Eitem 6 ar ein hagenda yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ar gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru—Cymru Wrth-hiliol, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae hiliaeth ac anghydraddoldebau hiliol wedi cael effaith andwyol ar gymdeithas fyd-eang ers cannoedd o flynyddoedd. Yn ôl ym mis Hydref 2020, cefnogodd y Senedd gynnig i fynd ati o ddifrif i ddod â hiliaeth ac ideoleg hiliol i'r wyneb, ac ymdrechu tuag at Gymru fwy cyfartal, gan fynd i'r afael ag anghydraddoldeb hiliol systemig a strwythurol. Dywed Ymddiriedolaeth Runnymede fod anghydraddoldebau hiliol yn parhau ym mron pob maes mewn cymdeithas ym Mhrydain o enedigaeth i farwolaeth, ac mae digwyddiadau drwy gydol y flwyddyn ddiwethaf wedi dangos realiti trasig y datganiad hwnnw. Mae effaith anghymesur a mwy difrifol COVID-19 ar gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn amlygu'r anghydraddoldeb hiliol cynhenid yn ein cymdeithas, ac yn sgil marwolaeth George Floyd, mae Black Lives Matter ac eraill wedi sicrhau bod hiliaeth ac anghydraddoldeb hiliol yn faterion na all neb eu hanwybyddu.

Nawr yw'r amser ar gyfer gweithredu, ac wrth i ni nodi unwaith eto y diwrnod rhyngwladol ar gyfer dileu pob math o wahaniaethu ar sail hil, rwy'n falch o gyhoeddi y bydd Llywodraeth Cymru, yr wythnos hon, yn cyhoeddi cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru ar gyfer ymgynghoriad. Mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru—Cymru Wrth-hiliol yn nodi cyfres o nodau a chamau gweithredu a gynlluniwyd i wella'r canlyniadau i bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru. Mae'n seiliedig ar nifer o themâu a ddatblygwyd mewn cyd-gynhyrchiad â chymunedau lleiafrifoedd ethnig. Mae wedi'i wreiddio mewn tystiolaeth ac wedi'i lunio gan academyddion arbenigol o bob rhan o Gymru a'r DU ehangach.

Mae manylion a maint y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn feiddgar, i adlewyrchu ein gweledigaeth uchelgeisiol a radical ar gyfer Cymru—gweledigaeth o Gymru sy'n wrth-hiliol. Nid anhiliol, nid mwy cyfartal—Cymru lle nad oes dim goddefgarwch tuag at hiliaeth o unrhyw fath. Mae cymryd y safiad hwn yn hanfodol bwysig i'n rhanddeiliaid a'n cymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig gan ei fod yn darparu ar gyfer dealltwriaeth weithredol ac ymwybodol bod ein cymdeithas wedi'i strwythuro mewn ffordd sy'n eithrio lleiafrifoedd ethnig. Mae safiad gwrth-hiliol yn herio'r status quo ac yn ailadeiladu systemau er budd pob un ohonom. Mae gwrth-hiliaeth yn symud baich hiliaeth o'r dioddefwyr i bawb mewn cymdeithas. Bydd llawer o bobl yng Nghymru nad ydyn nhw yn ystyried eu hunain yn hiliol, ond mae gwrth-hiliaeth yn gofyn i bob un ohonom ni wneud ymdrech ymwybodol a gweithredol i amlygu hiliaeth lle bynnag y gwelwn ni hynny. Nid yw sefyll ac aros yn dawel yn ddigon. Mae cymryd safiad gwrth-hiliol yn gosod y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ar wahân i unrhyw ymyrraeth polisi arall o'r math hwn, naill ai yng Nghymru o'r blaen, neu ledled y DU.

Mae nodweddion nodedig eraill yn y cynllun hwn sy'n ei osod ar wahân i gynlluniau eraill o'r math hwn. Mae'r egwyddor o gyd-greu wedi bod yn hanfodol i ddatblygu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Mae cynnwys y cynllun wedi'i wreiddio ym mhrofiad byw pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru. Mae tua 2,000 o unigolion wedi rhannu eu barn ar yr hyn y dylai'r cynllun ei gynnwys ac ni fyddai'r cynllun wedi bod yn bosibl heb eu cyfraniadau nhw. Mae wedi bod yn anhygoel o bwerus ac mae eisoes yn gatalydd ar gyfer newid. Mae rhannu'r profiadau byw hyn wedi bod yn boenus i'r rhai sy'n gysylltiedig, ac rwy'n cydnabod y llafur emosiynol sy'n rhan annatod o waith o'r fath. Mae'r unigolion hyn wedi rhoi cymaint ohonyn nhw eu hunain wrth geisio cael cynllun sy'n creu newid pendant ac mae'n hanfodol ein bod ni nawr yn cydnabod y cyfraniadau hynny.

Rwy'n ddiolchgar i'r 17 o fentoriaid cymunedol o gymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig sy'n gweithio ochr yn ochr â swyddogion Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd ac yn rhannu eu harbenigedd. Maen nhw wedi ychwanegu gwerth, wedi cyfoethogi ein dealltwriaeth ac wedi dangos pam y mae amrywiaeth ar draws gweithlu yn hanfodol er mwyn sicrhau datblygiad polisi effeithiol. Yn ogystal â'r rhai sydd â phrofiad bywyd o hiliaeth, mae'r cynllun yn ganlyniad cydweithio rhwng llawer o randdeiliaid, ac rwyf am achub ar y cyfle hwn i ddiolch i'r holl gyfranogwyr am eu haelioni o ran arbenigedd, cyfraniad, arweiniad a chyngor a roddwyd i gefnogi'r cynllun. Diolch yn arbennig i'r Athro Emmanuel Ogbonna, sydd wedi rhoi arweinyddiaeth heriol, ystyriol a chefnogol ar gyfer y gwaith, ochr yn ochr â'i swyddogaeth yn cadeirio grŵp economaidd-gymdeithasol COVID-19.

Mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi blaenoriaethu cydraddoldeb yn ei gwaith. Mae'r cynllun cydraddoldeb strategol a gweithredu'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn enghreifftiau amlwg o'r camau yr ydym yn eu cymryd i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau yng Nghymru. Bydd hanes Cymru yn ei holl amrywiaeth yn orfodol o fewn y cwricwlwm newydd, a dydd Gwener diwethaf, fel tystiolaeth bellach o'n hymrwymiad i gydraddoldeb, ymrwymodd y Gweinidog Addysg i ymgorffori'r egwyddorion hyn yng Nghwricwlwm Cymru drwy dderbyn yr holl argymhellion a wnaed yn yr adroddiad terfynol gan y cymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, cyfraniadau a chynefin yn y gweithgor cwricwlwm newydd, o dan arweiniad yr Athro Charlotte Williams.

Mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn pwysleisio pwysigrwydd cau'r 'bwlch gweithredu'. Mae'n rhaid i'r cynllun, yng ngeiriau un o'n rhanddeiliaid, ein symud ni o 'rethreg i realiti'. Mae'n rhaid iddo gyflawni ein gweledigaeth wrth-hiliol a chreu newid mewn diwylliant. Mae'n rhaid i'r camau a gyflawnir fod yn ystyrlon gan arwain at ganlyniadau cyfartal pendant. Mae'n rhaid i ni feddwl yn wahanol am y ffordd yr ydym ni'n mesur ac yn monitro cynnydd a chyflawniad. Gydag amser, efallai y bydd hyn yn gofyn am sail ddeddfwriaethol, ond yn y tymor byr, byddwn yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni i gyflawni ein gwaith trawsnewidiol ochr yn ochr â rhanddeiliaid, fel cydberchnogion y cynllun, i sicrhau atebolrwydd.

Mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn uchelgeisiol, mae'n radical ac mae'n ganlyniad i fath unigryw o gyd-greu a chydberchnogaeth. Dirprwy Lywydd, bydd gweithredu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn llwyddiannus er lles holl ddinasyddion Cymru. Bydd marchnad gyflogaeth deg yn gwella cynhyrchiant cyffredinol a thwf economaidd a fydd er lles bob un ohonom. Bydd system addysg a hyfforddiant decach yn datblygu dyhead, cyfle a chanlyniadau gwell i bob un ohonom. Bydd cyfartalu cyfleoedd a chanlyniadau ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn gwella'r system i bob un ohonom. Yng ngeiriau'r Athro Emmanuel Ogbonna, 'y rheidrwydd ar gyfer gweithredu'r cynllun yw natur gydfuddiannol y canlyniadau; bydd pob un ohonom ni yn elwa ar gydraddoldeb hiliol'.

Rwy'n gwahodd holl Aelodau'r Senedd i ystyried y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ac i rannu yn ein gweledigaeth ar gyfer Cymru Wrth-hiliol, lle mae systemau sy'n parhau anghydraddoldeb yn cael eu datgymalu, lle mae amrywiaeth hiliol yn cael ei werthfawrogi, a lle rydym ni'n gweithio i sicrhau cyfle a chanlyniadau cyfartal i bawb. Diolch.

Dirprwy Weinidog, hoffwn ddweud fy mod i'n cytuno â'r cyfan a ddywedasoch. Rydym yn croesawu'r cynllun hwn yn fawr heddiw. A gaf i achub ar y cyfle hwn yn gyntaf, serch hynny, i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog, Jane Hutt, am ei holl waith caled yn y swyddogaeth hon? Hi oedd yr unigolyn perffaith i fod â swyddogaeth o'r fath, gan ei bod yn fod dynol mor ofalgar a thosturiol ei hun. Mae hi wedi helpu'r Senedd hon a'n gwlad i gymryd camau breision wrth siarad am bynciau,  trafod a gweithredu ar bynciau a oedd yn aml yn cael eu hystyried yn bynciau tabŵ.

Mae Black Lives Matter a'r pandemig wedi tynnu sylw at anghydraddoldeb systematig, yn enwedig yn ein cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig. Mae wir wedi amlygu problemau y mae llawer yn ein cymdeithas a'n cymunedau yn eu hwynebu bob dydd yn 2021. Ac rwy'n nodi'r flwyddyn, oherwydd mae'n eithaf anghredadwy bod yr anghydraddoldeb a'r hiliaeth ofnadwy hyn yn dal i fodoli yn ein cymdeithas ni yn 2021. Felly, mae'r cynllun i'w groesawu, mae'n amserol ac mae ei angen yn ddirfawr.

Rydym ni'n croesawu'n fawr y dull trawsbynciol ar draws adrannau o ddatblygu polisi, a'r dull rhagweithiol yn hytrach nag adweithiol y mae'r Gweinidog wedi ei amlinellu yn ei datganiad heddiw ynghylch y cynllun—er enghraifft, fel y mae eisoes wedi ei amlinellu, ymgorffori hanes pobl dduon i gael ei addysgu bellach yn y cwricwlwm newydd. Gobeithio y bydd unrhyw Lywodraeth olynol a Gweinidogion fel Kirsty Williams hefyd yn mabwysiadu'r agwedd hon yn y dyfodol. Os ydym ni fel cenedl yn wirioneddol o ddifrif o ran mynd i'r afael â hiliaeth yn ei holl ffurfiau a gweddau, yna dyma'r ffordd y mae angen i ni wneud hynny.

Yn ffodus, rwy'n credu bod llawer o hiliaeth yn ymwneud â chenhedlaeth ac y bydd yn dod i ben yn naturiol. Mae bob amser yn galonogol pan eich bod yn siarad â'n pobl ifanc pa mor bwysig yw hi ein bod ni'n mynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb yn ein cymunedau. O ran Black Lives Matter, mae gweld y rhyngweithio gyda phobl ifanc ar Twitter, er enghraifft, gyda Chlwb Pêl-droed Manchester United—rwy'n dweud hynny oherwydd fy mod i'n gefnogwr brwd fy hun—a sut y maen nhw'n cefnogi'r chwaraewyr pan fyddan nhw wedi cael eu cam-drin, a phethau o'r fath, yn wych i'w gweld ac mae'n galonogol. Os yw hynny'n arwydd o bethau i ddod, rwy'n hapus iawn i fod yn rhan ohono, ond mae' rhaid i ni gofio ein bod yn gweithredu dros y bobl ifanc hynny nawr, felly mae angen cymryd camau nawr.

Bydd arnom angen, yn amlwg, ffordd o feddwl arloesol iawn gan weithio mewn partneriaeth luosog i sicrhau ein bod yn mynd at wraidd yr anghydraddoldebau systematig hyn, a'n bod yn gweithio mewn partneriaeth â'n cymunedau lleol, a'n hawdurdodau lleol ac arweinyddion cymunedol i sicrhau bod pob cefndir, pob diwylliant, pobl o bob iaith yn ein cymunedau yn ymgysylltu â'i gilydd, ac yn cael cyfleoedd i integreiddio'n naturiol. Rwy'n crybwyll chwaraeon unwaith eto, fel y gwnaf yn aml, ond mae'n enghraifft o alluogwr perffaith i ddod â chymunedau at ei gilydd mewn ffordd naturiol. Mae'n bwysig ein bod ni'n ei ddefnyddio fel un o'r dulliau o wneud hynny.

Mae'n hanfodol ac yn hollbwysig ein bod ni'n meddwl am y pethau hyn nawr, a'n gobeithion, ein gwerthoedd a'n safiad gwrth-hiliol, a'i fod wedi ei wreiddio ym mhopeth a wnawn—yn ein hysbryd pan fyddwn yn creu polisi ledled y Senedd, ac wrth symud ymlaen i'r chweched Senedd a thu hwnt. Rwy'n falch iawn o ddweud bod y Ceidwadwyr Cymreig yn gefnogol iawn i chi, Dirprwy Weinidog, ar y cynllun hwn a'r dull gweithredu, ac rydym yn croesawu'r datganiad hwn. 

Diolch yn fawr iawn, Laura, a diolch am eich geiriau caredig ac am eich cefnogaeth i'r cynllun hwn. Mae'n mynd â mi'n ôl at y ddadl honno a gawsom yn ôl ym mis Hydref 2020. Roedd yn ddadl ac yn gynnig a gefnogwyd gan fwyafrif helaeth o Aelodau'r Senedd, consensws trawsbleidiol gwirioneddol ein bod eisiau mynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb hil yng Nghymru. Mewn gwirionedd, roedd yn cydnabod yr angen am gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ar gyfer Cymru. Roedd yn cydnabod anghydraddoldeb strwythurol a systemig a bod yn rhaid i ni fynd i'r afael â hyn o ran datblygu cynllun. Felly, dyma'r amser i newid, fel y dywedwch. Ac wrth gwrs, mae'n gyfle i bawb sydd mewn sefyllfa o bŵer—Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol, cyrff cyhoeddus a busnes. Rwy'n falch fy mod i wedi gallu rhannu'r cynllun drafft yn barod ar gyfer ymgynghori â chyngor partneriaeth gymdeithasol yr wrthblaid, lle mae gennym ni, wrth gwrs, nid yn unig undebau llafur ond cyflogwyr, Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, y Ffederasiwn Busnesau Bach, y sector preifat, yn ogystal â'r trydydd sector, yn croesawu'r cynllun ac yn cydnabod bod hyn ar gyfer Cymru gyfan. Mae ar gyfer Llywodraeth Cymru gyfan yn ogystal â Chymru gyfan.

Yr hyn yr ydym yn ei wneud hefyd, rwy'n credu, yn bwysig, yw nodi camau gweithredu y gellir eu cyflawni i fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb. Yn ystod yr wythnosau diwethaf rwyf wedi bod yn cyfarfod â'm holl gydweithwyr yn Llywodraeth Cymru, oherwydd mae hyn yn ymwneud ag iechyd a gofal cymdeithasol, mae'n ymwneud â thai, addysg, incwm a chyflogaeth, diwylliant, y celfyddydau, treftadaeth a chwaraeon. Ac rydych chi wedi rhoi'r enghraifft fyw honno lle y gwelwn yr hiliaeth honno, enghreifftiau o fynd i'r afael â hiliaeth, a hefyd ein cymunedau a'n pobl ifanc yn ymateb i hynny hefyd, o ganlyniad i'w dealltwriaeth o effaith Black Lives Matter ac maen nhw eisiau bod yn rhan o'r ymateb. Ond mae hefyd yn cydnabod bod hyn yn ymwneud ag arweinyddiaeth a chynrychiolaeth. Mae'n ymwneud â'r amgylchedd, y Gymraeg, ac mae'n ymwneud â meysydd lle yr ydym ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU, fel troseddu a chyfiawnder.

Mae'r cynllun hwn yn ymwneud â thegwch. Mae'n ymwneud â sicrhau bod gan bawb hawl i driniaeth gyfartal a gwasanaethau cyfartal, ond mae profiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru, a blynyddoedd o ddata—blynyddoedd o ddata—yn dangos nad yw'n digwydd mewn gwirionedd. Yr hyn sydd wedi dod yn amlwg, fel y dywedais, yn glir iawn, yw na ddylai hon fod yn strategaeth yn unig, mae'n rhaid iddo fod yn gynllun gweithredu. Dyna pam yr ydym ni'n ymgysylltu â'r mentoriaid cymunedol hynny sydd wedi dod i mewn i Lywodraeth Cymru, gan ariannu dros 50 o sefydliadau cymunedol ledled Cymru, felly bydd gan holl Aelodau'r Senedd grwpiau yn eu cymunedau sy'n ymgysylltu â hyn—a hefyd Fforwm Hil Cymru a sefydliadau cydraddoldeb hiliol sy'n ein harwain ni drwy hyn. Ond wrth gwrs, mae effaith anghymesur COVID-19 ar bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, a marwolaeth George Floyd, wedi taflu goleuni ar yr anghydraddoldebau dwfn hynny y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â nhw nawr. Rwy'n credu bod hwn yn arwydd da iawn ein bod ni'n cael y math hwn o ymateb eisoes yn y Senedd y prynhawn yma. Diolch.

Mae hiliaeth systemig a systematig yng Nghymru wedi bod yn rhemp ers tro byd. Amlygwyd anghydraddoldebau hyd yn oed yn fwy yn ystod COVID, drwy ei effeithiau anghymesur ar gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Rwy'n dal i fod wedi fy syfrdanu ein bod yn dal heb weld menyw o gymuned pobl dduon, Asiaidd neu leiafrifoedd ethnig yn cynrychioli pobl yn y fan yma yn y Senedd hon o hyd, felly mae gennym ni ffordd bell iawn i fynd.

Dylai'r adroddiad gan grŵp cynghori Llywodraeth Cymru yn pwysleisio'r materion hyn fod wedi bod yn rhybudd amserol terfynol i Lywodraeth Cymru gymryd camau brys ac uniongyrchol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau hirsefydlog sy'n bodoli yn y wlad hon. Galwodd Plaid Cymru yr haf diwethaf am ymchwiliad llawn a thrylwyr i hiliaeth systemig yng Nghymru, gydag argymhellion pendant i'w hanrhydeddu. Fe wnaethom ni arwain amryw o ddadleuon yma yn y Senedd a'r tu allan, gyda rhwydweithiau amrywiol o bobl yn galw am newid—am gynnwys yn orfodol hanes pobl dduon a phobl groenliw yn y cwricwlwm newydd, i hysbysu disgyblion a gosod cynsail ar gyfer gwlad fodern, flaengar, yn rhydd o ragfarn, er mwyn gallu herio rhethreg hiliol. Ac rydym wedi arwain y dadleuon yn erbyn y rhethreg wenwynig yn hyn o beth a ddaw o'r dde eithaf, uchel eu cloch. Mae cymaint o waith i'w wneud o hyd yn hyn o beth. Rydych i gyd yn gwybod bod Plaid Cymru eisiau i Gymru gael ei system gyfiawnder ei hun fel bod gennym ni yr arfau yn y fan yma i fynd i'r afael yn briodol â'r holl wahanol fathau o anghydraddoldebau sy'n bodoli o fewn y system cyfiawnder troseddol, gan gynnwys cyfraddau carcharu anghymesur pobl o gefndiroedd pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.

Felly, fy nghwestiwn i chi yw: a ydych chi'n cytuno â mi y gellid gwneud mwy pe byddai'r system cyfiawnder troseddol wedi ei datganoli yn llawn? A ydych chi'n cytuno bod angen gwneud mwy o ran nid yn unig rhoi'r adnoddau ond hefyd yr hyder i staff dysgu i fynd i'r afael ag agweddau hiliol a'u herio pan eu bod yn codi yn yr ysgol? A ydych chi'n derbyn nad ydych chi wedi gweithredu'n ddigon cyflym i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau hyn yr wyf wedi cyfeirio atyn nhw? Ac er fy mod i'n cymeradwyo dull sy'n ymrwymo i Gymru wrth-hiliol, a ydych chi’n derbyn bod herio rhethreg wleidyddol ac ymgorffori parch sylfaenol at wahaniaeth ar bob lefel yn ein cymdeithas a'n cymunedau yn hanfodol os yw hyn am gael ei gyflawni?

Diolch yn fawr iawn, Leanne. A diolch, Leanne, oherwydd rwy'n gwybod am eich ymrwymiad i hyn ac rydych wedi siarad ac mae'n amlwg iawn, unwaith eto, fod eich cefnogaeth i'r ffordd ymlaen o ran mynd i'r afael â hiliaeth ac anghyfiawnder hiliol yng Nghymru yn rhywbeth yr ydych yn amlwg yn ei groesawu. A dyna pam mae mor bwysig ein bod ni, mewn ffordd, wedi galluogi pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn gwirionedd i greu, i'n harwain ni a llywio'r cynllun hwn mewn gwirionedd, i'r pwynt lle nad ydym yn credu taw cynllun neu strategaeth arall yn unig y bydd hwn—mae'n mynd i fod yn gynllun sydd wedi ei lywio gan brofiad bywyd pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru. Ac i gael cynllun a gafodd ei greu ar y cyd yn y ffordd honno, lle mae gennym ni grŵp llywio, wedi ei gyd-gadeirio gan yr Ysgrifennydd Parhaol a'r Athro Emmanuel Ogbonna, lle'r ydym ni wedi cael mentoriaid yn dod i mewn i Lywodraeth Cymru, y gwnes i gyfarfod â nhw ddoe, a ddywedodd ei bod wedi newid eu bywydau o fod â rhywun yn gwrando arnyn nhw yn wirioneddol—eu bod wedi teimlo yn wirioneddol eu bod nhw wedi eu trin yn gyfartal a bod eu profiad bob dydd o hiliaeth yn eu bywydau, eu bod bellach yn teimlo bod siawns gwirioneddol, gobaith gwirioneddol. Ac wrth gwrs, dim ond os byddwn ni i gyd yn uno â'n gilydd ac yn cyflawni'r cynllun hwn y caiff hyn ei wireddu.

Nawr, mae'n bwysig bod y rhanddeiliaid wedi dweud y dylem ni gynnwys y system cyfiawnder troseddol yn y cynllun, er nad yw wedi ei datganoli. Ac rydym yn gwybod hynny, wrth gwrs, o ran ein pwerau ac yn wir dystiolaeth adroddiad David Lammy yn 2017, a ddatgelodd y diffyg ymddiriedaeth hwnnw yn ein system cyfiawnder troseddol, a bod yn rhaid i ni fynd i'r afael â hyn. Ac wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth yr wyf i wedi ei gyflwyno i'r bwrdd partneriaeth plismona. A dylai pawb sy'n dod i gysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol gael triniaeth gyfartal a chanlyniadau cyfartal, ni waeth beth fo'u hethnigrwydd. Ac mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn gyfrwng pwysig i'n helpu i sicrhau ei fod yn mynd i'r afael â hyn mewn gwirionedd ac yn cynnwys troseddu a chyfiawnder fel thema. Ac wrth gwrs, wrth i ni ymdrechu i gael dylanwad ym maes polisi troseddu a chyfiawnder, mae hyn yn hanfodol o ran cyflawni'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol.

Ond mae'n bwysig hefyd ein bod yn cydnabod bod hyn yn ymwneud â chyflawni a gweithredu mewn gwirionedd. Felly, cafodd y bwlch gweithredu ei amlygu yn glir iawn—awydd i fod â grŵp atebolrwydd i sicrhau, wrth i ni fynd drwy 12 wythnos o ymgynghori, fod grŵp atebolrwydd, ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth nesaf gyflawni hyn, a bydd yn cael ei brofi a'i ddwyn i gyfrif gan y Senedd, rwy'n gwybod, o ran yr ymrwymiad sy'n dod i'r amlwg. Felly, mae cyfle gwirioneddol yma, a hefyd mae'n ddisgwyliad y mae'n rhaid i bob un ohonom ei fodloni. Ac rwy'n credu bod eich pwynt ynghylch cynrychiolaeth wleidyddol yn neges yma yn y Senedd hon, onid yw, wrth i ni symud i'r cyfnod cyn yr etholiad, a chydnabod bod gan bob plaid wleidyddol y cyfrifoldeb hwnnw a'r cyfle hwnnw i unioni'r diffyg cynrychiolaeth hwnnw, ond hefyd yn ein penodiadau cyhoeddus. A dyna pam mae ein strategaeth cydraddoldeb a chynhwysiant 'Adlewyrchu Cymru wrth Redeg Cymru' ar gyfer penodiadau cyhoeddus mor bwysig, a pham y gwnaethom ni, am y tro cyntaf, recriwtio—unman arall yn y DU—aelodau annibynnol y panel mewn modd agored a thryloyw i gael mwy o amrywiaeth, ond mae'n amlwg bod yn rhaid i ni gyflawni hyn a dyna fydd ein disgwyliad.

Rwy'n croesawu'r cynllun gweithredu yn fawr iawn, Gweinidog, ac rwy'n derbyn yn llwyr y pwynt yr ydych wedi ei wneud, ac y mae cynifer o'r rhanddeiliaid wedi ei wneud, yn gyson dros gyfnod o amser, y bu llawer o nodi problemau, ond dim hanner digon o weithredu i fynd i'r afael â nhw, ac rwyf i'n credu mai dyna pam y mae cynllun gweithredu i'w groesawu gymaint.

Fel yr ydych wedi ei ddweud, mae'r pandemig wedi gwneud y problemau, yr anghydraddoldebau y mae ein cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn eu hwynebu, yn glir iawn. Y bore yma, ymwelais â mosg Jamia yng Nghasnewydd, a oedd wedi ei sefydlu yn ganolfan frechu undydd ar gyfer heddiw, oherwydd na fu digon o bobl yn y cymunedau hynny yn derbyn y brechiad. Ac rydym yn gwybod eu bod wedi dioddef yn anghymesur o ran y niwed corfforol ac, yn wir, effeithiau economaidd a chymdeithasol COVID-19 drwy gydol y pandemig. Felly, mae gwaith i'w wneud yn y fan yna, ac roedd yn dda gweld y fenter honno yng Nghasnewydd heddiw.

Efallai ei bod yn rhywfaint o baradocs mewn rhai ffyrdd, Gweinidog, er y bu llawer o nodi'r problemau, nad oes gennym ni ddigon o ystadegau o hyd mewn gwirionedd o ran y rhagfarn, y gwahaniaethu, y mae ein lleiafrifoedd ethnig yn eu hwynebu yma yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr hyn yr ydych yn ei ddweud ynghylch yr angen i ni feddwl yn wahanol o ran mesur a monitro cynnydd, oherwydd yn amlwg, os nad ydym yn gwybod ein man cychwyn ac nad ydym yn gallu mesur y cynnydd yr ydym wedi ei wneud trwy'r cynllun gweithredu, yna, nid ydym mewn sefyllfa i roi sylwadau effeithiol ynghylch ei effeithiolrwydd a gweld a oes angen ei newid a'i addasu.

Felly, tybed a wnewch chi ddarparu ychydig mwy o fanylion o ran yr hyn y mae meddwl yn wahanol yn debygol o'i olygu o ran mesur a monitro cynnydd ar y ddarpariaeth hanfodol honno. Ac yn olaf, Gweinidog, o ran y gwaith sydd wedi ei wneud hyd yma, i ba raddau y mae'n cynnwys ystyriaeth o randdeiliaid o'r gymuned Roma, y gymuned Sipsiwn a Theithwyr a dinasyddion gwladol yr Undeb Ewropeaidd sy'n dal i fyw yng Nghymru? Mae angen i ni sicrhau ei fod mor gynhwysol â phosibl ac, yn aml iawn, mae angen allgymorth i'r cymunedau hyn, a byddwn i'n ddiolchgar am eich cyngor ar ba raddau y mae hynny'n debygol o gael ei gynnwys yn y cynllun gweithredu. Diolch yn fawr. 

Diolch yn fawr, John Griffiths, ac a gaf i ddiolch i chi, yn rhinwedd eich swydd yn Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, am ddod â hyn i'r amlwg, o ran eich adroddiadau arloesol o ran datgelu'r anghydraddoldebau, o ganlyniad i effaith coronafeirws, yn enwedig ar bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn cymunedau, ond hefyd pobl eraill mewn grwpiau â nodweddion gwarchodedig. Ac mae wedi bod yn bwysig cael y craffu hwnnw a'r cwestiynau hynny gan y Senedd o ran paratoadau ar gyfer bwrw ymlaen â'r gwaith hwn, a hefyd, o ran eich swyddogaeth yn Aelod o'r Senedd dros Ddwyrain Casnewydd.

A gwn eich bod chi a Jayne Bryant, eich cyd-Aelod, wedi cael cyfarfod, wrth gwrs, gyda Vaughan Gething yn ddiweddar, a gydag arweinwyr cymunedol, i ystyried pwysigrwydd codi'r neges o ymgysylltu â'r gymuned ynghylch cyflwyniad y rhaglen frechu, ac mae'n dda iawn clywed am y mosg yn agor ei ddrysau i fod yn ganolfan frechu. Ond mae hynny'n ymwneud ag ymddiriedaeth—ymddiriedaeth ac ymgysylltiad—yr ydych chi wedi ei ddatblygu yn eich swyddogaeth yn Aelod o'r Senedd a, hefyd, yn Gadeirydd y pwyllgor, a dweud bod hyn yn ymwneud â meddwl yn wahanol a bod yn rhaid i hyn sicrhau newid mewn gwirionedd. A, hefyd, gweld bod hyn yn rhywbeth lle, er enghraifft, un o'n mentoriaid—. Mae un o'n mentoriaid yn gynghorydd, y Cynghorydd Abdul-Majid Rahman, o Gasnewydd, sydd â phrofiad helaeth a, hefyd, ac yntau'n aelod o'r cabinet yng Nghyngor Dinas Casnewydd, yn rhoi i ni, nid yn unig ei brofiad, ond hefyd yn dweud pa mor bwysig yw llywodraeth leol o ran darparu'r gwasanaethau hynny, a chydnabod nad strategaeth yw hon, cynllun gweithredu ydyw, ac roedd gennym ni Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn rhan amlwg fel rhanddeiliad.

Ond hefyd, mae profiad Sipsiwn, Teithwyr a Roma trwy fentora a thrwy hefyd eu hymgysylltiad â'r fforwm hil, yn effeithio'n fawr iawn ar y canlyniadau yn y cynllun gweithredu. Os gwnewch chi edrych ar bob adran yn Llywodraeth Cymru, mae ganddi gyfrifoldebau a phwyntiau gweithredu sy'n cynnwys y gymuned honno. A hefyd, ein bod ni wedi llwyddo i ymestyn y cyllid ar gyfer y cymorth i ddinasyddion yr UE o ran statws preswylydd sefydlog hyd at ddiwedd y flwyddyn galendr hon a chael eu llais a'u hymgysylltiad yn ogystal i adlewyrchu amrywiaeth wych Cymru; a hefyd, i fynd yn ôl at y pwyntiau yr wyf i wedi eu codi ynghylch y cyfraniad o ran yr economi, y gymuned a'n gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol yn arbennig. Diolch.

Hoffwn i ddiolch i Jane Hutt am yr holl waith y mae wedi'i wneud ar y mater heriol iawn hwn, ac rydym yn gwybod nad yw ar fin dod i ben unrhyw bryd yn fuan. Mae angen gwirioneddol i ni sicrhau bod y rhai hynny ohonom sy'n dychwelyd yn y Senedd nesaf yn wirioneddol mynd i'r afael â'r mater hwn gyda dwy law gan fod hwn yn faes gwaith cymhleth iawn, oherwydd ei bod yn wych bod adroddiad yr Athro Williams ar sut yr ydym yn mynd i ddysgu hanes pobl dduon yn y cwricwlwm yn bwysig iawn, iawn. Ond nid ydym yn mynd i fod yn gweld budd hynny am flynyddoedd lawer oherwydd, yn amlwg, mae'n cymryd amser i blant weithio eu ffordd drwy'r system addysg, ac mae cymaint mwy y mae angen i ni ei wneud nawr.

Mae arnaf i ofn bod marwolaeth pobl fel Mohamud Hassan, Christopher Kapessa a Moyied Bashir yn gwneud i bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig deimlo'n ofnus iawn ynghylch sut y mae'r system cyfiawnder troseddol yn gweithio. Fel y dywedodd Leanne, mae llawer mwy o bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn y carchar nag o unrhyw grŵp ethnig arall. Ond rwy'n credu bod y marwolaethau hyn nad ydyn nhw wedi eu datrys, nad oes esboniad ar eu cyfer, hefyd yn tanseilio ffydd pobl yn yr heddlu fel gwarcheidwad y gyfraith. Felly, mae llawer mwy o waith i'w wneud ar hynny.

Rwyf i hefyd yn credu ei bod yn ymwneud hefyd ag ymdeimlad pobl o gynefin yn ein cymuned. Ac un o'r pethau pwysicaf a wnaethom yn y Senedd hon yn ogystal â rhoi'r bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed, oedd rhoi'r bleidlais i bob dinesydd, ni waeth beth bynnag fo'u cenedligrwydd. Ac rwyf i'n meddwl tybed, Dirprwy Weinidog, a wnewch chi ddweud wrthym sut y mae'r Llywodraeth, yn ogystal â'r Senedd, yn sicrhau neu'n ceisio estyn allan i bobl ar yr adeg anodd iawn hon i sicrhau bod pobl yn gwybod bod ganddyn nhw'r hawl i bleidleisio yn yr etholiadau ar 6 Mai. Mae cymaint o bobl yr wyf i wedi cwrdd â nhw yn y gorffennol sy'n dweud, 'O, nid oes gen i hawl i bleidleisio yn yr etholiad hwn', ac mae angen gwirioneddol i ni gyfleu hynny i sicrhau eu bod yn cael dweud eu dweud ar sut y mae eu trethi'n cael eu defnyddio ar ran pob un ohonom.

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone, a diolch am eich holl gefnogaeth yn y maes hwn a'ch ymrwymiad i Gymru wrth-hiliol, oherwydd dyna'r weledigaeth—Cymru wrth-hiliol. Roedd yn wych dros y penwythnos gweld penawdau cenedlaethol y tu allan i Gymru yn dweud, 'Lessons on black history to be compulsory in Welsh schools'. Roedd hynny'n bennawd. Diolch i Kirsty Williams am dderbyn yr holl argymhellion ac am gomisiynu Charlotte Williams i wneud y gwaith hwnnw yn y lle cyntaf, ond hefyd i ddweud y bydd hyfforddiant gwrth-hiliaeth ac amrywiaeth gorfodol i'n holl athrawon dan hyfforddiant ac athrawon dros dro—gan fabwysiadu'r argymhelliad hwnnw. A bydd hanes pobl dduon Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn orfodol mewn ysgolion. Bydd ysgoloriaethau i gefnogi mwy o fyfyrwyr duon Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig i ddechrau hyfforddiant athrawon yn ogystal â chynnig cymorth mentora a chymdeithasol i athrawon o gefndiroedd duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Mae hwn yn newid sylfaenol y mae'n rhaid i ni ei weld yn dod yn ôl i'r Senedd ar ôl yr etholiad hwn. Ac mae yn bwysig bod y neges hon yn mynd allan heddiw, cyn yr etholiad, a bod arweinwyr y pleidiau gwleidyddol yng Nghymru yn sefyll yn erbyn hiliaeth yn ystod yr ymgyrch etholiadol hon. A dyna beth y byddem ni yn galw amdano, o ganlyniad i fy natganiad heddiw, o ran y disgwyliadau sydd arnom ni yn awr i gyflawni'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol hwn.

Ond byddaf i hefyd yn dweud eich bod chi wedi sôn am rai achosion cyfiawnder troseddol trasig iawn: marwolaethau diweddar Mohamud Hassan a Moyied Bashir—trychinebau llwyr—ac, wrth gwrs, rydym yn meddwl am eu teulu a'u ffrindiau yn y cyfnod hwn. Ac, wrth gwrs, wedi cyfeirio at ohebiaeth Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu, a hefyd tynnu sylw at ganlyniadau'r achosion hynny. Ac, wrth gwrs, dyma le mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn achub ar bob cyfle, mewn modd tryloyw ac agored, i gefnogi ein cymunedau a'r rhai yr ydym yn eu cynrychioli. Ond rwy'n credu os byddwn yn symud ymlaen o ran y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, y bydd, fel y dywedais yn fy natganiad, er budd pob un ohonom i fanteisio ar gyfleoedd y weledigaeth honno sy'n cyflawni Cymru wrth-hiliol a fydd ar ein cyfer ni, ar gyfer ein heconomi, ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus ac ar gyfer y bobl sydd wedi dioddef hiliaeth. Mae hynny, wrth gwrs, ar flaen ein nod a'n hamcanion. Diolch yn fawr.