Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon ar goffáu cyhoeddus yng Nghymru: canllawiau i gyrff cyhoeddus. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Dawn Bowden, i wneud y datganiad.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae coffáu cyhoeddus yn ganolog i'r ffordd rydym ni'n cynrychioli—

Roedd yna sŵn yn fy nghlust, mae'n ddrwg gen i. Fe wna i ddechrau eto.

Mae coffáu cyhoeddus yn ganolog i'r ffordd rydym ni'n cynrychioli ein hanes, yn hyrwyddo ein gwerthoedd ac yn dathlu ein cymunedau. Ond weithiau, gall fod yn bwnc dadleuol, ac fe fydd yn ddiddordeb cyhoeddus sylweddol bob amser. Heddiw, mae'n bleser gennyf gyhoeddi ein bod am gynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar 'Coffáu cyhoeddus yng Nghymru: canllawiau i gyrff cyhoeddus'.

Bwriad y canllawiau hyn yw helpu cyrff cyhoeddus i wneud penderfyniadau da sy'n rheoli risgiau yn ymwneud â phynciau dadleuol, sy'n cymryd cyfleoedd i greu perthynas fwy gwybodus â'n hanes, ac sy'n wirioneddol dathlu amrywiaeth ein cymunedau. Mae'r canllawiau yn cyflawni ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i fynd i'r afael yn llawn ag argymhellion 'Y Fasnach mewn Caethweision a'r Ymerodraeth Brydeinig: Archwiliad o Goffáu yng Nghymru', a gyhoeddwyd am y tro cyntaf ym mis Tachwedd 2020, ac a ailgyhoeddwyd gyda gwelliannau flwyddyn yn ddiweddarach. Mae'r canllawiau hefyd yn cefnogi un o nodau 'Cynllun Gweithredu  Cymru wrth-hiliol' Llywodraeth Cymru'n uniongyrchol:

'Gweithio gyda chyrff cyhoeddus i gydnabod eu cyfrifoldeb yn llawn... i osod y naratif hanesyddol cywir, gan hyrwyddo a chyflwyno cyfrif cytbwys, dilys a dadwladychol o'r gorffennol'.

Mae'r cynllun gweithredu'n cynnwys cam penodol sef,

'Mynd i'r afael yn briodol â'r ffordd y coffeir pobl a digwyddiadau gyda chysylltiadau hanesyddol hysbys i gaethwasiaeth a gwladychiaeth' yn ein manau a'n casgliadau cyhoeddus,

'gan gydnabod y niwed a wnaed gan eu gweithredoedd ac ail-fframio'r modd y cyflwynir eu gwaddol i gydnabod hyn yn llawn.'

Mae'r canllawiau hefyd yn cyflawni argymhelliad yn adroddiad Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu'r Senedd, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2021, 'Ar gof a chadw. Adroddiad ar bwy sy'n cael eu coffáu mewn mannau cyhoeddus'. Argymhellodd hyn y dylai Llywodraeth Cymru ddarparu canllawiau clir a fyddai'n cyflwyno canllaw ar gyfer gwneud penderfyniadau mewn cysylltiad â gweithredoedd hanesyddol a choffáu yn y dyfodol.

Dangosodd yr archwiliad o goffáu yng Nghymru yn glir iawn i ba raddau y mae gwaddol y fasnach gaethwasiaeth a'r ymerodraeth Brydeinig i'w weld o hyd yn ein mannau cyhoeddus. Pwrpas y canllawiau yw helpu cyrff cyhoeddus i ymdrin â'r gwaddol hwnnw. Mae'r canllawiau hefyd yn mynd i'r afael ag amrywiaeth y gymdeithas Gymreig, a'r ffaith nad yw llawer o'i nodweddion i'w gweld bron mewn cofadeiliau cyhoeddus. Er enghraifft, ychydig iawn o bobl o dreftadaeth ddu, Asiaidd neu leiafrifoedd ethnig, ac ychydig iawn o fenywod penodol, sydd wedi cael eu coffáu'n gyhoeddus yng Nghymru, ac fe fyddai'n anodd dod o hyd i unrhyw gynrychiolaeth o bobl anabl a LHDTQ+. Felly, wrth i ni fyfyrio ar bwy sy'n cael ei goffáu'n barod, dylem ni hefyd fyfyrio ar bwy a beth sydd ar goll, cymryd cyfleoedd i fynd i'r afael â thangynrychiolaeth, ac ymateb i werthoedd sy'n newid, yn ogystal â dyfnhau ein dealltwriaeth o faterion a digwyddiadau hanesyddol.

Mae'r canllawiau'n nodi'r arfer gorau ar gyfer gwneud penderfyniadau ac nid yw'n orfodol. Mae eu pwyslais ar sut i wneud penderfyniadau da yn hytrach nag ar ba benderfyniadau i'w gwneud. Mae mewn dwy ran. Mae Rhan 1 yn cyflwyno'r materion sy'n gysylltiedig â choffáu cyhoeddus a'i effaith, ac mae Rhan 2 yn nodi pedwar cam y dylai cyrff cyhoeddus eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â'r materion hyn a gwireddu cyfraniad coffáu'r cyhoedd i gyflawni Cymru wrth-hiliol. Y pedwar cam hyn yw: sefydlu fframwaith ar gyfer gwneud penderfyniadau cynhwysol; gosod amcanion clir ar gyfer coffáu cyhoeddus; sefydlu meini prawf ar gyfer gwneud penderfyniadau; a, gweithredu i gyflawni amcanion a mynd i'r afael â'r materion a godwyd gan goffáu cyhoeddus.

Bydd cymryd yr holl gamau hyn yn helpu cyrff cyhoeddus i gyflawni eu cyfrifoldebau o dan y camau penodol sydd wedi'u cynnwys yn y 'Cynllun Gweithredu Cymru wrth-hiliol'. Bydd hefyd yn eu galluogi i ddefnyddio coffáu cyhoeddus yn fwy cyffredinol i gyfrannu at Gymru wrth-hiliol, ac i ddyfnhau dealltwriaeth o'n gorffennol a gwaddol hynny, ac i ddathlu cyflawniadau ein cymdeithas amrywiol.

Mae'r canllawiau'n canolbwyntio ar goffáu parhaol a bwriadol mewn mannau cyhoeddus—hynny yw, cerfluniau, delwau, a phlaciau—ac enwau strydoedd ac adeiladau cyhoeddus. Mae llawer o goffáu o'r fath yng Nghymru, a phenderfyniadau'r gorffennol ynglŷn â phwy neu beth i'w anrhydeddu—penderfyniadau a oedd yn aml yn cael eu gwneud gan elît bach—yn parhau i fod yn weladwy iawn yn ein mannau cyhoeddus. Mae llawer ohonyn nhw yn ychwanegu cymeriad at ein hamgylchfyd a, drwy gynnig atgof gweladwy o bobl a digwyddiadau yn y gorffennol, gallan nhw ysgogi ymholiad hanesyddol. Ond, fel y dangosodd yr archwiliad o goffáu yng Nghymru, gall yr ymholiad hwnnw weithiau ein harwain at lefydd tywyll yn ein gorffennol, yn enwedig pan fo ffigyrau sy'n gysylltiedig â'r fasnach gaethweision ac ecsbloetio trefedigaethol yn llythrennol yn cael eu rhoi ar bedestal.

Nid yw'r coffáu yr ydym wedi ei etifeddu o reidrwydd yn adlewyrchu ein gwerthoedd, ond efallai y byddant yn dal i allu ennill eu lle os ydym yn eu defnyddio'n weithredol i ddysgu am sut yr oedd cenedlaethau'r gorffennol yn edrych ar y byd, i fyfyrio ar y ffordd wahanol yr ydym yn gweld y byd heddiw, ac i ennyn myfyrio yn hytrach nag ymraniadau. Bwriad yr ail-ddehongli diweddar ar Thomas Picton, trwy baneli gwybodaeth gerllaw'r heneb yng Nghaerfyrddin a thrwy ail-fframio ei bortread yn Amgueddfa Cymru, yw gwneud yr union beth hynny.

Ac, yn union fel yr ydym ni wedi etifeddu'r gwaddol hwn sy'n dweud rhywbeth wrthym ni am werthoedd y gorffennol, felly dylem ystyried gadael rhywbeth i genedlaethau'r dyfodol sy'n cyflwyno'r hyn yr ydym yn ei werthfawrogi wrth i ni ymdrechu i sicrhau Cymru fwy cyfartal. Gallwn wneud hynny drwy'r ffordd yr ydym yn trin coffáu presennol, gallwn ei wneud drwy bwy yr ydym ni'n dewis ei goffáu yn y dyfodol, ond mae'n rhaid i ni hefyd ei wneud drwy'r ffordd y gwneir penderfyniadau am goffáu. Mae'r canllawiau yn tybio y dylid gwneud penderfyniadau yn lleol, wedi'u seilio mewn arferion cynhwysol sy'n annog cyrff cyhoeddus i wrando ac ymateb i amrywiaeth lawn ein cymunedau.

Cafodd datblygiad y canllawiau ei hun ei lywio'n llawn gan gyfres o weithdai a fynychwyd gan sbectrwm eang o randdeiliaid gyda phrofiad bywyd perthnasol. Hoffwn ddiolch i'r rhai ddaeth i'r gweithdy ac i bawb a roddodd o'u hamser i gyfrannu at ddatblygu'r canllawiau hyn, gan gynnwys Gaynor Legall a arweiniodd y grŵp gorchwyl a gorffen gwreiddiol ac a wnaeth sylwadau caredig ar ddrafftiau cynharach. Mae'r ymarfer ymgynghori cyhoeddus sy'n dechrau heddiw yn rhoi cyfle arall i leisiau gwahanol gael eu clywed. Diolch yn fawr.

A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad?

Allaf i ddweud hefyd, roedd yn braf eich clywed chi'n siarad Cymraeg ar y dechrau hefyd? Roedd yn neis iawn i'w glywed.

Mae'r canllawiau a gafodd eu rhyddhau yn gynharach heddiw i'w croesawu, pryd rwy'n siŵr bod y Dirprwy Weinidog wedi ceisio rhoi eglurder i gyrff cyhoeddus, fel awdurdodau lleol, ddeall yn well faterion coffáu cyhoeddus. A gaf i hefyd ategu'r sylwadau yn arbennig am bwy sydd ar goll, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n bwynt cwbl ddilys a theg? Rwy'n credu ei bod yn anodd iawn, iawn dod o hyd i bobl nad ydyn nhw'n wyn, menywod a phobl ag anableddau, sy'n cael eu coffáu'n gyhoeddus yng Nghymru. Felly, cytunaf yn llwyr â'ch teimlad ynghylch hynny hefyd.

Ond yn gyntaf oll, hoffwn ailadrodd bod yr holl benderfyniadau hyn yn cael eu gwneud mewn modd cynhwysfawr, ac i wneud yn siŵr nad oes un agwedd gyffredinol at osod neu hyd yn oed gael gwared ar gerfluniau presennol. Daw hyn â fi at fyrdwn yr hyn a allai gael ei alw'n 'unigolion problematig' yn y canllawiau. Mewn geiriau eraill, henebion pobl y mae eu gweithredoedd wedi achosi dadlau heddiw. Yn amlwg, mae hynny'n fater sy'n ennyn teimladau cryfion ar bob ochr. Yn hytrach na gwaredu neu ddinistrio henebion a gwaith celf pobl a fyddai efallai'n cael eu gweld bellach gan rai fel rhai â chefndir negyddol, gellid gweld hyn yn hytrach, fel y sonioch chi, fel cyfle i ychwanegu darn ychwanegol o gyd-destun i addysgu'r cyhoedd am gefndir llawn y person dan sylw, gan roi'r manylion problematig a'r rhesymau pam eu bod yn cael eu coffáu hefyd.

Wrth gwrs, bydd golwg gytbwys ar hanes y bobl hyn yn ychwanegu at wybodaeth y cyhoedd a'n dealltwriaeth hanesyddol ein hunain hefyd. Fodd bynnag, ni ddylai hynny fyth gymryd ffurf fandaliaeth ddiwylliannol na rhwygo na dinistrio cof hanesyddol. Dywedwyd yn aml mai'r rhai sy'n anghofio'r gorffennol yw'r rhai a wnaiff ei ailadrodd. Mewn digwyddiadau fel dymchwel y cerflun o Edward Colston ym Mryste a'r gwaith o orchuddio'r cerflun o Thomas Picton, gallwn weld bod troi henebion hanesyddol yn bwynt cyfeirio ar gyfer gwleidyddiaeth hunaniaeth ar ffurf yr Unol Daleithiau yn ffordd sydd dim ond yn arwain at rannu. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud yn siŵr yw bod y penderfyniadau hyn i gyd yn cael eu gwneud yn lleol gyda chanllawiau clir, gan fy mod yn gobeithio ein bod wedi gweld y llwybr tuag at heddiw, i wneud yn siŵr nad un grŵp neu safbwynt penodol yn unig sy'n dylanwadu ar y rhai sy'n gwneud y penderfyniadau ar draul ac aberth eraill. Felly, pa ystyriaethau ydych chi wedi eu rhoi, Dirprwy Weinidog, i hyn, a sut ydych chi'n bwriadu sicrhau bod pob barn yn cael ei chlywed pan ddaw hi at goffáu yn y dyfodol?

Roeddwn i hefyd eisiau crybwyll, yn fyr, farwolaeth drasig Ei diweddar Fawrhydi. Yn ystod y cyfnod o alaru, rydym wedi gweld amrywiaeth o henebion a chofebion symudol yn cael eu gosod i dalu teyrnged i'n brenhines sydd wedi gwasanaethu hiraf, ac mae hynny'n aml wedi cael ei wneud ar y cyd rhwng trigolion a chynghorau lleol. Wrth i wyneb ein Brenin newydd ddechrau ymddangos ar ein harian yn raddol, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn gwneud yn siŵr bod yna ymroddiad parhaol, parhaus hefyd i'n diweddar Frenhines. Fel y nodir yn gywir yn y canllawiau a gyhoeddwyd heddiw, mae coffáu cyhoeddus yn cael ei greu at ystod o ddibenion a chyda bwriadau anrhydeddus. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr nad ydyn ni'n edrych ar bopeth yn y gorffennol drwy sbectol yr unfed ganrif ar hugain, ond gyda syniadau a meddyliau heddiw, fel y gallwn ni addysgu'r cenedlaethau nesaf ar ein hanes, a pheidio ceisio ei ailysgrifennu.

Er hynny, rwy'n bryderus, yn y canllawiau, am y geiriad sy'n ymwneud â ffigyrau milwrol, pryd y mae hefyd yn awgrymu eu bod hwythau hefyd yn cael eu hystyried yn broblematig, gan y gallai rhai gofio 'dioddefwyr eu hymgyrchoedd'. Mae'r rhain yn bobl sydd, ar y cyfan, wedi gwasanaethu ar ran ein gwlad ac wedi gwneud hynny gydag anrhydedd a theilyngdod. Nid ydyn nhw'n haeddu wynebu'r cyhuddiadau cymhleth hyn oherwydd canllawiau, nad ydyn nhw'n datgan yn glir, y gallai'r rhai a wasanaethodd ein gwlad i amddiffyn ein rhyddid yr ydym yn ei drysori mor annwyl heddiw, o bosibl, ganfod eu hunain yn cael eu dilorni neu eu gwarthruddo dim ond am ddilyn gorchmynion a roddwyd iddyn nhw ar y pryd i amddiffyn ein rhyddid a gwasanaethu ein gwlad.

Yn y rhan 'egwyddorion ac ymarfer' o'r canllawiau, er ei fod wedi'i nodi a'i dderbyn bod penderfyniadau cynhwysol yn gwrando ac yn gweithredu ar brofiad cymunedau amrywiol, eto, hoffwn ailadrodd y pwynt nad oes gennym yr un bobl dro ar ôl tro yn gwneud yr un penderfyniadau ar bob plac, pob heneb, a phob coffâd. Mae ehangder o amrywiaeth, lleisiau a phersbectif yn hanfodol wrth wneud penderfyniadau hefyd. Ac rwy'n derbyn y ffaith bod ymgysylltu yn mynd i fod yn hanfodol drwy'r holl brosesau hyn. Fel enghraifft o hyn, yn y broses gynllunio sy'n cael ei defnyddio gan gynghorau lleol, gallai'r prosesau hyn gael y cyfle i gyfoethogi cymunedau, cydlyniant cymdeithasol a safbwyntiau sydd â diddordeb drwy ddod â'r holl safbwyntiau ynghyd ag amcan a rennir o sicrhau bod eu cymuned yn cael ei chlywed drwy addysg a gwybodaeth. Does gennyf ddim amheuaeth y bydd barn gref ar bob ochr, ni waeth pa fath o goffáu a gyflwynir yn y dyfodol, ond mae angen i ni sicrhau nad ydym yn aberthu barn un gymuned o blaid un arall, a allai yn ei dro achosi rhaniadau pellach o fewn y cymunedau hynny. Felly, fy nghwestiwn olaf fyddai: o ystyried y dull cytbwys gofalus sydd ei angen i sicrhau nad oes unrhyw gymuned yn cael ei hepgor, pa waith ymgysylltu pellach y gallech chi fod yn ei wneud, Gweinidog, gyda rhanddeiliaid i roi cyfle i bob cymuned gyfranogi yn y broses hon? Diolch.

A gaf i ddiolch i Tom Giffard am y sylwadau cefnogol yna i raddau helaeth a rhai o'r awgrymiadau adeiladol iawn a wnaeth? Er mwyn ceisio ymdrin â'ch sylwadau yn eu trefn, Tom, ein bwriad yw bod pob penderfyniad a wnaed ar sut rydym yn coffáu, o ran coffáu cyhoeddus yn y presennol a'r dyfodol, yn cael ei wneud gan bobl leol a bod cyfraniad mor eang â phosibl yn hynny. Rhan o'r broses ar gyfer yr ymgynghoriad ynghylch y canllawiau yw ei fod yn rhoi cyfle arall eto i amrywiaeth ehangaf y boblogaeth gymryd rhan ac i ddweud beth maen nhw'n ei feddwl am hynny.

O ran y broses y buom yn ei dilyn i ddrafftio'r canllawiau, roedd gennym ni nifer o gyrff a rhanddeiliaid dan sylw, o dan arweiniad Marian Gwyn o Race Council Cymru, a chynhaliwyd cyfres o weithdai lle roedd pobl o bob math o wahanol grwpiau a chefndir yn gallu dod draw i ddweud eu dweud. Ac fel rwy'n dweud, mae'r sawl a arweiniodd yr archwiliad gwreiddiol, Gaynor Legall, hefyd wedi cael cyfle i roi sylwadau arnyn nhw. Gobeithio y bydd y broses ymgynghori yn ehangu ar hynny, ond dyma lle rydym ni wedi dechrau.

Rwy'n credu beth sy'n bwysig yn hyn i gyd—. Roeddech chi'n sôn sut na ddylem ni droi at fandaliaeth ddiwylliannol, a buoch chi'n siarad am Colston a Picton, ac fe ddychwelaf at Picton yn y man. Yn y ddwy sefyllfa hynny—. Mae dinas Bryste, er enghraifft, wedi sefydlu mewn gwirionedd—. Rwy'n ceisio cofio beth yw enw'r sefydliad nawr. Maen nhw wedi sefydlu Comisiwn Hanes Bryste 'We Are Bristol', lle maen nhw'n helpu'r gymuned i fynd i'r afael â'r dreftadaeth gymhleth ac aml ei dehongliad. Mae yna rywbeth tebyg iawn yn digwydd yn Lerpwl hefyd, gyda'u hanes cymhleth hwythau.

Nid wyf yn meddwl bod hyn yn ymwneud â fandaliaeth ddiwylliannol yn yr ystyr o ddinistrio henebion; mae'n ymwneud â sut rydym ni'n eu dehongli. Os ydyn ni'n siarad am Picton, er enghraifft, dywedais fy mod i eisiau dod yn ôl ato, oherwydd fe wnaethoch chi'r pwynt am y fyddin ac, wrth gwrs, roedd Picton yn gadfridog milwrol. Ond roedd Picton hefyd yn gyfrifol am arteithio merch 14 oed. Felly, yr hyn a ddywedwn yw, wrth gydnabod ei le yn ein hanes a'r hyn a wnaeth fel cadfridog, gan ymladd dros ei wlad dan y gorchmynion a roddwyd iddo, gwnaeth rai pethau ofnadwy hefyd, yn ymwneud â'r fasnach gaethweision, a oedd hefyd yn ymwneud ag arteithio caethferch ifanc. Mae angen dweud hynny hefyd, ac mae angen cyd-destunoli hynny o ran cydbwyso'r hanes yr ydych chi'n sôn amdano. 

Rwy'n credu ein bod ni yn gweld pethau yr un fath. Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym ni'n ei ddweud yw ein bod ni'n deall, pan godwyd yr henebion hyn yn wreiddiol, ein bod ni'n edrych arno mewn ffordd wahanol. Rydym bellach yn edrych arno drwy lens wahanol. Rwyf dim ond yn meddwl am y sgwrs a gefais gyda rheolwr amgueddfa Cyfarthfa yn fy etholaeth, pan sefais ar risiau castell Cyfarthfa a ninnau o dan ystafell wely Crawshay. Dyma ni'n edrych allan ar draws Merthyr a dywedodd y rheolwr wrthyf, 'Dyma lle safai Crawshay bob bore gan arolygu popeth yr oedd yn berchen arno ar draws Merthyr Tudful.' Ond wrth gwrs, allwn ni ddim edrych ar hynny drwy lygaid yr unfed ganrif ar hugain, oherwydd yn amser y Crawshays, ac yn sicr y Crawshays cynnar, a siarad yn gyffredinol roedd y gweithwyr hynny'n cael cyflog da ac yn cael gofal da. Felly, mae'n rhaid i ni osod hynny yng nghyd-destun yr oes honno, yn hytrach na'r unfed ganrif ar hugain. Ond mae'n ymwneud yn llwyr â chydbwyso cyd-destun hanes unrhyw un yr awn ati i geisio ei goffáu.

Ac yn olaf, Heledd Fychan.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Dirprwy Weinidog, am y datganiad heddiw. Hoffwn ategu'r pwyntiau rydych chi wedi sôn amdanyn nhw yn barod am y bobl sydd ddim yn cael eu coffáu hyd yma. Yn sicr mae yna lefydd sydd heb eu coffáu hefyd. Mae'n bwysig ein bod ni'n edrych ar y cyd-destun ehangach i sicrhau bod unrhyw beth sydd gennym ni yn adlewyrchu'r Gymru gyfoes. Wrth gwrs, rydym ni i gyd wedi bod yn croesawu'r cerflun diweddaraf yn ein prifddinas, sef yr un o Betty Campbell. Mae'n anhygoel gweld sut mae hwnna'n gallu ysgogi plant ysgol ac ati i ddeall beth sy'n digwydd heddiw ac i drafod heddiw ynghyd â dathlu beth oedd Betty ei hun wedi'i gyflawni. Hoffwn hefyd ategu sylwadau Tom Giffard am eich Cymraeg chi ar ddechrau'r datganiad hefyd. Mae'n braf iawn clywed mwy o Aelodau yn ceisio'r Gymraeg yma.

Fel rydych chi'n gwybod, Dirprwy Weinidog, mi oeddwn i'n arfer gweithio i Amgueddfa Cymru, ac yn aml yn pasio'r llun o Thomas Picton. Jest llun ar y wal oedd o i fi. Ond pan ddaeth Black Lives Matter fel ymgyrch, des i i ddeall wedyn, oherwydd fy mraint fel person gwyn, doeddwn i ddim yn ymwybodol o hanes problematig y llun. A beth dwi'n meddwl sydd wedi cael ei groesawu ydy'r drafodaeth yna, ein bod ni yn dod i ddeall beth mae hynny'n ei olygu, a beth mae o'n ei olygu i bobl sydd efo profiadau gwahanol iawn i ni. Yn sicr, un o'r pethau dwi'n meddwl dwi'n falch iawn o weld yn sgil y gwaith hwn ydy ei fod o ddim yn rhywbeth sydd wedi bod yn hollol reactive. Mae yna waith dros ddwy flynedd a mwy wedi bod er mwyn creu y pwynt rydyn ni wedi'i gyrraedd heddiw, fel ein bod ni rŵan efo rhywbeth fydd yn ddefnyddiol, gobeithio, i gyrff cyhoeddus sydd yn derbyn arian cyhoeddus, a'u bod nhw felly yn cymryd o ddifri safbwyntiau pawb yn y gymdeithas.

Dwi hefyd yn meddwl ei bod hi'n bwysig inni gydnabod fel Senedd bod pawb ddim yn hapus efo hyn. Os ydych chi'n edrych ar rai o'r sylwadau sydd wedi eu cyfeirio at Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd ers iddyn nhw ddechrau'r gwaith o ran Thomas Picton, dydy pawb ddim yn gytûn efo'r ffaith bod yna unrhyw fath o drafod ar hyn, bod yna ailddehongli, chwaith. Ac mae'n gallu bod yn garfan cryf ar y cyfryngau cymdeithasol. Dwi ddim yn awgrymu bod unrhyw un yn eu dilyn nhw, ond os ydych chi eisiau gwneud eich hun yn flin, mae Save Our Statues ar Twitter yn dangos yn glir eu bod nhw ddim yn cytuno efo'r math yma o safbwynt, efo'r ailddehonglu, o gwbl. Dwi'n gwybod eich bod chi wedi sôn ynglŷn â sut mae hyn yn mynd i helpu sefydliadau i ystyried sut maen nhw'n mynd ati efo'r gwaith, ond dwi'n meddwl bod yn rhaid inni fod yn onest bod y gwaith yma'n mynd i fod yn ddadleuol weithiau, a bod hynny'n iawn, a bod ein sefydliadau cyhoeddus ni'n mynd i gael cefnogaeth y Llywodraeth, a fy nghefnogaeth i, yn sicr, a Phlaid Cymru, o ran ymwneud â'r gwaith hwn, a'i bod hi'n iawn ein bod ni'n cael trafodaethau anodd, oherwydd dydy hanes ddim wastad yn hawdd.

Dwi'n cytuno ein bod ni ddim eisiau anghofio'n hanes, ond mae cael trafodaethau fel hyn—. Os ydyn ni o ddifrif eisiau bod yn Gymru wrth-hiliol a'n bod ni o ddifrif eisiau gweld hynny, mi fydd yna angytuno, a dydyn ni ddim wastad yn mynd i allu gwrando ar leisiau'r mwyafrif os mai lleisiau gwyn ydy'r lleisiau hynny. Ac yn sicr, o ran gweld ymatebion fel hyn, dwi'n meddwl mai un o'r pethau fydd yn bwysig iawn o ran yr ymgynghoriad yw ein bod ni'n gweld pwy sy'n ymateb ac, os oes gwrthwynebiad, o ba safbwynt mae'r gwrthwynebiad yna'n dod. Mae fy nghyn-brifysgol yn Iwerddon yn edrych ar y funud o ran ailenwi'r llyfrgell sydd yna oherwydd cysylltiadau problematig efo'r gorffennol, ac yn sicr mae yna anogaeth gan bobl fel yr ymgyrch Save Our Statues i bobl bentyrru o ran rhoi ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw fel bod safbwyntiau pobl gwyn yn cael eu rhoi drosodd yn glir. Mae'n rhaid inni fod yn sicr ein bod ni'n gwrando ar y rhai hynny sydd ddim wedi bod yn cael rhan yn y ddeialog hyd yma ac sydd wedi bod yn bwysig o ran y gwaith hwn. 

Dwi hefyd yn croesawu'r ffaith bod hon yn ffordd wahanol iawn i Lywodraeth Prydain o ran edrych ar y mater, ein bod ni yn rhoi'r anogaeth hynny i awdurdodau lleol a'n cyrff cyhoeddus ni i fynd ati efo'r gwaith gwrth-hiliol hwn. Yr hyn yr hoffwn ofyn ydy: rydych chi wedi dweud bod hwn ddim yn orfodol, sydd yn amlwg yn beth da, ein bod ni'n annog, ond beth sy'n digwydd os nad ydy pobl yn dilyn unrhyw fath o ganllawiau a ddim yn mynd ati i ymgysylltu? Hefyd, y mater o ran arian i gefnogi'r gwaith hwn. Yn aml, mewn amgueddfeydd lleol ac ati, bach iawn ydy'r nifer o staff sydd efallai yn gweithio yn y maes ymgysylltu ac ati. Pa gefnogaeth fydd yn cael ei roi iddyn nhw fel eu bod nhw, fel y mae Amgueddfa Cymru wedi dangos, hefyd yn gallu gwneud y gwaith ymgysylltu sydd ei angen efo'r math yma o bethau?

Dwi'n edrych ymlaen at weld beth ddaw nôl o'r ymgynghoriad, ond yn sicr yn croesawu'r symudiad hwn tuag at sicrhau ein bod ni yn taclo hanes problematig, ein bod ni'n gweithio yn sicr gyda'n gilydd er mwyn creu Cymru wrth-hiliol, a sicrhau bod hanes pawb yn cael ei adlewyrchu a'i gofio. 

Diolch yn fawr, Heledd, a diolch am y gefnogaeth i'r gwaith a wnawn, oherwydd mae'n waith hynod o bwysig. Roeddem ni'n sôn am hyn fel rhywbeth sydd wedi bod yn datblygu dros gyfnod o ddwy flynedd. Fe wnaethom ni ddatblygu llawer o'r gwaith yma yn sgil ymgyrch 'Mae Bywydau Du o Bwys' a llofruddiaeth George Floyd a'r hyn welom ni yn digwydd o amgylch y byd. Rydym ni wedi manteisio ar y cyfle hwnnw i adeiladu'r consensws gwrth-hiliol hwn ynghylch rhai o'r agweddau hyn.

Rwy'n credu ei bod hi'n gwbl briodol mai'r hyn yr ydym ni'n ei ddweud—ac rwy'n credu mai dyma un o'r pwyntiau yr oedd Tom Giffard yn eu gwneud hefyd—yr hyn nad ydym yn ceisio ei wneud yma yw ailysgrifennu hanes. Hanes yw hanes, ac mae ffeithiau hanes a'r hyn a ddigwyddodd yn bodoli. Ond, yr hyn y gallwn ei wneud yw cyd-destunoli ein hanes a gallwn ni gydnabod ein rhan yn rhai o rannau mwy annymunol ein hanes, a gallwn geisio deall yr effaith a gafodd hynny ar genedlaethau 'r dyfodol yn y ffordd yr ydym yn coffáu'r cerfluniau, y paentiadau, neu beth bynnag y gallen nhw fod, yn gyhoeddus. Rwy'n credu mai dyna'r peth hollol briodol i'w wneud.

Fel chi, rwy'n ymwybodol iawn y bydd yna leisiau nad ydyn nhw'n cyd-fynd â hyn ac na fyddan nhw eisiau i ni wneud y pethau hynny, ond nid yw hynny'n golygu y dylem o reidrwydd wrando ar yr holl leisiau hynny, oherwydd os yr hyn y mae pobl yn ceisio'i wneud yw anfarwoli hiliaeth, yna nid yw hynny'n rhywbeth y mae gennyf i ddiddordeb mewn gwrando arno. Mae gennyf i ddiddordeb mewn gwrando ar pam y mae pobl yn meddwl efallai nad ydym ni eisiau gwneud pethau mewn ffordd benodol, ond does gennyf i ddim diddordeb mewn gwrando ar safbwyntiau hiliol a lleisiau hiliol sy'n parhau â'r anghydraddoldebau hynny yn ein cymdeithas.

Un pwynt dilys iawn yr ydych chi wedi ei godi yw beth wnawn ni—oherwydd nid yw hyn yn orfodol, mae hyn yn wirfoddol—beth wnawn ni yn yr ardaloedd hynny lle gall corff cyhoeddus ddewis peidio â gwneud unrhyw beth? Wel, rwy'n credu, un o'r pethau yr ydym ni eisoes wedi'i wneud, oherwydd rydym ni wedi dechrau gwneud rhywfaint o waith caib a rhaw ar hyn yn barod, rydym ni wedi talu—drwy'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', rydym ni wedi sicrhau bod tipyn o gyllid ar gael i nifer o sefydliadau, gan gynnwys amgueddfeydd bychain, i hyfforddi eu staff a'u curaduron i ddeall beth yw'r materion mewn gwirionedd. A dim ond fel enghraifft o hynny, ymwelais ag amgueddfa'r Fenni yn gymharol ddiweddar ac roedd y staff yno'n dweud eu bod wedi ymgymryd â'r hyfforddiant hwn a ddarparwyd, ac yn sydyn fel petai'r geiniog yn disgyn, y gwnaethant ddechrau deall mai'r ffordd yr ydych chi'n coffáu a'r ffordd yr ydych chi'n arddangos eich casgliadau a'ch arddangosfeydd, rydych chi'n dweud stori, ac mae gennych chi naratif. A dyma nhw'n dangos i mi, roedd ganddyn nhw gegin bwthyn bach yn amgueddfa'r Fenni, ac roedd te a siwgr ar y bwrdd, a dyma nhw'n dweud, 'Nid ydym ni erioed wedi meddwl, wrth egluro beth oedd y rhain i gyd yn y gegin hon, ynghylch o ble y daeth te a siwgr, a sut gwnaethon nhw gyrraedd y byrddau hynny'. Felly, maen nhw nawr yn ystyried rhoi sylw i hynny i gyd, ac roedden nhw'n croesawu'r canllawiau a gyflwynir er mwyn iddyn nhw feddwl yn ddwys am sut y maen nhw'n ymgysylltu â'r boblogaeth leol wrth ddehongli hynny i gyd yn gywir.

Ond fel y dywedais, nid yw'n orfodol, ac oherwydd nad yw'n orfodol, ni fydd yn dod gydag unrhyw gyllid fel y cyfryw. Ond yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw y gallai fod yn bosibl adeiladu'r gwaith o gyflawni amcanion i mewn i gyfleoedd cyllido yn y dyfodol, yn gysylltiedig â'r strategaeth ddiwylliant sy'n dod i'r amlwg—ac rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth, Heledd, y bu gennych ddiddordeb mawr ynddo o'r cychwyn cyntaf, ac rydym ni bellach yn gwneud cynnydd sylweddol ar hynny—ac mae cydweithio blaenorol o ran cyllid wedi bod rhwng Cadw a Chronfa Treftadaeth y Loteri Genedlaethol, yn cefnogi rhywfaint o'r ailddehongli ynghylch rhai o'r henebion cyhoeddus mwy dadleuol, a byddwn i'n sicr yn gobeithio y byddai hynny'n rhywbeth y gallem ni edrych arno eto yn y dyfodol.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog.