Eitem 8 y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Darparu safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.

Cynnig NDM8139 John Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Darparu safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Awst 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar ddarparu safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, yn enwedig i'r unigolion a'r teuluoedd o'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr a agorodd eu cartrefi i aelodau'r pwyllgor a siarad mor onest am eu profiadau.

Mae'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn rhan o wead diwylliant, hanes a thraddodiadau Cymru. Yn rhy aml, fodd bynnag, mae'n gymuned sydd ar y cyrion, wedi'i gwthio i ymylon cymdeithas, ac yn aml yn destun rhagfarn a gwahaniaethu. Yn 2014, pasiodd y Senedd hon ddeddfwriaeth a fyddai'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol asesu anghenion llety'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr a diwallu'r angen a nodwyd. Mae Deddf Tai (Cymru) 2014 yn nodi dyletswyddau a disgwyliadau clir i awdurdodau lleol sicrhau bod gan y gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr ddarpariaeth ddigonol o safleoedd priodol yn ddiwylliannol ar eu cyfer. Eto i gyd, wyth mlynedd ar ôl i'r darpariaethau hynny ddod i rym, rydym yn parhau i glywed am orlenwi difrifol ar safleoedd awdurdodau lleol, teuluoedd yn aros blynyddoedd am lain, ac ôl-groniad o broblemau cynnal a chadw ac atgyweirio. Ar ein hymweliadau â gwahanol leoliadau yng Nghymru, gwelsom drosom ein hunain y problemau y mae'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn eu hwynebu o ddydd i ddydd. Mae cyfleusterau safleoedd, yn enwedig i'r ifanc, mewn cyflwr gwael iawn, neu heb fod yn bodoli o gwbl. 

Daeth Paul Davies i’r Gadair.

Yn rhy aml, mae safleoedd wedi'u lleoli ymhell o wasanaethau ac amwynderau lleol, gan gynnwys ysgolion, ac fel arfer maent wedi'u lleoli ger prif-ffyrdd prysur a seilwaith diwydiannol. Clywsom gan yr Athro Jo Richardson o Brifysgol De Montfort, a nododd fod safleoedd yn aml wedi'u lleoli mewn ardaloedd anaddas,

'am mai dyna'r darn o dir gyda'r lleiaf o elyniaeth y gellid ei ddatblygu'.

Mae hyn yn amddifadu'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr o unrhyw gysylltiad â'r amgylchedd naturiol, a'r cyfle i wneud cartref gweddus. Mae hyn, yn ein barn ni, yn gwbl annerbyniol.

Lywydd dros dro, cawsom ein calonogi wrth glywed y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cytuno bod lleoli safleoedd wrth ymyl ffyrdd prysur ac yn bell o wasanaethau lleol yn annerbyniol, ac mae Llywodraeth Cymru gyda sefydliadau partner yn ceisio gwella canlyniadau drwy ei 'Gynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Mae'r pwyllgor yn croesawu cyhoeddi'r cynllun hwn; fodd bynnag, mae gennym amheuon ynghylch ei effeithiolrwydd posibl o ran ei allu i ddarparu mwy o safleoedd. Mae'n ddadleuol a ddylid rhoi pwyslais o'r fath ar y cynllun, gan fod deddfwriaeth eisoes yn bodoli sy'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ddiwallu angen cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu mai ychydig iawn o atebolrwydd a geir dros fethu cyflawni'r dyletswyddau statudol hynny ar hyn o bryd. Dywedodd y Gweinidog wrth y pwyllgor fod y fframwaith deddfwriaethol yn 'gadarn' a bod 63 o leiniau newydd wedi'u hadeiladu ers 2014, gyda chyllid i adnewyddu llawer mwy. Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y fframwaith yn effeithiol yn ymarferol, ac i nodi sut y bydd yn tynhau ei gwaith ar fonitro gweithrediad y Ddeddf, o ystyried y problemau y gwyddom eu bod yn bodoli mewn perthynas ag argaeledd safleoedd, ansawdd safleoedd, lleoli safleoedd addas, ac ansefydlogrwydd diwylliannol cyffredinol y ddarpariaeth yng Nghymru.

Yn 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' ceir ymrwymiad i greu rhwydwaith cenedlaethol o ddarpariaeth dramwy i hwyluso bywyd teithiol erbyn 2025. Clywsom fod diffyg darpariaeth dramwy a mannau aros yng Nghymru yn bryder gwirioneddol i'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Ar hyn o bryd, mae'r data'n dangos bod cyn lleied â dwy lain dramwy ar draws Cymru gyfan. Mae diffyg darpariaeth yn ychwanegu at yr heriau sy'n wynebu'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr.

Mae pasio Deddf Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd Llywodraeth y DU 2022 wedi dwysáu pryder ymhlith nifer o fewn y gymuned honno. Mae'r Ddeddf yn gwneud tresmasu'n drosedd ac yn rhoi pwerau i'r heddlu fynd i'r afael â gwersylloedd heb awdurdod, a gall gynnwys atafaelu cerbydau gan y rhai sy'n byw yn y ffordd nomadaidd hon. Cafodd y pwyllgor sicrwydd gan heddluoedd Cymru mai cam olaf fyddai defnydd o bwerau o'r fath, ac y byddai ymateb amlasiantaethol yn parhau i gael ei fabwysiadu yma yng Nghymru. Serch hynny, mae lliniaru effaith y Ddeddf ar y cymunedau hyn yn hanfodol, a dim ond drwy ddarparu safleoedd a lleiniau digonol a phriodol ar draws ein gwlad y gellir gwneud hynny.

Er bod ffocws yr ymchwiliad ar ddarparu safleoedd awdurdodau lleol, mae nifer o deuluoedd yn ceisio sefydlu cartref eu hunain ar eu parseli tir eu hunain. Clywsom am fyrdd o rwystrau a rhwystrau cyfreithiol i roi caniatâd cynllunio. Mae llawer o deuluoedd, mewn gwirionedd, yn mynd i draul fawr i logi cynrychiolaeth gyfreithiol ac arbenigwyr cynllunio i'w helpu i lywio'u ffordd drwy system gymhleth, yn rhy aml heb lwyddiant. Roeddem yn falch o glywed, felly, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gomisiynu rhaglen beilot tair blynedd i ddarparu cyngor annibynnol y gellir ymddiried ynddo i bobl sy'n ceisio datblygu safleoedd preifat. Rydym yn edrych ymlaen at weld y rhaglen hon yn symud yn ei blaen yn gyflym, a byddwn yn edrych yn fanwl ar yr effaith a gaiff ar ganlyniadau.

Drwy gydol y broses o gasglu tystiolaeth, clywodd y pwyllgor fod rhagfarn a gwahaniaethu'n gyffredin yn y penderfyniadau a'r camau a gymerir gan sefydliadau a chynrychiolwyr etholedig. Fe wnaeth Comisiynydd Plant Cymru alw am wneud mwy i fynd i'r afael â'r rhagfarn sy'n bodoli o fewn awdurdodau lleol, ac ar lefel gymunedol, i atal gwahaniaethu mewn prosesau gwneud penderfyniadau. I'r perwyl hwn, rydym yn falch o weld bod 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn ymrwymo i gomisiynu darparwr i ddarparu hyfforddiant i aelodau ar ddiwylliant, anghenion a chryfderau cymunedau Sipsiwn a Theithwyr. Fodd bynnag, rydym yn pryderu na fydd yr hyfforddiant yn cael ei ddarparu i bob awdurdod lleol yng Nghymru, ac mae gennym amheuon ynglŷn ag i ba raddau y bydd yr hyfforddiant yn cael effaith barhaol. Argymhellwyd y dylid ehangu'r hyfforddiant i sector y cynghorau cymuned yng Nghymru.

Credwn fod angen gwella gwybodaeth a dealltwriaeth o ddiwylliant, anghenion a chryfderau cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr ymysg y gymuned ehangach, ac roeddem yn falch o glywed bod ein hargymhellion wedi eu derbyn yn llawn. Edrychwn ymlaen at fonitro datblygiad ac effaith y gwaith hwn dros y blynyddoedd nesaf, ac mae hynny'n cynnwys cyllid. Bydd cyllid i gefnogi'r gwaith o ddatblygu mesurau yn y cynllun gweithredu, yn ogystal â chefnogaeth ariannol barhaus i awdurdodau lleol, yn hanfodol i wella argaeledd safleoedd a lleiniau priodol yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adolygu'r polisi cyllido presennol, gyda'r bwriad o dreialu ffyrdd ychwanegol neu newydd o ariannu'r ddarpariaeth o safleoedd, gan gynnwys cymorth ar gyfer safleoedd preifat, erbyn 2024. Rydym yn annog Llywodraeth Cymru i archwilio pob llwybr posibl ar gyfer ariannu datblygiad safleoedd yng Nghymru.

Rydym yn falch iawn o weld ein 21 o argymhellion yn cael eu derbyn yn llawn gan Lywodraeth Cymru, fel y dywedais yn gynharach, ac yn ein barn ni, maent yn nodi ffyrdd pwysig iawn ymlaen. Gwyddom fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a Llywodraeth Cymru gyfan wedi ymrwymo i wella nid yn unig y ddarpariaeth o safleoedd ar gyfer Sipsiwn, Roma a Theithwyr, ond hefyd i wella bywydau'r gymuned amrywiol hon.

Mae hwn yn fater pwysig iawn i ni, ac rwy'n credu bod ein hadroddiad wedi nodi'n eithaf amlwg beth yw realiti'r sefyllfa yma yng Nghymru ar hyn o bryd, a'r angen i wneud llawer mwy a gweithredu'n ymarferol ac yn effeithiol ar lawr gwlad, lle mae'n cyfrif mewn gwirionedd. Mae cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr eisiau lle i'w alw'n gartref am yr amser y byddant yno. Byddwn ni fel pwyllgor yn monitro'r mater pwysig hwn drwy gydol tymor y chweched Senedd hon i weld sut mae ymyriadau, a'r nodau yn 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn benodol, wedi effeithio'n gadarnhaol ar fywydau'r rhai y mae'n ceisio eu helpu. Rydym i gyd yn gwybod bod gweithredoedd yn dweud mwy na geiriau, ac yn yr achosion hyn, mae gwir angen gweithredu. Diolch.

Rwy'n siŵr y bydd pawb yma'n cytuno ei bod hi'n braf iawn gweld bod y Gweinidog wedi derbyn yr holl argymhellion a wnaed yn adroddiad y pwyllgor, ond a bod yn onest, gyda chynnydd mor araf ar ran y Llywodraeth hon i gyflawni ei dyletswydd i ddarparu safleoedd priodol dros yr wyth mlynedd diwethaf, nid oes llawer o sicrwydd i'w deimlo ynglŷn â'r hyn a fydd yn wahanol y tro hwn. Wrth ddarllen yr adroddiad, nid oes gennyf amheuaeth fod y Llywodraeth hon yn ystyried cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr fel dinasyddion eilradd. Mae'r gymuned hon mewn sefyllfa ofnadwy, ac a dweud y gwir, rwy'n synnu'n fawr fod y Gweinidog wedi caniatáu i'r sefyllfa ddirywio i'r hyn ydyw.

Rwyf fi a chyd-Aelodau yma—a llawer o gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr o gwmpas y wlad hefyd rwy'n siŵr—yn pryderu'n fawr fod yr argymhellion hyn wedi'u derbyn gan y Llywodraeth gyda'r safbwynt nodweddiadol o fod â fawr ddim bwriad, os o gwbl, o'u gweithredu mewn gwirionedd, a hoffwn ddefnyddio'r amser i annog y Gweinidog ym mhob ffordd bosibl i fod o ddifrif ynghylch yr argymhellion hyn, oherwydd gwelwyd effaith anfesuradwy ar y cymunedau sy'n aros i bolisi gael ei weithredu.

Hoffwn wneud y Gweinidog yn ymwybodol nad yw'r cynnydd hynod o araf ar weithredu Deddf Tai (Cymru) 2014 yn darparu digon o safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr, ac mae hyn yn golygu bod teuluoedd o dan orfodaeth gyfreithiol i adael eu tir eu hunain, heb unrhyw opsiynau eraill yn cael eu darparu; fod teuluoedd wedi gwersylla ar ddarnau o dir ers dros 10 mlynedd, gyda chyfleusterau sylfaenol iawn neu ddim cyfleusterau o gwbl; a bod yna deuluoedd sydd, er gwaethaf eu hangen cofrestredig, heb weld unrhyw gynnydd yn cael ei wneud ar ddarparu lleiniau ychwanegol i aelodau o'u teuluoedd sy'n tyfu, ac sydd bellach yn ddigartref yn dechnegol ac yn byw ar ymylon ffyrdd. Mae hon yn sefyllfa warthus iddynt fod ynddi, a'r Llywodraeth hon sydd wedi achosi hynny.

Felly, hoffwn annog y Gweinidog i gymryd cyfrifoldeb a dangos rhywfaint o arweiniad yma a sicrhau bod adolygiadau sydd heb eu cyflawni yn cael eu gweithredu, oherwydd mae'n creu canlyniadau difrifol i gymunedau. Er enghraifft, nid yw 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', a grëwyd i gyflawni'r argymhellion a'r rhaglen waith a gynhyrchwyd, wedi llunio diweddariad ar unrhyw gynnydd ers ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf, ac mae hyn yn golygu bod pobl yn cael eu gadael mewn limbo am nad oes amserlenni ar gyfer pryd y bydd y gwaith yn dechrau. Yn yr un modd, mae asesiadau o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr ar gyfer pob un o'r 22 awdurdod lleol, a gyflwynwyd i Lywodraeth Cymru ym mis Chwefror eleni i'w hadolygu, eto i'w cwblhau, ac mae'r methiant i gwblhau'r adolygiad yn golygu nad yw Sipsiwn a Theithwyr yn gwybod bod eu hanghenion wedi'u cynnwys ar gyfer darpariaeth safleoedd yn y dyfodol, ac ni all cynlluniau i fynd i'r afael ag anghenion llety cydnabyddedig teuluoedd symud ymlaen hyd nes y bydd asesiadau newydd o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr yn cael eu mabwysiadu.

Fel y gwyddom, canfu adroddiad y pwyllgor fod diffyg sylweddol o ddarpariaeth dramwy yng Nghymru. Mewn gwirionedd, nid oes safleoedd tramwy ar gael na mannau aros dynodedig yng Nghymru, ac mae hyn yn syrthio'n fyr iawn o ddiwallu anghenion Sipsiwn, Roma a Theithwyr, oherwydd mae'n cyfyngu ar eu gallu i fyw bywyd nomadaidd. Gan fod y Gweinidog wedi derbyn argymhelliad sy'n nodi'r cynllun gweithredu gwrth-hiliol fel ysgogiad i ddarparu darpariaeth dramwy yng Nghymru, hoffwn wybod pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i gyflawni'r nod a nodwyd o o leiaf bum llain yn y gogledd a phum llain yn y de yng Nghymru, gan gofio bod nifer sylweddol o asesiadau drafft o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr yr awdurdodau lleol wedi asesu nad oes ganddynt unrhyw ofyniad am ddarpariaeth dramwy yn eu hardaloedd.

Rwyf hefyd am ddwyn i'ch sylw safbwyntiau cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr sydd wedi mynegi eu pryderon nad ydynt yn cael eu clywed a'u bod yn cael eu cau allan o'r prosesau gwneud penderfyniadau sy'n ymwneud â hwy. Clywsom gan gymunedau yn sir Ddinbych a Chonwy, sydd wedi dweud bod cynghorwyr yn amharchus wrthynt ac yn anwybodus ynghylch eu hanghenion, ac nad ydynt yn cael eu cymryd o ddifrif gan swyddogion Llywodraeth Cymru na gwasanaethau eiriolaeth, sy'n credu eu bod yn gwybod beth sydd orau iddynt heb eu cynnwys mewn unrhyw brosesau gwneud penderfyniadau, ac yn fwyaf arbennig, credant fod swyddogion yn annog y farn gyfeiliornus nad oes angen safleoedd tramwy.

Ar ben hynny, oherwydd bod y cymunedau hyn wedi'u symud oddi ar dir ac mewn rhai achosion, oddi ar dir y maent yn berchen arno, heb safleoedd priodol i fynd iddynt ac wedi gorfod bodloni ar wersylla ar ymylon ffyrdd neu ble bynnag y gallant, teimlant eu bod yn cael eu hystyried fel troseddwyr gan y byd tu allan, a hynny'n annheg, a pho hiraf y cymer y broses hon o adeiladu safleoedd tramwy a pharhaol mewn gwirionedd, mwyaf oll y bydd y farn amdanynt fel troseddwyr wedi gwreiddio. Mae'r farn negyddol anghyfiawn hon yn deillio o fethiant Llywodraeth Cymru i weithredu ei pholisïau ei hun. Yn hyn o beth, o ystyried y diffyg cynnydd hyd yma o ran y modd y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod darpariaeth dramwy yn cael ei datblygu, yn fy marn i mae angen i Lywodraeth Cymru roi esboniad o'r hyn y dylai cymunedau nomadaidd ei wneud yn y cyfamser, gan fod tresmasu bellach wedi dod yn drosedd droseddol yn hytrach na throsedd sifil a chan nad oes unrhyw lefydd cyfreithiol ar gael i gerbydau aros wrth deithio.

Ac yn olaf, credaf fod angen i'r Llywodraeth hon ddatgan ei chynllun ar sut i sicrhau bod y problemau y mae'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn eu hwynebu yn cael sylw ar frys a'u monitro'n briodol. Ac rwy'n credu bod y cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr y mae yn oll wedi effeithio arnynt yn haeddu ymddiheuriad gan y Llywodraeth hon am y sefyllfa y mae wedi eu rhoi ynddi. Diolch.

Dwi am ategu'r diolch ddaru'r Cadeirydd John Griffiths ei wneud ynghynt. Yn sicr, roedd pawb wedi cyfrannu ac wedi cyfoethogi'r drafodaeth ddaru ni ei chael wrth ymchwilio i mewn i hyn, ond diolch yn bennaf i'r tystion a'r bobl hynny a'n croesawodd i mewn i'w cartrefi i drafod y materion yma, gan agor eu calonnau inni yn y broses. Ond roedd y broses, wrth ymchwilio a llunio'r adroddiad yma, yn agoriad llygad, mae'n rhaid cyfaddef.

Wrth gwrs, mae rhywun yn boenus ymwybodol o'r rhagfarnau a'r hiliaeth sydd yn bodoli yn erbyn ein cymunedau nomadaidd yma yng Nghymru, ond mae'n rhaid cyfaddef nad oeddwn yn llawn sylweddoli yr hyn a ddaeth i’r amlwg, ac roedd yn ymddangos i fi, o leiaf, fel hiliaeth systemataidd yn rhai o'r awdurdodau lleol, a oedd yn llifo o'r corff gwleidyddol. Dwi'n derbyn fod hyn yn ddweud mawr, ond mae'r dystiolaeth ddaru ni ei glywed yn dangos yn glir fod yna nid yn unig ddiffyg dealltwriaeth o anghenion ein cymunedau nomadaidd ni, ond fod yna ddiffyg gweithredu pwrpasol a rhagfarn yn eu herbyn. Mae'n amlwg fod yna ragfarn yn erbyn grwpiau ethnig ar raddfa eang, a gadewch i ni alw hyn beth ydy o—hiliaeth.

Y newyddion da ydy ei fod o'n berffaith amlwg i fi fod yna ymrwymiad personol gan y Gweinidog i fynd i’r afael â hyn, a dwi’n sicr ei bod hi'n gwbl ddiffuant yn ei hawydd i weld hyn yn cael ei ddatrys. Ond, erys y cwestiwn: pam, wyth mlynedd ers pasio y Ddeddf, nad ydy hyn eisoes wedi cael ei ddatrys? Mae yna ddisgwyliadau statudol eisoes mewn grym sydd i fod i sicrhau fod yna lefydd preswyl a thramwy pwrpasol ar gael i bobl Sipsi, Roma a Theithio Cymru. Ond, er gwaethaf hyn, mae'n destun pryder clywed y Gweinidog yn sôn y byddai 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' am fynd i'r afael â'r broblem. Onid yw hyn yn gydnabyddiaeth o fethiant llwyr y Llywodraeth i orfodi ei deddfwriaeth ei hun? Does dim angen aros am gynlluniau gweithredu newydd—mae'n rhaid gorfodi y deddfau sydd eisoes efo ni yn bodoli.

Felly, tra fy mod i'n croesawu y ffaith fod y Llywodraeth yn derbyn pob un o'r argymhellion y mae'r pwyllgor wedi ei wneud, y gwir ydy, fel y saif pethau, mai ychydig iawn o ffydd sydd gen i a phobl o gymunedau nomadaidd Cymru y caiff yr argymhellion eu gweithredu. Hoffwn glywed gan y Gweinidog beth ydy'r amserlen i ddelifro y gwelliannau a'r argymhellion yma a sicrhau fod y Ddeddf yn cael ei gweithredu. Beth ydy'r mesuryddion a fydd yn cael eu defnyddio i ddelifro hyn ac yn erbyn pa feysydd a pha fesur y byddwn ni'n gweld hyn yn cael ei bwyso a mesur? Sut fyddan nhw yn monitro hyn?

Yr hyn a ddaeth yn gwbl amlwg oedd bod ein Sipsiwn, ein Roma a'n Teithwyr yma yn cael penderfyniadau wedi eu gwneud drostyn nhw ac iddyn nhw yn amlach na pheidio. Dydyn nhw eu hun ddim yn rhan weithredol o unrhyw benderfyniad, a dydyn nhw ddim yn cael eu hystyried fel rhanddeiliad allweddol, hyd yn oed mewn penderfyniadau ar ddyfodol eu bywydau eu hunain. Felly, fe hoffwn i’r Gweinidog osod allan sut mae'r Llywodraeth am sicrhau bod y cymunedau yma yn mynd i fod yn ganolog, gan chwarae prif ran, wrth lunio cynlluniau ar gyfer safleoedd parhaol a thramwy, a bod eu hanghenion diwylliannol a chymdeithasol am gael eu hystyried yn llawn.

Dwi'n cofio’r Gweinidog yn ateb un o fy nghwestiynau yn y broses graffu drwy ddweud hyn:

'Felly, mae angen inni ystyried beth yw’r problemau, beth yw’r rhwystrau rhag darparu’r llety priodol. Yn amlwg, mae’r pŵer cyfarwyddo hwnnw yno, ac efallai y gwelwch y bydd yn rhaid i ni ei ddefnyddio. Fel y dywedais, o ran amser, rydym ar fin edrych ar yr asesiad diweddaraf, a bydd yr asesiad hwnnw'n dangos i ni a oes ewyllys, ac ymrwymiad wrth gwrs, i gyflawni dyletswyddau statudol o ran y safleoedd Sipsiwn, Roma a Theithwyr—safleoedd preswyl a safleoedd tramwy hefyd. Felly, nid wyf yn petruso rhag dweud y byddwn yn defnyddio'r pwerau cyfarwyddo hynny os bernir bod hynny'n briodol.'

Dyna oedd geiriau y Gweinidog wrth roi tystiolaeth inni, nad oedd hi'n ofn defnyddio'r grymoedd oedd ganddi. Ond, ar ôl blynyddoedd o fethu â delifro, mae'n anodd deall pam nad ydy'r grymoedd yna eisoes wedi cael eu defnyddio hyd yma. Felly, yn olaf, hoffwn ofyn i'r Gweinidog esbonio o dan ba amgylchiadau felly y buasai hi'n barod i ddefnyddio y grymoedd yma. Diolch.

Hoffwn ddiolch i staff y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai a thîm cyswllt cymunedol y Senedd am eu gwaith ar gynhyrchu’r adroddiad, yn trefnu sesiynau tystiolaeth ac ymweliadau i ymgysylltu’n uniongyrchol â’r gymuned—roedd hynny’n werthfawr iawn—yn ogystal â Teithio Ymlaen, a ddaeth gyda ni hefyd.

Canfuom nad oes digon o safleoedd a bod rhestrau aros hir o hyd at 20 mlynedd am safleoedd awdurdodau lleol. Mae safleoedd yn aml ar gyrion ardaloedd, ymhell oddi wrth amwynderau, heb unrhyw balmentydd i'w cysylltu'n ddiogel. Roedd llawer o ffensys concrit a metel, ac roeddent yn cael eu cynnal a'u cadw'n wael, gyda diffyg mannau gwyrdd a darpariaeth ar gyfer plant. Mae eu lleoliad ger ffyrdd prysur a safleoedd diwydiannol yn golygu bod llygredd aer a sŵn yn broblem wirioneddol. Roedd gan un man y buom yn ymweld ag ef un mesurydd trydan wrth y fynedfa i’r safle a cheblau estyn yn cysylltu carafanau â’r ddarpariaeth drydan ar wahanol bwyntiau, ac roedd band eang hefyd yn wael yn yr ardaloedd. Dylid ymgynghori â chynrychiolwyr y gymuned wrth gynllunio lle dylid lleoli safleoedd fel rhan o broses y cynllun datblygu lleol. Dylid ei wneud ar y cychwyn cyntaf, a hefyd pan fydd unrhyw arian ychwanegol ar gyfer darparu safleoedd yn dod ar gael, ac nid oedd hynny'n digwydd.

Mae cyllid cyfalaf Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella darpariaeth safleoedd i’w groesawu’n fawr, ond ar un safle, roedd y cyllid wedi’i ddefnyddio gan yr awdurdod lleol i wella’r ffordd fynediad. Dywedodd y gymuned nad honno oedd y ffordd roeddent am iddi gael ei hatgyweirio, a byddent wedi hoffi defnyddio’r cyllid at ddibenion eraill, megis darpariaeth chwarae ar y safle, a gwella’r ardal werdd ger y safle nad oedd ganddynt fynediad ati. Mae cynllun llawr safleoedd hefyd yn bwysig ar gyfer llesiant, ac nid yw bob amser yn cael ei ystyried yn briodol. Dywedodd un safle iddynt gael eu holi am eu safbwyntiau, ond na chawsant eu hadlewyrchu yn yr hyn a ddarparwyd gan y safle, sy'n eiddo i'r cyngor.

Roedd ffenestr un cartref wedi torri, ac roeddent wedi bod yn aros iddi gael ei hatgyweirio ers amser maith. Roedd gan un arall gafnau aneffeithiol ar gyfer dŵr wyneb. Roeddwn yn meddwl efallai y dylai safleoedd Sipsiwn, Roma a Theithwyr symud i mewn i’r cyfrif refeniw tai gyda thai cymdeithasol eraill, fel bod rhent yn cael ei glustnodi, ei ailfuddsoddi, a gallent gael eu codi i safon, fel sy'n digwydd gyda thai cymdeithasol. Gan fod preswylwyr yn talu rhent am y safleoedd yn union fel unrhyw denant arall, maent yn agored i'r dreth gyngor, rhent, nwy, trydan a thaliadau cysylltiedig eraill, yn yr un ffordd â thenantiaid eraill.

Roedd yn addysgiadol iawn gwrando a siarad ag aelodau'r gymuned. Fel cynghorydd, cefais hyfforddiant amrywiaeth, ond ni chefais gyfle erioed i ymgysylltu’n uniongyrchol â’r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr; eisteddais mewn ystafell gyda chynghorwyr eraill, a chael cyflwyniad sleidiau gan un o swyddogion y cyngor. Felly, byddai’n dda pe bai mwy o ymwybyddiaeth ddiwylliannol gyda’r gymuned estynedig lle ceir safleoedd, i helpu i gael gwared ar rwystrau ac i adeiladu cydlyniant cymunedol.

Roedd un safle y buom yn ymweld ag ef, a oedd yn eiddo i deulu, yn dymuno cael caniatâd i’w teulu agos gael cartrefi dros dro ar y safle fel y gallent fod gerllaw. Roedd gan un ferch fab anabl ag anghenion cymhleth ac roedd angen cymorth y teulu arnynt. Roeddent yn cael trafferth gyda'r system gynllunio, biwrocratiaeth a gwahaniaethu, ac roedd gwir angen cymorth arnynt.

Mae pryder y gallai Deddf yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd 2022 Llywodraeth y DU, sy’n gwneud gwersylloedd diawdurdod yn drosedd, gael effaith oherwydd y diffyg safleoedd awdurdodedig. A chyda diffyg safleoedd tramwy hefyd, ystyrid y gallai cyd-bwyllgorau corfforedig, drwy eu rôl gynllunio strategol, alluogi awdurdodau lleol i gydweithio i ddarparu safleoedd addas. Mae cael rhywun annibynnol a allai fod yn swyddog cyswllt dibynadwy ar gyfer materion cynllunio neu gymorth arall i gynrychioli eu barn yn hanfodol, ac mae angen cael amserlenni a nodau mesuradwy ar gyfer yr holl argymhellion i helpu i gryfhau’r ddeddfwriaeth.

Unwaith eto, hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran. Mae'n sicr wedi agor fy llygaid, ac roedd yn ddefnyddiol iawn. Nawr, mae angen i'r rhanddeiliaid wybod bod y cyfan yn werth chweil, yn werth eu hamser, ac y bydd eu lleisiau'n cael eu clywed. Diolch.

Yn gyntaf oll, hoffwn dalu teyrnged i Teithio Ymlaen, sy’n sefydliad rhagorol iawn, ac sy’n cael cymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru. Mae'n dda iawn am helpu'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr i fynnu eu hawliau, ond ni allant wneud hynny ar eu pen eu hunain, a dyna pam fy mod yn falch iawn fod y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai wedi edrych ar hyn, gan ein bod yn mynd i orfod parhau i ddychwelyd at hyn, os nad ydym yn mynd i gael yr hyn a ddywedodd Joel James, sef nad oes digon o gynnydd yn yr wyth mlynedd diwethaf. Gwn fod y Gweinidog yn hyrwyddo'r mater o ddifrif, ond a dweud y gwir, ni all y Gweinidog awdurdodi safleoedd mewn unrhyw awdurdod lleol penodol—mae angen i'r awdurdodau lleol wneud hynny—ac mae angen i bob corff cyhoeddus gael ychydig mwy o degwch yn eu dull o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus. Mae’r sefyllfa sy’n ein hwynebu ar hyn o bryd yn annerbyniol.

Y gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr yw un o’r cymunedau hynaf yn Ewrop, ac eto dyma’r grŵp ethnig y gwahaniaethir fwyaf yn ei erbyn, ledled Cymru yn ogystal â ledled Ewrop. Mae lefel y rhagfarn y maent yn ei dioddef yn waeth nag unrhyw beth y mae unrhyw grŵp ethnig leiafrifol arall yn ei ddioddef. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae awdurdodau lleol wedi methu gweithredu'r gofyniad o dan Ddeddf Tai (Cymru) 2014 i ddadansoddi digonolrwydd neu annigonolrwydd y ddarpariaeth dai ar gyfer y gymuned Sipsiwn a Theithwyr. A dweud y gwir, maent wedi cael rhwydd hwynt i beidio â gwneud hynny, oherwydd flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae symiau cyfalaf wedi’u neilltuo yng nghyllideb Llywodraeth Cymru i gyfrif am y gost o ddarparu safleoedd, ac at ei gilydd, mae awdurdodau lleol wedi anwybyddu’r broblem. Yn amlwg, nid oes unrhyw bleidleisiau i'w cael o wneud hyn, a dyna pam nad yw pobl yn ei wneud. A dyna pam fod pobl yn gorfod byw ger ffyrdd prysur gydag aer llygredig, lle na fyddai unrhyw un arall byth yn breuddwydio byw.

Hwy hefyd yw'r grŵp ethnig sy'n perfformio waethaf o bell ffordd o ran cyrhaeddiad addysgol. Mae angen i’r cwricwlwm fod yn ddigon hyblyg i ddiwallu anghenion pob disgybl, ac mae hynny’n cynnwys y gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Ceir llawer o yrfaoedd sy'n eithaf addas mewn gwirionedd ar gyfer pobl a chanddynt ffordd deithiol o fyw. I bobl sy'n gweithio yn y diwydiant adeiladu, pan ddaw un prosiect i ben, rhaid i un arall ddechrau yn rhywle arall. Felly, mae llawer o fanteision a phethau cadarnhaol ynglŷn â ffordd o fyw Sipsiwn a Theithwyr, ond nid yw parch yn bosibl heb iddynt allu cyfranogi a heb i neb ymgynghori â hwy ynghylch llunio bywyd gwell iddynt.

Mae’n drasig mai un o benderfyniadau gwaethaf Llywodraeth Dorïaidd y DU, ymhlith rhestr hir o benderfyniadau gwael, yw troseddoli’r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr, sy’n gorfod stopio yn unrhyw le os nad oes safle cofrestredig ar gael. Mae'n gwbl annerbyniol. Rwy'n falch o glywed bod yr heddlu'n dweud mai dim ond fel dewis olaf y byddant yn troseddoli pobl ac yn mynd â'u carafanau oddi arnynt, ond ni allwn barhau fel hyn, ac mae awdurdodau lleol yn mynd i orfod cael eu dwyn i gyfrif.

Ceir rhywfaint o arferion da. Yn ôl yr hyn a gofiaf, mae sir Fynwy a sir Benfro wedi darparu rhai safleoedd da, ac mae awdurdodau lleol eraill wedi anwybyddu eu cyfrifoldebau. Rwy'n awgrymu bod angen inni barhau i ddod â’r mater hwn yn ôl i’r Senedd, gan ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom i sicrhau rhywfaint o gynnydd ar hyn. Gwn fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn awyddus iawn i weld cynnydd, ond mae angen iddi gysylltu â’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a sicrhau camau gweithredu ar hyn ar unwaith. Rwy'n falch iawn fod y Gweinidog wedi derbyn holl argymhellion yr hyn sy'n swnio fel ymchwiliad diddorol iawn, ond ni allwn barhau i nodi'r pethau hyn yn unig, mae'n rhaid inni weld newid.

Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. Hoffwn achub ar y cyfle, yn gyntaf oll, i ddiolch i’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai am eu hymchwiliad pwysig i’r ddarpariaeth o safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Heddiw, gofynnodd y pwyllgor a’r Cadeirydd, John Griffiths, gwestiwn perthnasol iawn ynglŷn ag a yw ein fframwaith deddfwriaethol a pholisi yn gadarn ac yn ddigonol i gefnogi’r gwaith o ddatblygu a darparu safleoedd sy’n ddiwylliannol briodol ar gyfer ein cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Pan ddeuthum gerbron y pwyllgor, dywedais fod gennym fframwaith cryf a chynhwysfawr iawn o ddyletswyddau a phwerau, ac eto, mae’n amlwg fod cymaint ar ôl i’w wneud i sicrhau bod effaith y pwerau hynny a’r fframwaith hwnnw’n gwneud gwahaniaeth clir ar unwaith i gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Mae eich ymchwiliad wedi bod mor bwysig i amlygu'r ffocws hwnnw: a yw’n gadarn, a beth arall y gallwn ei wneud?

Credaf ei bod yn ddefnyddiol edrych yn ôl ar yr hyn sydd wedi digwydd o ganlyniad i ddeddfwriaeth 2014. Rhwng 2015 a 2021, gwnaethom ariannu awdurdodau lleol i adeiladu 63 o leiniau newydd ac adnewyddu llawer mwy, ac yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, roedd gennym gyllideb o £3.5 miliwn ar gyfer adnewyddu safleoedd presennol, adeiladu lleiniau newydd a gwella cynaliadwyedd safleoedd. Eleni, mae'r gyllideb yn £3.69 miliwn, ac mae gan 93 o leiniau well mynediad at gyfleustodau erbyn hyn, mae pum llain newydd yn cael eu hadeiladu ac mae 88 o leiniau’n cael eu gwella neu eu hadnewyddu. Byddwch wedi gweld rhai o’r enghreifftiau hynny yn ystod eich ymchwiliad. Ac wrth gwrs, mae hyn hefyd yn ei gwneud hi'n bosibl sicrhau diogelwch safleoedd yn ogystal â'r ddarpariaeth y mae ein cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr am ei chael ac wedi cynllunio ar ei chyfer. Felly, wrth ateb y cwestiwn hwnnw—y cwestiwn allweddol hwnnw—mae'n rhaid inni gydnabod bod y camau a gymerwyd yn gamau sy'n sicrhau cynnydd, ond peidied neb â chamgymryd, mae'n rhaid inni wneud mwy.

Yr awdurdodau lleol sydd wedi dangos arweiniad yw’r awdurdodau enghreifftiol, ond dylai pob awdurdod fod yn enghreifftiol. Mae mwy i'w wneud i godi eraill i lefel y rheini sydd wedi gwneud y cynnydd cadarnhaol hwnnw, a chredaf mai dyna pam fod ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' wedi ychwanegu ysgogiad newydd i fynd i'r afael â'r her hon. Yn ogystal â gwreiddio diwylliant gwrth-hiliol cyffredinol o fewn gweinyddiaeth gyhoeddus yng Nghymru, rydym wedi ymrwymo i sawl cam gweithredu sy'n benodol i'r cymunedau hyn, gan gynnwys canllawiau i ysgolion, creu rhwydwaith cenedlaethol o ddarpariaeth dramwy—a derbyniais yr argymhelliad ar ddarpariaeth dramwy; roedd hynny i'w weld yn glir yn eich ymchwiliad, ac fel y gwyddoch, yn fy ymateb, dywedais,

'Mae ardystio rhwydwaith cenedlaethol o ddarpariaeth dramwy er mwyn hwyluso bywydau teithwyr, gan ystyried mannau aros wedi’u negodi, fel y bo’n briodol, yn un o’r camau gweithredu penodol sydd bellach yn cael eu symud ymlaen o dan y Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol.'

Hefyd, treialu mecanweithiau newydd ar gyfer darpariaeth barhaol, gan ddarparu cymorth datblygu a dysgu i aelodau etholedig awdurdodau lleol ar ddiwylliant, anghenion a chryfderau cymunedau Sipsiwn a Theithwyr. A Carolyn Thomas, fe sonioch chi am hyn, a chithau'n arfer bod yn gynghorydd—mae llawer o gyn-gynghorwyr yma yn y Siambr—rydych yn cofio bod yn rhaid i hon fod yn ffordd wahanol o ddarparu hyfforddiant, onid oes, fel ein bod yn dysgu gan gymunedau Sipsiwn, Teithwyr a Roma a'r bobl eu hunain.

Hefyd, rhaglen beilot i ddarparu cyngor annibynnol i'r rheini sy'n ceisio datblygu safleoedd preifat. Bu llawer o drafod ynglŷn â hynny, ac mae’n bwysig fod hyn yn annibynnol, fel y gellid datblygu’r safleoedd preifat hynny. Ie, ac yn wir, fel y gwnaethoch chi alw amdano, adolygiad o’r polisi ariannu presennol. Os nad ydyw'n gwneud hynny, pam nad yw'n cyflawni'r canlyniadau rydym am eu gweld? Diwygio ein canllawiau safleoedd a rhaglen hyfforddi genedlaethol ar gyfer y tîm opsiynau tai a phenodi arweinwyr ym mhob awdurdod: pan fo arweinwyr mewn awdurdodau, gwyddom fod hynny'n gwneud gwahaniaeth enfawr, ac fe wnaf sylwadau ar un enghraifft mewn eiliad.

Felly, mae gennym y ddeddfwriaeth; mae gennym y canllawiau, y pwerau cyfarwyddo, a bellach, mae gennym y llwybr polisi cryfach hwn i fwrw ymlaen â 'Chynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Ac mae'n amlwg iawn fod gennym ffocws o'r newydd y mae'n rhaid ei gael nawr ar sut mae awdurdodau lleol yn cyflawni, ac mae'n rhaid mai hwy sy'n cyflawni gyda'n cefnogaeth a'n her ni. A byddaf yn cyfarfod ag aelodau arweiniol awdurdodau lleol, aelodau cabinet, i drafod yr adroddiad hwn gyda hwy. Nid adroddiad i ni yn unig yw hwn, nage? Mae'n adroddiad sy'n benodol ar gyfer ein partneriaid mewn llywodraeth leol. Mae awdurdodau lleol wedi bod o dan y chwyddwydr, a chafodd hynny ei adlewyrchu yma heddiw yng nghyfraniadau’r Aelodau. Roedd llawer o’r dystiolaeth a gyflwynwyd i'r pwyllgor yn ymwneud â diffyg gweithredu, ac ymhlith rhai, fe’i priodolwyd hefyd i ddiffyg ewyllys wleidyddol; y gwrthwynebiad hwnnw, fel y dywedodd Jenny Rathbone. A chredaf fod y camau gweithredu a nodir yn ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn cydnabod ac yn mynd i'r afael â hyn, ond rydym am gydnabod yn gyhoeddus enghreifftiau o'r hyn sy'n bosibl.

Felly, pan euthum i ymweld â safle ym Merthyr Tudful yn ddiweddar, roedd neuadd gymunedol ger y safle, ac yn y neuadd gymunedol honno, roedd ganddynt nifer o wasanaethau, gan gynnwys sesiynau bocsio i’r bobl ifanc, Cyngor ar Bopeth, Mudiad Ysgolion Meithrin yn gweithio ar y safle gyda phlant, a hefyd, roedd y safle’n cael ei ailddatblygu mewn partneriaeth, gyda’r gymuned gyfan yn cael dweud ei barn am y cynllun, o ran rhagolygon y dyfodol—lle a oedd yn sicr yn teimlo fel cymuned ynddi’i hun. A dyma rydym am ei weld, ac rwy'n cymeradwyo awdurdod Merthyr Tudful am weithio i gyflawni hynny. Dangoswyd gwir ymrwymiad. Unwaith eto, mae gan swyddogion arweiniol rôl mor allweddol, a dylai cynghorwyr fod ar flaen y gad. Roedd y swyddog arweiniol penodedig hwnnw hefyd yn awyddus iawn i weithio gydag awdurdodau eraill, i weithio’n rhanbarthol, sy’n cyd-fynd ag argymhelliad 2 ar y ddarpariaeth dramwy.

Felly, drwy ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', rydym yn ceisio annog, herio a chynorthwyo awdurdodau i newid y naratif mewn perthynas â'r gymuned hon a sicrhau canlyniadau gwell. Mae gennym bwerau cyfarwyddo, ond rwy'n dal i feddwl y gallwn gyflawni cryn dipyn drwy gymorth ac arweiniad, ond rwyf am fod yn glir—cefais fy herio gan Mabon eto heddiw, a chofiaf imi wneud yr ymrwymiad y byddwn yn ymyrryd yn uniongyrchol yn ôl yr angen lle nad yw ein partneriaeth â llywodraeth leol yn llwyddo.

Ond i gloi, hoffwn ddweud bod ymgysylltu â llais y gymuned ei hun wrth wraidd ein dull gweithredu, ac mae hyn yn arbennig o wir ac wedi'i adlewyrchu yn argymhellion 9, 16 a 21 y pwyllgor ynghylch canllawiau safleoedd, asesiadau o anghenion llety a gorfodi Deddf yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd 2022. Dim ond drwy wrando ar y rheini sydd â phrofiad bywyd o hyn, a thrwy eu cynnwys, y gellir gwneud cynnydd ar y mater hwn. A gaf fi ddiolch i’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai am y ffordd y gwnaethoch gynnal yr ymchwiliad hwn, y ffordd yr aethoch allan i gyfarfod â phobl a chymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr? Felly, ydym, rydym yn derbyn yr holl argymhellion heb unrhyw wrthwynebiad. Rydym yn ddiolchgar am ymrwymiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai i roi cymorth i wella anghenion a bywydau ein pobl a’n cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru. Mae a wnelo â sut rydym yn ymgysylltu â'n cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr.

Rydym wedi ymrwymo cyllid penodedig ers dros ddegawd i gefnogi canlyniadau gwell i ddysgwyr Sipsiwn, Roma a Theithwyr. A chredaf ei bod yn bwysig iawn fod Tom Hendry, a gynrychiolodd gymuned y Sipsiwn Romani Cymreig ar Ddiwrnod Cofio’r Holocost 2021—a bydd llawer ohonoch yn cofio hynny—yn un o’r mentoriaid cymunedol a’n cynorthwyodd i gyflawni’r cynllun gweithredu cydraddoldeb Cymru wrth-hiliol. Diolch yn fawr. Diolch am eich ymchwiliad.

Dwi'n galw ar John Griffiths i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. A gaf fi ddiolch i bawb a gyfrannodd heddiw at ddadl sy'n bwysig iawn yn fy marn i? Rwy'n credu ei bod yn edrych yn debyg fod yna dderbyniad cyffredin nad yw Cymru yn y sefyllfa y dylai fod ynddi mewn perthynas â'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Rydym yn hoffi meddwl amdanom ein hunain fel gwlad sy’n gryf iawn ar hawliau dynol, a chaiff hynny ei adlewyrchu mewn llawer o bethau y mae’r Cynulliad, yn gyntaf, a'r Senedd bellach, wedi’u gwneud dros gyfnod datganoli. Rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda'n cymunedau ethnig lleiafrifol yng Nghymru ar lawer iawn o faterion.

Ond fel y mae llawer o gyfranwyr i’r ddadl hon wedi’i ddweud, ac fel y mae ein hadroddiad yn nodi'n glir, ymddengys bod bwlch gwirioneddol mewn perthynas â'r gymuned Sipsiwn, Roma, Teithwyr. Maent yn wynebu gwahaniaethu, diffyg dealltwriaeth, rhagfarn ar lefel a chyda hanes sy'n dangos eu bod yn cael eu trin yn wahanol i eraill yng Nghymru. Gwyddom mai arwydd o gymdeithas wâr yw deall gwahaniaeth, darparu ar gyfer gwahaniaeth, cefnogi gwahaniaeth, fel y gall y rheini sydd â ffordd wahanol o fyw barhau i fyw yn y ffordd honno. I'r gymuned hon, ers amser maith, rydym wedi gweld y gallu i fyw yn y ffordd y maent yn dymuno yn unol â'u hanes a'u diwylliant yn cael ei erydu, ei danseilio a heb ei gefnogi. Rydym wedi gweld eu mannau aros traddodiadol yn diflannu o ganlyniad i drefoli, diwydiannu a datblygu masnachol cynyddol, heb i safleoedd digonol, diwylliannol briodol gael eu darparu yn eu lle—safleoedd parhaol neu safleoedd tramwy, na mannau aros mwy anffurfiol yn wir. Felly, fel y clywsom, ac fel y mae ein hadroddiad yn ei ddangos a'r ddadl heddiw wedi'i adlewyrchu, mae bwlch gwirioneddol mewn polisi ac ymarfer yng Nghymru. Mae’n staen ar ein gwlad, yn fy marn i.

Felly, credaf fod gwir angen inni roi camau ar waith yn unol â'n hadroddiad, ac fel y nododd y Gweinidog, mae angen yr ewyllys wleidyddol arnom ar lefel Llywodraeth Cymru, ar lefel awdurdodau lleol, ac ymhlith darparwyr gwasanaethau, fel y crybwyllodd Jenny Rathbone. A hoffwn ddiolch i Jenny, gan y gwn ei bod wedi hyrwyddo'r cymunedau hyn ers tro yn ei gwaith ac yn ei chyfnod fel cadeirydd grŵp hollbleidiol yn flaenorol. Felly, diolch yn fawr iawn am eich gwaith ar hyn, Jenny, a diolch yn fawr iawn i aelodau’r pwyllgor a’u cyfraniadau heddiw.

O ystyried y cefndir a ddisgrifiais a’r hyn y credaf fod pob un ohonom yn ei dderbyn, y bwlch rhwng y fframwaith sy’n bodoli—y fframwaith deddfwriaethol, rheoleiddiol a chanllawiau—a’r hyn sy’n digwydd mewn gwirionedd ar lawr gwlad, credaf ei bod yn amlwg iawn fod angen inni weld camau gweithredu. Gwyddom fod llawer iawn o sinigiaeth yn deillio o brofiadau chwerw yn ein cymunedau yma yng Nghymru. Byddant yn edrych ar yr adroddiad hwn, byddant yn gwrando ar y ddadl hon, byddant yn clywed ymrwymiad Llywodraeth Cymru, a byddant yn dweud, 'Yr hyn sy'n mynd i gyfrif yw darparu a gweithredu'—yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad yng Nghymru, drwy ein hawdurdodau lleol, drwy ddarparwyr gwasanaethau eraill, drwy arweinyddiaeth ac ewyllys wleidyddol Llywodraeth Cymru. Dyna fydd y prawf. A allwn gyflawni o'r diwedd ar ran y cymunedau hyn? A fydd ymgysylltu a chydgynhyrchu priodol ledled Cymru o'r diwedd ar ddarparu safleoedd, safleoedd tramwy, lleiniau, adnewyddu ac atgyweirio safleoedd presennol? Nid oes ymgysylltu, ymgynghori a chydgynhyrchu digonol mewn perthynas â hynny yn digwydd ar hyn o bryd. Mae rhai arferion da, fel y dywedodd y Gweinidog, ond nid ydynt yn gyson; nid ydynt yn digwydd ledled Cymru. Mae cymaint y mae angen ei wneud ar hyn, a chredaf ein bod yn dibynnu nawr ar Lywodraeth Cymru i ddangos arweiniad clir, i sicrhau bod derbyn yr argymhellion yn arwain at arweinyddiaeth a darpariaeth effeithiol ar lawr gwlad. Dywedodd Jenny y dylai’r mater ddod yn ôl i’r Cyfarfod Llawn, ac rwy’n siŵr y gwnaiff, a hefyd, wrth gwrs, bydd yn dod yn ôl i’n pwyllgor, a byddwn yn cynnal briff gwylio cadarn iawn i sicrhau ein bod yn gweld y camau angenrheidiol hynny ar lawr gwlad.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.