan adlewyrchu penderfyniad y gymuned nad yw'r unigolyn dan sylw yn addas i gymryd rhan ym mhroses y gymuned o wneud penderfyniadau. Gall carcharorion yn y gymuned ar drwydded dros dro bleidleisio bellach, ac mae Llywodraeth y DU hefyd wedi dweud y dylid ei gwneud yn fwy eglur i bobl sy'n cael dedfrydau o garchar na fydd ganddynt hawl i bleidleisio tra byddant yn y carchar. Mae gan garcharorion ar remánd heb eu heuogfarnu a charcharorion sifil a garcharwyd am droseddau fel dirmyg llys hawl i bleidleisio eisoes drwy bleidlais bost, er mai ychydig iawn sy'n gwneud.

Yng ngharchar y Parc, clywsom y byddai ychydig o garcharorion naill ai'n defnyddio'r hawl i bleidleisio, neu'n ei gweld fel cymhelliad i adsefydlu. Ni ddylid ymestyn hawliau pleidleisio i garcharorion presennol yng Nghymru y tu hwnt i hyn, ac rwy'n cynnig gwelliant 3 yn unol â hynny. Yn hytrach, dylai ein ffocws fod ar roi cyfleoedd i droseddwyr gyfrannu, gwneud iawn ac adeiladu bywydau cadarnhaol.

Ym mis Rhagfyr, cynhaliais ddigwyddiad yn y Cynulliad gydag Ymddiriedolaeth Adeiladu Ieuenctid Cymru a Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, i ddathlu llwyddiant prosiect Clean Slate Cymru, a lansio pecyn cymorth Clean Slate Cymru. Nod prosiect Clean Slate Cymru yw cynorthwyo pobl sydd ag euogfarnau i gael gwaith yn y diwydiant adeiladu, ac mae pecyn cymorth Clean Slate Cymru yn cynnig arweiniad ymarferol ar sut y gall y diwydiant adeiladu ymgysylltu â chyn-droseddwyr mewn carchardai a chymunedau ledled Cymru, a sicrhau gwerth cymdeithasol. Fel rhan o'r prosiect, cafodd cynlluniau peilot eu cyflwyno ledled Cymru, gan gynnwys diwrnod diwydiant yng Ngharchar EM y Parc a ffeiriau gyrfaoedd a lleoliadau gwaith yng Ngharchar EM Berwyn.

Wedi agor yr adain gyntaf yn y DU i gyn-bersonél y lluoedd arfog yn 2015, mae carchar y Parc yn darparu ffocws ar gyfer gwasanaethau cymorth arbenigol i gyn-filwyr sy'n gweithio y tu allan i'r carchar, megis gwasanaethau mentora cymheiriaid, cyflogadwyedd a phontio i fywyd ar y tu allan. Mae gan Supporting Transition of Military Personnel, neu SToMP, ddull gweithredu system gyfan ar gyfer cyn-bersonél y lluoedd arfog, sy'n eu cefnogi o alw'r heddlu i ailsefydlu yn y gymuned. Mae SToMP wedi gweithredu llwybr carcharororion Cymru gyfan i sicrhau bod cyn-bersonél y lluoedd arfog yn cael eu hadnabod yn gyson, a'u cefnogi ar draws yr holl garchardai yng Nghymru.

Fis Tachwedd diwethaf, y Parc oedd yr ail garchar yn y DU a'r cyntaf yng Nghymru i ennill achrediad awtistiaeth gan Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth. Yn anffodus, er hynny, eto yr wythnos hon tynnwyd sylw at gyflwr y gwasanaethau datganoledig ar ôl dau ddegawd o dan arweiniad Llywodraeth Lafur Cymru gan adroddiad annibynnol damniol a ddarganfu fod hanner y dynion a ryddhawyd o garchar EM Caerdydd heb unman i aros pan gânt eu rhyddhau, a bydd llawer yn aildroseddu'n fwriadol er mwyn cael eu hanfon yn ôl i'r carchar. Dyna'r math o fethiant y mae'n rhaid inni ganolbwyntio arno, gan ddefnyddio'r math o brosiectau y cyfeiriais atynt, yn hytrach na mesurau eraill a allai fodloni hunanfalchder unigolion, ond na fydd yn gwneud fawr iawn o wahaniaeth.      

Mae'n dda gallu siarad yn y ddadl hon heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, Lywydd, oherwydd, fel y crybwyllwyd eisoes, dyma'r ail ddadl mewn amser byr sy'n ymwneud â gwaith y mae'r pwyllgor a gadeirir gennyf yn ei wneud ar hyn o bryd ynglŷn ag a ddylai carcharorion yng Nghymru gael hawl i bleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad ac etholiadau lleol. Fel rhan o'r gwaith hwnnw, rydym yn ymdrin â'r materion sy'n codi yn eu cyfanrwydd, i weld a ddylid codi'r cyfyngiadau'n gyfan gwbl ar hawl carcharorion i bleidleisio, neu a ddylid gwahaniaethu rhwng carcharorion a fyddai'n cael yr hawl honno a'r rhai na fyddent yn ei chael. Felly, buom yn edrych ar faterion megis y posibilrwydd o ddefnyddio categorïau o garcharor ar sail y ddedfryd a gânt, neu eu dyddiadau rhyddhau, neu'r math o drosedd, i benderfynu a ddylent bleidleisio neu beidio.

Rydym eto i ddod i farn gyfunol. Mae gennym safbwynt y DU, fel y'i hamlinellwyd, a thybiaf fod hwnnw'n ddefnyddiol fel man cychwyn posibl. Rydym wedi cynnal ymweliadau, un â charchar y Parc, ac un yfory i Eastwood Park i edrych ar garcharorion benywaidd a gedwir yn y carchar hwnnw yn swydd Gaerloyw. Yn sicr, roedd yr ymweliad â'r Parc yn addysgiadol iawn o ran gallu clywed gan y carcharorion a staff carchardai, ac roedd cyfarwyddwr y carchar yn dweud yn eithaf diamwys ei bod hi'n credu y dylai pob carcharor gael yr hawl i bleidleisio ar sail hawliau dynol, ac nad oedd rhai o'r ystyriaethau ymarferol mor anodd yn logistaidd nes eu bod yn atal hynny rhag digwydd, ac y byddai'n rhaid gwneud trefniadau angenrheidiol, yn ei barn hi, ac y gellid eu gwneud. Felly, roedd hwnnw'n ymweliad diddorol iawn, ac rwy'n siŵr y bydd yfory'n ddiddorol iawn hefyd.

Credaf hefyd, Lywydd, y bu'n eithaf addysgiadol o ran ein proses ymgynghori, o ran gwrando ar y cyhoedd a sefydliadau sydd â barn ar hyn, oherwydd mewn gwirionedd, mae wedi bod yn eithaf cytbwys, o ran y rhai sydd dros ac yn erbyn rhoi hawl i bleidleisio i garcharorion, ac a ddylid gwahaniaethu ac ar ba sail y dylid gwahaniaethu. Ac yn sicr nid yw'n ategu'r farn fod pobl yn unfrydol bron na ddylai carcharorion gael hawl i bleidleisio o gwbl. Mae wedi bod yn llawer mwy amrywiol na hynny.

Felly, rydym ynghanol y broses o gymryd tystiolaeth lafar ac ynghanol ymchwiliad y pwyllgor. Byddwn yn cymryd rhagor o dystiolaeth lafar gan amryw o sefydliadau, a gan y Gweinidog maes o law wrth gwrs. Ein nod yw cyhoeddi ein hadroddiad ar ôl toriad y Pasg. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr, yn y dadleuon a'r trafodaethau rydym yn eu cael—y ddadl flaenorol a'r ddadl hon, Lywydd—fod gwaith y pwyllgor yn cael ei gydnabod yn briodol a'i barchu yn wir, oherwydd rydym yn mynd drwy broses bwysig iawn yn fy marn i. Ac rwy'n credu y bydd yn rhoi corff o dystiolaeth ar y bwrdd y gobeithiaf y bydd pob Aelod yn edrych arno'n ofalus iawn maes o law cyn ffurfio eu barn eu hunain ar y materion hyn yn llawn.

Nawr, mae rhoi pleidlais i garcharorion yn fater pwysig yn fy marn i. Mae gennyf ychydig o bryderon ynglŷn â chyflwyno'r ddadl hon heddiw, oherwydd, fel y mae John Griffiths newydd esbonio, mae ymchwiliad yn mynd rhagddo ar y mater hwn gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau rwy'n aelod ohono. Yn gyffredinol, nid wyf yn credu bod achub y blaen ar ganlyniad ymchwiliad yn arfer da, ond a bod yn deg, cawsom ddadl ar nifer o faterion amrywiol yn ymwneud â chyfiawnder troseddol yn y Siambr ychydig wythnosau yn ôl, ac nid ni a gyflwynodd honno, ond yn sicr roedd y Blaid Lafur a Phlaid Cymru yn cyfleu negeseuon cryf ar y mater hwn. Felly, credaf fod y ddadl eisoes wedi achub y blaen ar yr ymchwiliad i ryw raddau.

I ailadrodd yr hyn a ddywedwyd bythefnos yn ôl, dywedodd Jane Hutt ar ran y Blaid Lafur fod Llywodraeth Cymru yn aros am ganlyniad ein hymchwiliad ond ar yr un pryd roedd yn paratoi Bil Llywodraeth ar y mater hwn. Wel, mae Bil yn ymrwymiad mawr ac nid ydych yn paratoi Bil os nad ydych o ddifrif yn bwriadu cyflwyno deddfwriaeth. Felly, credaf fod hyn yn dweud wrthym fod Llywodraeth Cymru eisoes wedi penderfynu y bydd yn ymestyn yr hawl i garcharorion bleidleisio, er nad ydynt yn dweud hynny'n benodol, er gwaethaf y ffaith nad ydym wedi gorffen ymchwiliad y pwyllgor eto.

O'u rhan hwy, roedd Plaid Cymru, a gyflwynodd y ddadl, yn awyddus i gynnwys hawl carcharorion i bleidleisio yng ngeiriad eu cynnig. Rhoddodd hyn arwydd cryf i ni, rwy'n credu, eu bod yn dymuno ymestyn yr etholfraint i garcharorion bleidleisio yng Nghymru. Felly, unwaith eto, credaf fod hyn yn achub y blaen ar yr ymchwiliad, mewn ysbryd yn sicr os nad o ran yr union eiriad. Felly, credaf y gallwn gyfiawnhau cyflwyno'r ddadl hon heddiw. Wrth gwrs, byddaf yn ymdrechu i barhau i wrando ar dystiolaeth ymchwiliad y pwyllgor.

Nawr, mae fy nghyd-Aelod, Neil Hamilton, wedi nodi rhai o'r prif wrthwynebiadau moesol i ganiatáu i garcharorion bleidleisio o gwbl, sef safbwynt UKIP yn y bôn—ein bod ymhell o fod eisiau ymestyn y bleidlais i gynnwys carcharorion, ac yn hytrach, y byddai'n well gennym anwybyddu dyfarniad hurt Llys Hawliau Dynol Ewrop ar hyn a pheidio â chaniatáu i unrhyw garcharor bleidleisio o gwbl. Os mai'r gwrthwynebiad mawr i hyn yw bod angen inni gydymffurfio â Llys Hawliau Dynol Ewrop, dyma yw ein safbwynt: rydym yn gadael yr UE a Llys Cyfiawnder Ewrop er mwyn cael rheolaeth dros ein deddfau ein hunain, wedi'r cyfan dyna y pleidleisiodd y mwyafrif o bobl y DU drosto. Felly, pam na allwn adael Llys Hawliau Dynol Ewrop hefyd a chael ein bil hawliau Prydeinig ein hunain? Felly, dyma gyd-destun gwleidyddol ein gwrthwynebiad i'r egwyddor o roi hawl i garcharorion gael pleidleisio.

Nawr, yr hyn y mae ein hymchwiliad eisoes wedi'i ddangos hyd yn hyn yw'r nifer o anawsterau technegol a logistaidd sy'n debygol o godi os ewch ar hyd y llwybr o geisio ymestyn yr etholfraint i gynnwys carcharorion. Ceir anawsterau mawr, er enghraifft, mewn perthynas â chyfeiriad cofrestredig carcharorion. Ceir carcharorion gyda chyfeiriadau yng Nghymru sydd mewn carchardai yn Lloegr. Felly, gallai rhai carcharorion a gedwir mewn carchardai yn Lloegr gael caniatâd i bleidleisio mewn etholiad Cynulliad Cymru. Bydd hynny'n anodd i'w drefnu. Hyd yn oed os oes ganddynt y bleidlais honno'n ddamcaniaethol, a fyddant yn gallu bwrw eu pleidlais yn ymarferol? Ac fel arall, ceir carcharorion o Loegr yng ngharchardai Cymru na fydd ganddynt hawl i bleidleisio mewn etholiad Cynulliad.

A wnewch chi dderbyn ymyriad ar hynny?

Gwnaf.

A yw'n ymwybodol fod carcharorion eisoes yn arfer eu hawl i bleidleisio? Maent yn tueddu i bleidleisio drwy'r post neu drwy ddirprwy.

Yn ôl yr hyn a gofiaf o'n hymchwiliad yng Nghymru, estynnwyd yr hawl i bleidleisio gan y dyfarniad hwnnw gan Lys Hawliau Dynol Ewrop a'i chymhwyso ar gyfer—

Carcharorion ar remánd.

A, carcharorion ar remánd. Iawn, mae hwnnw'n fater penodol.

Nid ydynt wedi'u heuogfarnu pan fyddant ar remánd.

Maent yn dal i fod yn y carchar, onid ydynt?

Rwy'n meddwl bod anhawster sylfaenol—[Torri ar draws.] Mae anhawster sylfaenol gyda charcharorion ar remánd, ond mae'n bwynt diddorol y mae angen inni edrych arno.

Nawr, os caf ddychwelyd at yr hyn yr oeddwn yn ei ddweud, ar y llaw arall, ceir carcharorion o Loegr yng ngharchardai Cymru na fydd yn cael pleidleisio mewn etholiad Cynulliad. Felly, mewn llawer o garchardai, bydd gennych garcharorion yn yr un adain, a rhai ohonynt yn cael pleidleisio ac eraill na fyddent yn cael gwneud hynny. Yr hyn na fydd gennych fydd cyfle cyfartal, a gallai'r anghydraddoldeb arwain o bosibl at ostwng morâl yn yr adain yn hytrach na'i godi, felly rwy'n credu bod angen inni droedio'n ofalus yma.

Ymwelsom â charchar y Parc, fel y soniodd John Griffiths. Cyfarfuom â charcharorion, cyfarfuom â swyddogion carchar a chyfarfuom â chyfarwyddwr  y carchar. Nawr, mae ganddynt system freintiau yn y carchar hwnnw. Tybed a fyddai'r system freintiau o unrhyw ddefnydd i benderfynu a ellid caniatáu i garcharor bleidleisio ai peidio—efallai ei fod yn syniad naïf. Credai cyfarwyddwr y carchar fod hyn yn anymarferol iawn ac ar ôl ystyried, credaf y byddai'n annhebygol gan eich bod yn rhoi hawl i gyfarwyddwr y carchar a swyddogion y carchar i ddweud pwy sy'n cael a phwy nad yw'n cael pleidleisio, sy'n sylfaenol annemocrataidd mae'n debyg. Felly, o gofio'r holl anawsterau hyn, cawn ein harwain wedyn i mewn i ddyfroedd tywyll iawn caniatáu i bob carcharor bleidleisio. Credaf fy mod yn cytuno â'r pwyntiau a nododd Mark Isherwood yn ystod y ddadl flaenorol yn y Siambr nad yw'r posibilrwydd y caiff troseddwyr treisgar fel llofruddion a threiswyr rhywiol bleidlais yn debygol o ennill llawer o gefnogaeth o blith yr etholwyr yn ehangach. A dyfynnodd eto heddiw y ffigur o 9 y cant o arolwg YouGov a gynhaliwyd yn 2017. Felly, rwy'n credu mai ychydig iawn o gefnogaeth gyhoeddus sydd yna i hyn. Nid oedd ym maniffesto Llafur na Phlaid Cymru; credaf mai haerllugrwydd braidd yw ceisio cyflwyno hyn o dan y radar. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n dod at hyn nid oherwydd gwrthwynebiad llwyr i'r gair 'Ewrop' a bod unrhyw sefydliad sy'n cynnwys y disgrifydd hwnnw'n anghywir felly fel mater o egwyddor ac yn ymarferol. Mae fy ymagwedd ychydig yn wahanol, er bod cyflwyniad Neil Hamilton i'r ddadl hon o leiaf wedi ceisio dadlau ar sail egwyddor yn ogystal â chwifio penawdau papur newydd arnom.

Ond gadewch i mi ddweud hyn: credaf fod hyn yn bwysig—pan wneuthum ddatganiad i'r lle hwn fel Gweinidog ar 30 Ionawr y llynedd, gwneuthum ddatganiad y gobeithiwn ei fod wedi'i wreiddio mewn egwyddor a'r ymrwymiad athronyddol i gyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb a ddylai fod yn nodweddu'r lle hwn. Os ydym i fod yn Senedd yn y dyfodol, mae'r penderfyniadau a wnawn a'r ymagwedd a gymerwn tuag at y penderfyniadau hynny o bwys sylfaenol i ddinasyddion y wlad hon. I mi, pan fyddwn yn carcharu rhywun, pan fyddwn yn mynd â'u rhyddid oddi wrthynt, rydym yn mynd â'u rhyddid er mwyn gwneud rhai o'r pethau a ddisgrifiodd Neil Hamilton. Yr hyn nad ydym yn ei wneud, a'r hyn na ddylem byth geisio ei wneud, yw mynd â'u hunaniaeth oddi wrthynt, mynd â'u dinasyddiaeth oddi wrthynt, mynd â'u hawliau oddi wrthynt fel unigolion ac fel bodau dynol. Mae hwnnw'n gynnig gwahanol. Y gosb y maent yn ei chael yw colli eu rhyddid, a dyna'r pwynt y dylem ddechrau gydag ef.

Ond dylem hefyd ddechrau ar bwynt gwahanol o egwyddor, pwynt o egwyddor sydd wedi'i wreiddio mewn adsefydlu, ac un o rannau gwannaf y system sydd gennym ar gyfer ymdrin â chyfiawnder troseddol yn y wlad hon yw'r gwasanaethau 'drwy'r gât' wrth i garcharorion ddod at ddiwedd eu dedfryd a'u dwyn yn ôl i'r gymuned, a buom yn trafod hynny gyda chwestiwn brys ac amserol yn gynharach y prynhawn yma. I mi, pan edrychaf ar y mater hwn, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i drin pobl drwy gydol eu cyfnod yn y carchar fel dinasyddion y wlad hon ac fel dinasyddion rydym yn gobeithio y byddant yn chwarae rhan bwysig yn eu cymunedau yn y dyfodol, fel dinasyddion cyfrifol. Teimlwn fod y cynnig a wneuthum i'r lle hwn yn lle rhesymol i fod, lle bydd rhywun sydd wedi'i ddedfrydu i garchar am gyfnod o amser a lle rhagwelir y bydd eu dyddiad rhyddhau o fewn tymor yr awdurdod sy'n cael ei ethol—llywodraeth leol yn yr achos hwn, wrth gwrs—byddai'n gallu pleidleisio mewn etholiad i'r awdurdod hwnnw. Byddant yn ddinasyddion sy'n byw yn y lle hwnnw yn ystod tymor yr awdurdod hwnnw sy'n cael ei ethol, ac roeddwn yn meddwl bod honno'n egwyddor go bwysig, oherwydd nid ydym yn amddifadu neb o'u hawl i bleidleisio a gedwir yn y carchar dros gyfnod estynedig o amser—dedfryd am oes neu ddedfryd hir—ond mewn gwirionedd rydym yn galluogi rhywun i ddewis yr awdurdod lleol, yn yr achos hwn, ac i gymryd rhan mewn etholiad lle maent hwy eu hunain yn byw yn y gymuned honno yn ystod tymor yr awdurdod hwnnw, ac mae hwnnw'n bwynt pwysig i'w wneud. Rydym eisoes yn gwneud hyn gyda charcharorion ar remánd, wrth gwrs; maent eisoes yn cymryd rhan ac yn gallu gwneud hynny. Maent yn gwneud hynny gyda chyfeiriad cysylltiedig—ni cheir yr un o'r problemau y ceisiodd arweinydd UKIP eu mynegi yn ei gyfraniad. Nid oes yr un o'r materion hyn yn berthnasol ac nid ydynt wedi bod yn berthnasol ar unrhyw adeg, lle mae anawsterau wedi codi. A gadewch imi ddweud hyn: mae'n bwysig ein bod yn gwneud hyn mewn ffordd resymegol sydd wedi'i gwreiddio mewn egwyddor, sydd wedi'i gwreiddio mewn ymrwymiad athronyddol i gyfiawnder cymdeithasol, ond hefyd lle ceir cymhwysiad ymarferol.

Mae'n amlwg i mi fod y trefniadau a'r strwythurau eisoes yn eu lle, ac yn sicr, fel Gweinidog, roeddwn yn glir iawn nad oedd unrhyw rwystrau ymarferol mawr i allu cyflawni hyn. Mae'r strwythurau sydd gennym ar waith, hawl carcharor i gael gohebiaeth gan swyddog canlyniadau etholiadol, eisoes yn bodoli, mae hawl carcharor i gael yr ohebiaeth yn breifat ac i wneud penderfyniad ar sail yr ohebiaeth honno eisoes yn bodoli. Mae'r Comisiwn Etholiadol eisoes wedi gwneud asesiad o sut y gallai hyn weithredu yn ymarferol, a diwygiwyd y ddeddfwriaeth berthnasol eisoes yn 2000 i alluogi hyn i ddigwydd. Felly, nid oes unrhyw gymwysiadau ymarferol na phroblemau ymarferol ynghlwm wrth y mater hwn. Pwy ydym fel gwlad, fel pobl, fel cymuned sy'n bwysig i mi. Rwyf am weld carcharorion sy'n cael eu cadw ar hyn o bryd mewn carchardai naill ai yma neu yn rhywle arall yn cael eu rhyddhau ar bwynt lle byddant yn dod yn ddinasyddion cyfrifol yn y wlad hon. Ac mae angen inni ddechrau eu trin fel dinasyddion cyfrifol nid ar y pwynt y cânt eu rhyddhau, ond ar y pwynt lle maent yn dal i fod wedi'u carcharu, lle gallwn ddechrau ar y broses o adsefydlu.

Un o'r argyfyngau go iawn—ac rwy'n siŵr fod Mr Hamilton yn ymwybodol o hyn—yw bod adsefydlu bob amser yn dechrau pan fydd hi'n rhy hwyr, a phan fydd eisoes yn mynd i fethu. Yr hyn sydd angen inni ei wneud yw sicrhau ein bod yn gallu gwneud hynny fel dull cydlynol a chyfannol o'r dechrau. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn yn pleidleisio y prynhawn yma i gefnogi'r egwyddorion hynny a bod y pwyllgor yn ystod ei waith hefyd yn dod i'r casgliad hwnnw ac y byddwn yn gallu deddfu ar y materion hyn cyn diwedd y Senedd hon.

Rwyf am gyfrannu at y ddadl hon mewn ysbryd myfyriol—nid i achub y blaen ar ganlyniad y pwyllgor rwy'n aelod ohono dan arweiniad John Griffiths, ond wrth agor, rwyf am ddiolch i garcharorion a staff y carchar a swyddogion carchar y Parc, lle buom ar ymweliad y diwrnod o'r blaen. Fe'm trawyd gan ba mor huawdl, gwybodus a deallus oedd y trafodaethau gyda'r carcharorion a staff y carchar. Dywedodd rhai o'r carcharorion wrthym, yn y grŵp yr oeddem ni ynddo, 'Byddech yn synnu pa mor wybodus ydym ni a ninnau'n gaeth am 14 awr y dydd, faint o deledu gwledyddol y byddwn yn ei wylio a faint o bapurau newydd y byddwn yn eu darllen. Rydym yn wybodus iawn am bethau.' Felly, hoffwn ddiolch iddynt ac rwy'n edrych ymlaen at yr ymweliad yfory.

A gaf fi fynd yn ôl ychydig i pam yr ydym lle'r ydym? Mae'r rheswm pam ein bod yn amddifadu carcharorion o'r etholfraint yn dyddio'n ôl i'r canol oesoedd a mater marwolaeth ddinesig—y syniad eich bod yn fforffedu eich eiddo os oeddech yn mynd i garchar. Oherwydd eich bod wedi fforffedu eich eiddo, roeddech yn fforffedu'r hawl i bleidleisio, oherwydd roedd yr oedd yr hawl i bleidleisio yn seiliedig ar berchnogaeth eiddo, ac ati. Felly, mae iddo gynsail canoloesol—[Torri ar draws.] Wel, mae'n mynd yn ôl cyn hynny mewn gwirionedd, mae'n ganoloesol—yn 1870 y cafwyd y Ddeddf Fforffediad, a oedd yn sôn am y contract cymdeithasol bryd hynny yn ogystal.

Felly, mae hanes hir a rhyfedd yn perthyn i hyn, ond os caf ddod ychydig bach yn fwy diweddar, ers 2005, lle roedd gwaharddiadau o fewn gwledydd ar hawl carcharorion i bleidleisio, canfuwyd bod hyn yn torri deddfwriaeth hawliau dynol rhyngwladol. Nododd Llys Hawliau Dynol Ewrop, nad yw'n gorff yr UE—ceir dryswch ynglŷn â hynny weithiau—fod y gwaharddiad cyffredinol ar hawl carcharor i bleidleisio yn ddiwahân ac yn anghymesur. Ac wrth gwrs, fel y mae sawl un o'r cyfranwyr eisoes wedi nodi yn y ddadl hon, ym mis Tachwedd 2017, rhoddodd Llywodraeth y DU hawl i bleidleisio yn y DU i garcharorion a ryddhawyd ar drwydded dros dro—neu dan gyfyngiad yn y cartref, ar remánd, fel y byddwn yn aml yn ei alw, dan gyfyngiad, dan gyrffyw. Yn wir, dosbarthwyd canllawiau y flwyddyn honno, a rhoddwyd taflenni i'r holl garcharorion, yn ôl yr hyn a ddywedir wrthym.

Nawr, ym mis Mai 2018, argymhellodd Pwyllgor Cydraddoldebau a Hawliau Dynol Senedd yr Alban y dylid codi'r gwaharddiad yn ei gyfanrwydd yn yr Alban—a cheir amrywiaeth o safbwyntiau ar hyn—ond gwrthodwyd hyn gan Lywodraeth yr Alban. Wrth gwrs, fel y clywsom, mae'r pwyllgor dan arweiniad John Griffiths, ar anogaeth neu wahoddiad y Llywydd, bellach yn edrych ar y mater yng Nghymru, gyda'n pwerau ar gyfer y Cynulliad ac etholiadau lleol. Ac wrth gwrs, yn ddiweddar iawn yn y ddadl a gawsom ar 30 Ionawr, pleidleisiodd y Cynulliad 36 i 14 gydag un yn ymatal o blaid yr egwyddor o bleidlais i garcharorion. Rwy'n nodi bod hynny ychydig yn fyr o'r uwchfwyafrif sydd ei angen i newid y farn ar hyn mewn gwirionedd.

Felly, mae sawl maes yn y cysyniad hwnnw, o ddifreinio llwyr i ryddfreinio llwyr, lle mae'r pwyllgor yn edrych gyda diddordeb ar hyn. Egwyddor hyn—. Fel y gwyddom o ymgynghoriad Llywodraeth Cymru yn ôl yn 2007, yn yr ymgynghoriad hwnnw, roedd 50 y cant o'r ymatebwyr yn cytuno gyda chaniatáu i garcharorion gofrestru ar gyfer bwrw pleidlais ac roedd 48 y cant yn anghytuno; gwahaniaeth o 2 y cant—lle clywsom hynny o'r blaen?—ond yn agos iawn. Edrychodd ar hyd dedfrydau, a ddylai hyd dedfryd fod yn ffactor ai peidio wrth benderfynu pa garcharorion a ddylai fod yn gymwys i gael yr etholfraint, neu ddifrifoldeb troseddau, a'r materion technegol y clywsom gyfeirio atynt ynglŷn â dull a'r cyfeiriad. Os caf nodi wrth gwrs—a hoffwn ddiolch i gydweithwyr yn y llyfrgell yma yn y Senedd am hyn—mae 4,700 o bobl Cymru yn y carchar, a chaiff 37 y cant ohonynt eu cadw yn Lloegr, felly ceir materion technegol yma, a cheir 261 o garcharorion sy'n fenywod o Gymru, a phob un ohonynt yn cael eu cadw mewn 12 carchar yn Lloegr. Felly, mae yna faterion technegol sy'n codi, ond nid ydynt yn anorchfygol.

Nawr, os caf droi at faterion eraill sy'n berthnasol i hyn: troseddwyr ifanc. Aethom i garchar y Parc yn ddiweddar—. Pe baem ni, o fewn y sefydliad democrataidd hwn, yn gostwng yr oedran pleidleisio i 16 a 17, beth fyddai hynny'n ei olygu o ran troseddwyr ifanc yn ogystal? Ac i roi sylw i enghreifftiau o wledydd eraill, soniais yn gynharach fod gan wledydd gwahanol ddulliau o weithredu, ac mae'r mwyafrif o wledydd democrataidd bellach yn ymestyn yr etholfraint mewn ffyrdd gwahanol i boblogaeth y carchardai, ond mae hynny'n digwydd mewn gwahanol ffyrdd, ac i raddau gwahanol.

A gaf fi droi yn fyr iawn, yn fy sylwadau i gloi, at y cysyniad o pam, os o gwbl, y dylai carcharorion gael hyn? Dywedodd y cyn-Ysgrifennydd Cartref Ceidwadol, yr Arglwydd Hurd,

Pe bai carcharorion yn cael y bleidlais byddai ASau yn dangos tipyn mwy o ddiddordeb yn yr amodau mewn carchardai.

A gaf fi droi fy sylw at hunanladdiad Vikki Thompson, carcharor trawsryweddol, oherwydd y driniaeth a'r cam-drin a ddioddefodd mewn y carchar i ddynion yn unig; y methiant parhaus i fynd i'r afael â thrais rhywiol ac ymosodiadau rhywiol parhaus y tu ôl i'r bariau ymhlith poblogaeth y carchardai; y ffaith mai carcharorion du yw 15 y cant o boblogaeth y carchardai, o gymharu â 2 y cant o boblogaeth y wlad i gyd—maent dros saith gwaith yn fwy tebygol o gael eu gwahardd rhag pleidleisio tra'u bod yn y carchar? A gallwn fynd ymlaen. Fel y dywedodd y Goruchaf Lys yng Nghanada, mae difreinio yn fwy tebygol o ddod yn broffwydoliaeth hunangyflawnol nag ysgogiad i ailintegreiddio. Mae amddifadu unigolion sydd mewn perygl o'u hymdeimlad o hunaniaeth gyfunol a'u haelodaeth o'r gymuned yn annhebygol o ennyn ymdeimlad o gyfrifoldeb a hunaniaeth gymunedol, tra bod yr hawl i gymryd rhan drwy bleidleisio yn helpu i addysgu gwerthoedd democrataidd a chyfrifoldeb cymdeithasol.

Rwy'n edrych ymlaen at gymryd rhan yn yr ymchwiliad yfory pan fyddwn yn mynd i'r carchar yng Nghaerloyw, carchar i fenywod yn unig. Credaf fod hwn yn ymchwiliad diddorol, ond rwy'n gobeithio y bydd yn rhoi rhywfaint o deimlad inni yma—golau yn fwy na gwres—ynglŷn â'r ffordd y gallai'r sefydliad democrataidd hwn fod eisiau bwrw ymlaen.

Galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol—Julie James.

Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio i sicrhau bod carchar yn amgylchedd sy'n ddiogel ac yn saff, gan alluogi staff ac adnoddau i ganolbwyntio ar adsefydlu troseddwyr. Mae'r datganiad cyntaf yng nghynnig UKIP yn gwrthddweud ei hun yn ei hanfod. Mae'r penderfyniad i anfon rhywun i garchar a'u hamddifadu o'u rhyddid yn weithred o gosb ynddi'i hun yn amlwg. Pan gyflawnir y gosb honno, dylem ganolbwyntio ar adsefydlu. Credaf yn gryf y dylid canolbwyntio mewn carchardai ar adsefydlu ac ailgysylltu carcharorion â gwerthoedd y gymdeithas yn gyffredinol.

Wrth gwrs, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw'r gwasanaeth carchardai. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a Gwasanaeth Carchardai a Phrawf ei Mawrhydi i ddarparu gwasanaethau datganoledig sy'n hanfodol er mwyn cynnal lles carcharorion a lleihau aildroseddu. Rydym yn gwrthod gwelliannau'r Ceidwadwyr, sydd i'w gweld fel pe baent wedi'u llunio ar gyfer anwybyddu'r cyfraniad mawr iawn a wneir gan wasanaethau datganoledig.

Af drwy rai o'r gwasanaethau a ddarperir gennym mewn partneriaeth â'r gwasanaeth carchardai yng Nghymru yn gyflym, gwasanaethau sy'n dangos yn glir ein hymrwymiad i ddiben carchar ar gyfer adsefydlu. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda byrddau iechyd lleol yng Nghymru i wella iechyd a lles carcharorion yng ngharchardai Cymru. Mae ein blaenoriaethau yn cynnwys iechyd meddwl, camddefnyddio sylweddau a rheoli meddyginiaethau. Mae'r gwasanaethau hyn yn allweddol i sicrhau bod carcharorion wedi eu paratoi ar gyfer dychwelyd i fywyd y tu allan i furiau'r carchar. Mae mynediad at addysg o ansawdd da a chysylltiadau ar gyfer cael gwaith yn rhan hanfodol o ymagwedd Llywodraeth Cymru tuag at leihau aildroseddu. Gan weithio gyda'r gwasanaeth carchardai, rydym wedi datblygu ein cynllun cyflogadwyedd, sy'n helpu carcharorion i ddysgu ymhellach a chael gwaith o safon ar ôl eu rhyddhau. Ein nod yw sicrhau bod gan droseddwyr fynediad at gontinwwm o gymorth wrth iddynt ddychwelyd i'w cymunedau cartref.

Rydym hefyd yn gweithio gydag asiantaethau troseddu a chyfiawnder ac awdurdodau lleol i wella'r opsiynau tai sydd ar gael, er mwyn goresgyn llawer o'r problemau llety a wynebir gan lawer o garcharorion wrth eu rhyddhau. Yn arbennig, fel y trafodwyd mewn cwestiwn amserol yn gynharach heddiw, rydym am sicrhau yr asesir anghenion tai pobl sy'n gadael carchar tra'u bod yn dal i fod yn y carchar, ac mae'r broses ailsefydlu yn ddi-dor o'r adain i'r gymuned. Ac fel y dywedwyd yn gynharach hefyd, mae llawer gormod yn cysgu ar y stryd ar hyn o bryd, ac mae methiannau i gynllunio digon cyn eu rhyddhau yn ffactor pwysig yn hynny, fel y trafodwyd gennym yn ein cwestiwn amserol.

Ond wrth ystyried adsefydlu, ni allwn anwybyddu effaith anfon cynifer o fenywod i'r carchar, yn aml am droseddau diannod lefel isel, sydd, yn fy marn bersonol i, yn gwbl amhriodol ar gyfer rhoi dedfrydau o garchar ar eu cyfer yn y lle cyntaf. Felly croesawaf y glasbrint troseddwyr benywaidd a ddatblygwyd gan fy rhagflaenydd yn y swydd, Alun Davies, glasbrint y buom yn gweithio arno gyda'n gilydd am amser go faith, ac a ddatblygwyd ar y cyd gyda'r gwasanaeth carchardai a phrawf, i helpu i nodi'r cymorth ychwanegol sydd ei angen ar gyfer darparu gwasanaethau cyfiawnder priodol ar gyfer menywod yng Nghymru. Rwy'n falch fod Llywodraeth y DU yn edrych ar y defnydd o ddedfrydau tymor byr o'r diwedd. Nid yw'r dull 'sioc sydyn, siarp' fel y'i gelwir o ddedfrydu yn gweithio. Yn aml, nid yw'r rhai sy'n cael dedfryd fer o garchar yno'n ddigon hir i allu cwblhau'r rhaglenni addysgol sydd ar gael a'r triniaethau camddefnyddio sylweddau a luniwyd i sicrhau eu bod yn cael eu hadsefydlu, ac yn ddigon hir fel rheol—fel y dywedodd David Melding, rwy'n credu, yn gynharach yn y cwestiwn amserol—i amharu ar swyddi, cartrefi a theuluoedd, heb gyflawni unrhyw beth o werth i unrhyw un.

Mae ein hymagwedd tuag at gyfiawnder ieuenctid yn canolbwyntio'n gyfan gwbl ar weithgaredd ymyrryd ac atal yn gynnar i annog pobl ifanc rhag troseddu a hyrwyddo eu lles. Rydym yn darparu cyllid drwy'r grant hybu ymgysylltiad cadarnhaol ymhlith pobl ifanc sydd mewn perygl o droseddu, sy'n cynnig cymorth dargyfeiriol ac ataliol i bobl ifanc sydd mewn perygl o droseddu. Credaf fod hwnnw'n ddigon i ddangos bod Llywodraeth Cymru'n gwneud llawer iawn ar ddatblygu ymagwedd gyfannol at adsefydlu gyda'r fantais o wneud ein cymunedau'n fwy diogel.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn gwrthod yr ail elfen yng nghynnig UKIP a'r ail o welliannau'r Ceidwadwyr. Rwy'n glir iawn fy mod yn cefnogi'r egwyddor o alluogi rhai carcharorion i bleidleisio yn etholiadau Cymru, am y rhesymau a nodwyd gan nifer o gyd-Aelodau. Byddai cael hawl i bleidleisio yn anfon negeseuon cryf iawn i'r carcharorion hyn fod ganddynt gyfran mewn cymdeithas ac yn eu tro, fod ganddynt gyfrifoldebau tuag at y gymdeithas honno yn ei chyfanrwydd. Mae'r gwasanaethau cymorth a amlinellais yn rhan gyntaf fy araith yn dangos pa mor fawr yw'r gyfran honno, a phrin fy mod wedi crybwyll y cymorth y mae teuluoedd carcharorion yn debygol o alw amano gan y gwasanaethau datganoledig pan fo aelodau teuluol yn y carchar.

Mae Llywodraeth Cymru yn edrych yn ofalus ar yr holl faterion sy'n ymwneud â'r posibilrwydd o ganiatáu i garcharorion bleidleisio yn etholiadau Cymru. Rydym wedi gwahodd safbwyntiau ar yr egwyddor o ganiatáu i rai carcharorion bleidleisio yn etholiadau lleol Cymru yn ein hymgynghoriad ar ddiwygio etholiadol ym maes llywodraeth leol yn 2017, fel y nododd Alun Davies a Huw Irranca—a John Griffiths wrth sôn am ei waith pwyllgor. Fel y dywedodd Huw Irranca, roedd y safbwyntiau a fynegwyd yn gytbwys iawn: roedd 50 y cant o'r ymatebion o blaid caniatáu i garcharorion bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol, ac roedd 48 y cant yn anghytuno, ac ni fynegodd 2 y cant farn y naill ffordd neu'r llall. Ceir adlais rhyfedd yno o gwestiynau eraill a ofynnir i'r cyhoedd.

Mae yna rai materion cymhleth ynglŷn â gweithredu i'w hystyried a rhoi sylw iddynt, ond fel y dywedodd Alun Davies, rydym eisoes wedi edrych ar y rheini'n eithaf helaeth, ac nid ydynt yn peri unrhyw anhawster gweinyddol arbennig. Yn benodol, y ffaith bod llawer o garcharorion o Gymru, gan gynnwys pob carcharor benywaidd, yn cael eu carcharu yn Lloegr, a bod tua 30 y cant o'r carcharorion yn y pump carchar yng Nghymru yn dod o Loegr—nid yw honno'n broblem, oherwydd bydd y carcharorion hyn yn pleidleisio drwy'r post wrth gwrs, fel y bydd llawer o bobl sydd â chyfeiriadau yng Nghymru ond sydd y tu allan i Gymru neu heb fod yn eu man pleidleisio arferol ar adeg y pleidleisio.

Rydym yn paratoi deddfwriaeth ar gyfer ei chyflwyno yn ddiweddarach eleni a fydd yn caniatáu i rai 16 ac 17 oed bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru, a heddiw ddiwethaf y cyflwynodd y Llywydd fesurau tebyg ar gyfer y Senedd. Wrth ystyried hawl carcharorion i bleidleisio, byddwn yn edrych hefyd ar y goblygiadau ar gyfer troseddwyr ifanc yn yr amgylchiadau hynny. Ond fel y dywedodd llawer o bobl, rwy'n ymwybodol iawn fod yn y materion sy'n codi ynghylch hawl carcharorion i bleidleisio, gan gynnwys y goblygiadau ar gyfer troseddwyr ifanc, yn cael eu harchwilio ar hyn o bryd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau. Nid wyf am ragdybio casgliadau'r pwyllgor; nid ydym wedi cyrraedd unrhyw benderfyniadau terfynol ac rydym yn aros am adroddiad y pwyllgor. Nid wyf yn rhannu sinigiaeth Gareth Bennett ac UKIP mewn perthynas â democratiaeth, ac rydym yn edrych ymlaen yn eiddgar at ystyried adroddiad y pwyllgor yn hyn o beth. Diolch.

Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i'r ddadl. 

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Rydym wedi cael dadl ddiddorol, a chredaf y bu’n ddadl bwyllog a chymedrol, fel y dylai fod. Mae'n fater pwysig i ddemocratiaeth, ond y tu hwnt i hynny, fel y nododd Alun Davies yn ei araith, a oedd yn araith dda iawn yn fy marn i, mae hefyd yn ymwneud â’r ffordd rydym yn trin pobl er eu bod wedi eu carcharu a'r tu allan i gyrraedd cymdeithas yn gyffredinol. Credaf yn gryf y dylid trin carcharorion mewn ffordd ddynol. Rwyf wedi bod yn ymwneud ers blynyddoedd lawer ag elusen a sefydlwyd gan yr Arglwydd Longford, a oedd yn ffrind da i mi, o'r enw New Bridge, ar gyfer ailintegreiddio cyn-garcharorion yn y gymdeithas, ac rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith rhagorol y maent wedi'i wneud. Cyfeiriodd Mark Isherwood yn ei gyfraniad at elusennau eraill, megis Clean Slate a SToMP, sy’n gwneud gwaith tebyg. Mae hyn yn gwbl hanfodol os ydym am ailintegreiddio pobl yn y gymdeithas fel unigolion sy'n parchu'r gyfraith. Diben carchar wrth gwrs yw atal a chosbi, ond nid oes unrhyw bwynt i hynny os nad yw pobl wedi dysgu unrhyw beth ar ei ddiwedd a'u bod yn aildroseddu, ac fel y dywedodd Jenny Rathbone yn ei hymyriad yn ystod fy araith yn gynharach, mae troseddu parhaus yn elfen bwysig o hyn, ac rwy'n amau'n fawr y bydd rhoi’r hawl i garcharorion bleidleisio yn cael unrhyw effaith. Credaf mai mater i ni fel deddfwyr yw penderfynu—nid barnwyr, ac yn bendant nid barnwyr tramor—a yw carcharorion, fel rhan o’r gosb am gyflawni trosedd, yn colli'r hawl i bleidleisio tra byddant yn y carchar. Rhoddodd Huw Irranca-Davies ychydig o'r hanes i ni yn ei gyfraniad: wrth gwrs, cyn y 1830au, roedd yr hawl i bleidleisio'n hawl eiddo i raddau helaeth ac nid yn hawl ddemocrataidd yn yr ystyr y byddem yn ei ddeall ei heddiw, a Deddf Fforffedu 1870 oedd dechrau'r broses o ddiddymu hawl carcharorion i bleidleisio yn ei chyd-destun modern.

Rwy'n cefnogi'r hyn a ddywedodd Alun Davies ynglŷn â’r hyn sy'n digwydd i garcharorion pan gânt eu rhyddhau, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn dechrau’r broses o ailintegreiddio cyn iddynt gael eu rhyddhau. Gallaf weld y dadleuon o blaid yr hyn a gyflwynwyd ganddo. Credaf ei fod yn atyniadol gan y gallwch weld ei ddiben ymarferol: mae carcharorion yn dod i ddiwedd eu dedfrydau, maent yn dod i ddiwedd effaith ataliol ac effaith gosbol eu dedfryd, a gallwch weld, felly, fod yr elfen adsefydlu yn llawer pwysicach, efallai, nag y mae ar y dechrau. Felly, yn sicr, mae hynny'n rhywbeth y buaswn yn barod i ystyried ei gefnogi fel rhan o'r broses.

Rwyf am ddweud wrth John Griffiths, fel Cadeirydd y pwyllgor cydraddoldeb, nad bwriad y ddadl hon mewn unrhyw ffordd yw achub y blaen ar adroddiad y pwyllgor. Un o'r pethau rwy’n eu hedmygu fwyaf ynghylch y Cynulliad hwn ers i mi fod yma yw'r ffordd y mae'r pwyllgorau trawsbleidiol hyn yn bwyllgorau gwirioneddol drawsbleidiol, ac yn eu hadroddiadau, maent o ddifrif yn ceisio sicrhau consensws a all lywio'r ddadl, a gobeithio bod y ddadl hon, fel dadl Plaid Cymru ychydig wythnosau yn ôl, yn rhan o'r broses—cyfraniad, os mynnwch, at eich gwaith, ac nid ymgais i’w ddisodli neu gymryd ei le.

Rwy’n sylweddoli bod cyfyngiad ar yr hyn y gallai'r Gweinidog ei ddweud yn ei haraith gan y bydd yn rhaid iddi ystyried y mater hwn pan fydd y pwyllgor cydraddoldeb wedi cynhyrchu ei adroddiad. Rwy'n cytuno'n gryf â rhywbeth a ddywedodd hefyd mewn perthynas â nifer y bobl sy'n bwrw dedfrydau byr iawn yn y carchar nad ydynt mewn gwirionedd yn darparu llawer o effaith ataliol, ac yn sicr, maent yn cynhyrchu problemau yn y carchar. Gall carchardai fod yn lleoedd annymunol iawn. Rwyf wedi bod mewn llawer o garchardai yn ystod fy oes—fel cyfreithiwr, prysuraf i ychwanegu [Chwerthin.]—ac roedd lleoedd fel carchar Wormwood Scrubs a charchar Strangeways a charchar Wandsworth, fel yr arferai fod, yn lleoedd annynol iawn, ac yn rhwystr i’r broses adsefydlu mewn gwirionedd. Felly, mae adeiladu carchardai newydd yn elfen hanfodol bwysig yn fy marn i o’r broses o adsefydlu pobl yn y gymdeithas sifil mewn ffordd well na phan aethant i mewn, ac mae hynny, wrth gwrs, o fudd i bob un ohonom. Ond rwy’n dal i gael fy argyhoeddi bod rhoi hawl i garcharorion bleidleisio yn rhan hanfodol o'r broses hon. Fe arhoswn am ganlyniadau trafodaethau'r pwyllgor cydraddoldeb, a chynigion y Llywodraeth wedyn yn wir.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu. [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.