Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.

Eitem 7 yw'r ddadl gyntaf gan y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma, clefyd yr afu. Galwaf ar Joel James i wneud y cynnig. 

Cynnig NDM8171 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi cyhoeddi diweddar y Datganiad Ansawdd ar gyfer Clefydau’r Afu gan Lywodraeth Cymru.

2. Yn gresynu at y ffaith, er bod modd atal 90 y cant o'r achosion o glefydau'r afu, fod marwolaethau o ganlyniad i glefydau'r afu wedi dyblu yn ystod y ddau ddegawd diwethaf a bod 9 o bob 10 claf canser yr afu yn marw o fewn 5 mlynedd o gael diagnosis.

3. Yn cydnabod mai alcohol, gordewdra a hepatitis feirol yw'r prif ffactorau risg ar gyfer clefyd yr afu y rhagamcanir y bydd yn cynyddu, gyda dros 3 ym mhob 5 o bobl yng Nghymru dros eu pwysau neu'n ordew ac un ym mhob 5 o bobl yng Nghymru yn yfed alcohol uwchben y lefelau a argymhellir.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi amserlen glir ar gyfer cyflwyno'r canlyniadau a'r targedau yn y datganiad ansawdd, gan gynnwys:

a) dyblu'r gweithlu hepatoleg, gan gynnwys arbenigwyr nyrsys afu, i fynd i'r afael ag amrywiad enfawr mewn mynediad at ofal arbenigol;

b) nodi pryd fydd gan bob bwrdd iechyd dimau gofal alcohol yn eu lle saith diwrnod yr wythnos i fodloni angen lleol;

c) nodi pryd a sut y bydd llwybr prawf gwaed afu annormal Cymru gyfan yn cael ei fabwysiadu gan bob meddyg teulu i wella'r broses o ganfod clefyd yr afu yn gynnar.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, ac mae'n bleser gennyf agor y ddadl hon heddiw yn enw Darren Millar. Mae nifer o resymau pwysig iawn dros gyflwyno'r ddadl hon ar ddiwrnod cenedlaethol ymwybyddiaeth canserau llai goroesadwy, a'r prif reswm yw bod angen inni dynnu sylw Llywodraeth Cymru ac Aelodau ar draws y Siambr hon at y ffaith mai Cymru, yn drasig, sydd â'r gyfradd farwolaethau uchaf o ganlyniad i glefyd yr afu ar draws pedair gwlad y DU, gyda chyfraddau marwolaeth bron â dyblu yn y 10 mlynedd diwethaf, o 5.7 fesul 100,000 i 11 o bobl fesul 100,000. Ac mae hyn, yn anffodus, oherwydd yr anghydraddoldeb mawr yn y prognosis rhwng gwahanol ganserau. Ar ben hynny, mae gennym brinder cronig yn y gweithlu o hepatolegwyr a nyrsys arbenigol yr afu ledled Cymru, sy'n gwaethygu'r anghydraddoldebau hyn, yn enwedig mewn ardaloedd difreintiedig a byrddau iechyd heb wasanaeth digonol. Ym mwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro, o fewn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, mae cyfraddau marwolaeth canser yr afu 50 y cant yn uwch na chyfartaledd cenedlaethol Cymru ac maent wedi cynyddu 28 y cant yn 2019-20 yn unig. Ac nid wyf yn ymddiheuro pan ddywedaf fod hyn yn brawf ein bod yn gwenud cam â chleifion canser yr afu a chleifion clefyd yr afu yma yng Nghymru. 

Yr ail reswm pam mae angen y ddadl hon yw oherwydd na allwn gladdu ein pennau yn y tywod ynghylch y mater hwn. Mae angen inni sylweddoli na fydd y broblem yn diflannu ac mae'n debygol o waethygu. Mae nifer y bobl sy'n cael diagnosis o glefyd yr afu yng Nghymru bellach wedi mwy na threblu yn yr 20 mlynedd ddiwethaf i'r lefel uchaf erioed, sy'n  golygu bod angen trin mwy o gleifion ar adeg pan fo gwasanaethau'r GIG o dan y pwysau mwyaf. 

Yn drydydd, mae angen inni gydnabod bod cleifion clefyd yr afu yng Nghymru yn wynebu anghydraddoldeb daearyddol enfawr o ran cael mynediad at ofal arbenigol. Mae miloedd yn marw'n ddiangen oherwydd na allant gael digon o fynediad at yr arbenigedd y maent ei angen, gan fod gwasanaethau'r afu mewn byrddau iechyd yn cael eu hesgeuluso a'u tangyllido'n gyson. 

Y rheswm olaf yw bod angen inni gydnabod y modd y mae Cymru'n llusgo ar ôl gwledydd eraill y DU wrth fynd i'r afael â phroblemau iechyd. Cymru yw'r unig un o wledydd y DU heb darged i ddileu hepatitis C. Gall hepatitis C achosi ystod o effeithiau ar iechyd ac mae'n effeithio'n bennaf ar yr afu. A thra bo GIG Lloegr ar y trywydd cywir i ddileu hepatitis C erbyn 2025, a Gogledd Iwerddon wedi gosod yr un targed a'r Alban wedi mynd gam ymhellach drwy anelu at ddileu hepatitis C erbyn 2024, mae Cymru ar ei hôl hi'n ofnadwy. Mewn gwirionedd, canfu gwaith modelu diweddar na fyddai Cymru, heb unrhyw darged, ac os bydd cyfraddau triniaeth cyfredol yn parhau, yn cael gwared ar hepatitis C tan o leiaf 2040, sy'n frawychus mewn gwirionedd, gan fod amcangyfrifiad o'r nifer o bobl yr effeithiwyd arnynt yn 8,300 a bod hep C yn hawdd i'w drin drwy ddefnyddio triniaethau gwrthfeirysol sy'n gweithredu'n uniongyrchol.

Canser yr afu sydd â'r gyfradd oroesi pum mlynedd waethaf ond un o blith yr holl ganserau llai goroesadwy. Yng Nghymru, ni fydd tua naw o bob 10 person sydd wedi cael diagnosis yn goroesi mwy na phum mlynedd, sy'n fwy na chyfartaledd cenedlaethol y DU. A golyga hyn ein bod angen mwy o fuddsoddi ar frys mewn ymchwil a ffocws penodol ar ddiagnosis cynharach a chyflymach er mwyn helpu cleifion. Rwy'n annog y Llywodraeth i gydnabod bod gwir angen y buddsoddiad hwn ac y gall helpu i gynyddu disgwyliad oes yn sylweddol yn ogystal â gwella ansawdd bywyd miloedd o bobl yng Nghymru ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i gydnabod y dylai'r byrddau iechyd roi blaenoriaeth uwch i hyn. 

Mae'r argyfwng clefyd yr afu a wynebwn yng Nghymru yn rhoi baich enfawr ar y GIG a rhagamcanir y bydd yn gwaethygu ymhellach. Yn 2020-21, gwelwyd cynnydd o 25 y cant yn nifer y cleifion a gafodd eu derbyn i'r ysbyty o ganlyniad i glefyd yr afu, gyda bron i 26,000 achos o dderbyn i'r ysbyty ar y pwynt argyfwng y llynedd yn unig. Ond er hyn, yng Nghymru, ceir llai na 14 o feddygon yr afu i gefnogi poblogaeth o fwy na 3.1 miliwn o bobl, ac mae naw ohonynt wedi'u lleoli yng Nghaerdydd a Gwent. Ym mis Mehefin 2022, fe wnaeth y Gweinidog iechyd gydnabod bod clefyd yr afu wedi arwain at gynnydd sylweddol yn nifer y cleifion allanol a chleifion mewnol, ac mae angen mwy o feddygon ymgynghorol hepatoleg. Er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng gweithlu, hoffwn nodi bod gwir angen i'r datganiad ansawdd ar gyfer clefyd yr afu a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd gael setliad ariannol hirdymor er mwyn recriwtio a hyfforddi gweithlu gwydn ac wedi'i ddosbarthu'n well.

Mae angen inni sicrhau nad yw'r newid o'r grŵp gweithredu ar gyfer clefyd yr afu i'r datganiad ansawdd yn lleihau blaenoriaeth clefyd yr afu o fewn y GIG a byrddau iechyd yng Nghymru, ac rydym angen i'r Llywodraeth sicrhau bod y datganiad ansawdd newydd ar gyfer clefyd yr afu yn cael ei weithredu'n effeithiol. I wneud hyn, bydd angen sefydlu rhwydwaith clinigol strategol penodol ar gyfer iechyd yr afu i sbarduno cynnydd ac i gadw momentwm yn sgil dod â chyllid ar gyfer y grŵp cyflawni blaenorol ar gyfer clefyd yr afu a'r cynllun cyflawni ar gyfer clefyd yr afu i ben.

Y gwirionedd trist yw bod modd atal 90 y cant o'r achosion o glefyd yr afu, ac er ei fod yn cael ei achosi'n bennaf gan gamddefnydd o alcohol, mae gordewdra a hepatitis feirysol hefyd yn chwarae eu rhan. Gwyddom fod nifer y derbyniadau i'r ysbyty bedair gwaith yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o'i gymharu â'r ardaloedd mwyaf cyfoethog, a gwyddom hefyd fod Cymru'n wynebu epidemig o ordewdra, gydag oddeutu dwy ran o dair o boblogaeth oedolion Cymru yn cario gormod o bwysau neu'n ordew, ac un o bob tri â chlefyd yr afu brasterog cam cynnar. Amcangyfrifir y bydd tua un o bob pump o'r rhain yn mynd ymlaen i ddatblygu clefydau mwy difrifol yn y pen draw. Felly, mae angen inni feddwl yn fwy gofalus am y strategaethau atal hirdymor sydd eu hangen er mwyn codi ymwybyddiaeth o beryglon camddefnyddio alcohol ac o fod dros bwysau neu'n ordew. Rwy'n cydnabod ymdrechion y Llywodraeth i geisio annog ffyrdd iachach o fyw gyda mentrau i helpu pobl i feicio, defnyddio llwybrau cerdded diogel ac i fynd i'r afael ag allyriadau carbon, ond y gwirionedd yw bod angen i ni wneud mwy i gynnal arferion mwy hirdymor a newid ymddygiad.

Mae angen inni wneud llawer mwy i fynd i'r afael â'r amrywio daearyddol enfawr sy'n bodoli o ran cael mynediad at lwybrau diagnosis cynnar o glefyd yr afu mewn gofal sylfaenol, a mynd i'r afael â'r stigma sy'n gysylltiedig â chlefyd yr afu oherwydd y canfyddiad o gamddefnydd o alcohol. Yn wir, dangosodd arolwg diweddar o dros 1,400 o bobl, a gyhoeddwyd gan Ymddiriedolaeth Afu Prydain, fod bron i hanner y rhai a holwyd wedi profi stigma gan weithwyr gofal iechyd proffesiynol, ac mae gwir angen i'r diwylliant hwn newid, oherwydd mae'n llesteirio diagnosis cynnar am fod pobl yn rhy ofnus i ofyn am gymorth a mynychu apwyntiadau arferol neu apwyntiadau dilynol.

Yn anffodus, yn aml ni fydd symptomau clefyd yr afu i'w canfod hyd nes na fydd modd dad-wneud y niwed, ac fel llawer o rai eraill, credwn fod angen rhaglen sgrinio genedlaethol, lle gall meddygon teulu atgyfeirio pobl os oes ganddynt bryderon neu lle ceir hanes teuluol o broblemau'r afu. Fel y bydd y Gweinidog yn gwybod, clefyd cronig yr afu yw'r ffactor risg mwyaf arwyddocaol ar gyfer carsinoma hepatogellol, y math mwyaf cyffredin o ganser yr afu cychwynnol. Felly, er mwyn gwella cyfraddau goroesi canser yr afu, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud diagnosis o glefyd yr afu yn gynharach ac yn darparu strategaeth glir ar gyfer monitro pobl sydd â chlefyd yr afu i ganfod celloedd canser yr afu carsinoma hepatogellol, a chyflwyno mecanweithiau adolygu gwell a mwy trylwyr. Nid yn unig y bydd hyn yn helpu i achub bywydau, bydd yn arbed llawer o arian i'r GIG drwy leihau'r angen am driniaethau costus iawn ar gamau diweddarach. Gellir gweld enghraifft o sut y byddai hyn yn edrych yn ymgyrch Ymddiriedolaeth Afu Prydain i wella diagnosis cynnar o glefyd yr afu. Cafodd ei lansio yng Nghymru y llynedd a'i nod yw hybu ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r argyfwng clefyd yr afu.

I gloi fy nghyfraniad, hoffwn nodi fy mod yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi torri tir newydd drwy gyflwyno llwybr prawf gwaed annormal Cymru ym mis Hydref 2021, ac mae potensial iddo wella diagnosis o glefyd yr afu. Fodd bynnag, hoffwn atgoffa'r Llywodraeth na fydd y llwybr hwn o unrhyw ddefnydd gwirioneddol os na chaiff ei archwilio'n flynyddol a'i fonitro'n rheolaidd, fel y gellir ei ddefnyddio i ysgogi gwelliannau i nodi'r clefyd yn gynharach a mynd i'r afael â gwahaniaethau parhaus yn y canlyniadau gofal ar draws y byrddau.

Yn olaf, hoffwn ddiolch i Ymddiriedolaeth Afu Prydain am eu gwaith aruthrol yn ymgyrchu am wasanaethau, diagnosis a thriniaethau gwell ar gyfer clefyd yr afu, a hoffwn annog pawb yma i gefnogi'r cynnig hwn heddiw. Diolch.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig a galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i gynnig yn ffurfiol welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod yr angen i Lywodraeth Cymru, y byrddau iechyd, ynghyd â strwythurau rhwydwaith Gweithrediaeth y GIG sy'n cael eu datblygu, gydweithio'n agos i yrru'r gwaith o weithredu datganiad ansawdd clefyd yr afu ac i sicrhau canlyniadau gwell o ran atal, diagnosis a thriniaeth clefyd yr afu yng Nghymru.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Mae hon yn ddadl amserol iawn, gan fod mis Ionawr yn Fis Ymwybyddiaeth Caru Eich Iau, ac mae heddiw, 11 Ionawr, yn nodi Diwrnod Ymwybyddiaeth Cenedlaethol ar gyfer Canserau Llai Goroesadwy. Mae'r ddadl yma yn deillio o waith y grŵp trawsbleidiol ar glefyd yr iau a chanser yr iau, sef grŵp dwi'n falch o fod yn aelod ohono fo. Drwy'r grŵp hwnnw, dwi ac eraill yn ymrwymo, wrth gwrs, i dynnu sylw at yr argyfwng rydyn ni'n ei wynebu o ran clefyd yr iau—achos fel mae'r cynnig yn ei ddangos, mae o yn argyfwng—a'r opsiynau polisi wedyn i wella diagnosis cynnar, gwella triniaeth ac, yn allweddol, gwella canlyniadau i gleifion ym mhob rhan o Gymru.

Fel dwi'n dweud, mae clefyd yr iau a chanser yr iau yn argyfwng iechyd cyhoeddus yng Nghymru. Mae nifer y bobl sy'n cael diagnosis o glefyd yr iau wedi mwy na threblu yma dros gyfnod o 20 mlynedd, ac o holl wledydd y Deyrnas Unedig, Cymru sydd â'r gyfradd marwolaethau uchaf o glefyd yr iau. Mae naw o bob 10 claf canser yr iau yng Nghymru yn marw o fewn pum mlynedd o gael diagnosis, sydd eto yn uwch na chyfartaledd y Deyrnas Unedig. Mae gen i ofn y gallai pethau fynd yn waeth, a mynd yn waeth y gaeaf yma wrth i'r tlotaf deimlo effaith yr argyfwng costau byw a thlodi tanwydd cynyddol. Mi allem ni weld cynnydd mewn marwolaethau clefyd yr iau, fel y gwelson ni yn ôl yn 2020, yn ystod y pandemig COVID.

Rydyn ni'n sôn hefyd yn fan hyn am rywbeth sy'n rhoi baich enfawr ar yr NHS. Mi wnaeth derbyniadau i'r ysbyty oherwydd clefyd yr iau gynyddu 25 y cant rhwng 2020 a 2021. Y llynedd, mi oedd y ffigwr bron yn 26,000 o dderbyniadau, ac o ystyried sefyllfa druenus yr NHS ar hyn o bryd, y pwysau sydd arno fo ym mhob ffordd, does dim angen pwysleisio, nac oes, yr angen i gael y ffigwr yna i lawr.

Mae'n werth tynnu sylw hefyd at y ffaith bod yna amrywiaeth mawr o ardal i ardal a rhwng gwahanol fyrddau iechyd o ran canlyniadau i gleifion. Er enghraifft, yn 2020, mi oedd cyfraddau marwolaethau oherwydd clefyd yr iau ym mwrdd iechyd bae Abertawe, rhyw 26.7 i bob 100,000 o bobl, fwy na dwywaith lefel bwrdd iechyd Hywel Dda, a'r lefel rhyw 33 y cant, traean, yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol. Mae unrhyw anghysondeb o ardal i ardal wastad yn rhywbeth sy'n bwysig iawn mynd i'r afael â fo.

Ond—a hyn sy'n bwysig iawn, iawn—mae modd atal clefyd yr iau yn gyfan gwbl bron. Mae rhyw 10 y cant o achosion yn ganlyniad i gyflyrau genetig ac awto-imiwn, ond mae rhyw 90 y cant yn cael eu hachosi gan gamddefnydd alcohol, gan ordewdra a gan hepatitis feirysol. Dyna pam bod buddsoddi mewn mesurau ataliol yn allweddol, ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod strategaethau i fynd i'r afael â gordewdra, strategaethau i daclo niwed alcohol yn rhai cryf. Mae hynny mor, mor bwysig. Mae hefyd eisiau gwneud yn siŵr, o fewn mesurau iechyd cyhoeddus ehangach, fod clefyd yr iau yn cael y sylw priodol. Mae angen delio efo stigma. Hefyd, mae eisiau bod yn glir iawn am sut mae cyrraedd targedau am leihau achosion o'r clefyd, targedau sydd yn cael eu nodi yn y datganiad ansawdd.

Ond lle mae'r clefyd yn datblygu mewn unigolion, wrth gwrs, mae angen sicrhau mynediad wedyn at ofal arbenigol, ac mae miloedd yn marw yn ddiangen, mae gen i ofn, heb fynediad at ofal arbenigol, oherwydd diffyg adnoddau mewn gwasanaethau. A'r adnodd mwyaf pwysig fel ar draws yr NHS, wrth gwrs, ydy'r gweithlu, ac mewn termau moel, mae angen i Lywodraeth Cymru ddyblu'r gweithlu hepatoleg yng Nghymru, fel mae'r cynnig yn ei nodi.

Ac yn olaf, wrth i'r grŵp gweithredu clefyd yr iau gael ei ddiddymu, mae yna beryg y bydd yna lai o oruchwyliaeth o'r gwaith sy'n digwydd yn y maes yma. Allwn ni ddim fforddio gadael i hynny ddigwydd, achos ar ôl y cynnydd brawychus yna mewn achosion o'r clefyd mewn blynyddoedd diweddar, mae maint yr argyfwng yn glir. Mae angen i'r Senedd gefnogi'r cynnig yma fel datganiad clir ein bod ni yn sylweddoli maint yr her, a dydy gwelliant y Llywodraeth ddim yn gwneud hynny yn ddigonol, mae gen i ofn.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Joel James am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Mae hefyd yn ddadl amserol, gan ein bod yn ei chael yn ystod Mis Ymwybyddiaeth Carwch eich Afu, yn ogystal ag ar adeg o argyfwng iechyd cyhoeddus mewn perthynas â chlefyd yr afu. Fe wyddom fod nifer y bobl 65 oed ac iau sy'n marw o glefyd yr afu wedi cynyddu 400 y cant, sy'n syfrdanol. Mae modd atal naw o bob 10 o'r marwolaethau hynny. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau nad oes neb yn marw'n ddiangen o glefyd yr afu. Fel cyn-ymddiriedolwr, a bellach fel noddwr i Ganolfan Adsefydlu Brynawel, rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad ar glefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol.

Cododd lefelau clefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol bron i draean rhwng 2019 a 2021, a hynny'n bennaf oherwydd clefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol, yn ôl ystadegau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Clefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol yw dwy ran o dair o holl glefydau'r afu, ac mae un o bob pump o oedolion yng Nghymru yn yfed alcohol mewn ffyrdd a allai fod yn niweidiol i'w hafu. Er gwaethaf y ffeithiau arswydus hyn, mae yna brinder gwirioneddol o dimau gofal alcohol ledled Cymru. Nid oes gan 70% o fyrddau iechyd lleol dimau gofal alcohol yn eu lle saith diwrnod yr wythnos. Felly mae gennym loteri cod post o ran mynediad at gymorth gofal ac atal arbenigol. Lle caiff gwasanaeth ei ddarparu saith diwrnod yr wythnos a lle mae timau gofal alcohol yn bodoli, gwelwn welliannau dramatig yn y canlyniadau iechyd. Ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, maent yn darparu gwasanaeth saith diwrnod, ac er mai'r bwrdd iechyd sydd â'r nifer uchaf o dderbyniadau fesul pen i'r ysbyty ar gyfer clefyd yr afu yng Nghymru, ganddynt hwy y mae un o'r cyfraddau marwolaeth isaf. Yn anffodus, fy mwrdd iechyd fy hun, Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, sydd â'r gyfradd farwolaeth uchaf a gofnodwyd ar gyfer clefyd yr afu yng Nghymru.

Dros y ddau ddegawd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd o 60 y cant mewn diagnosis o glefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol, ac mae'r gyfradd ddiagnosis dair gwaith yn uwch yn y rhannau mwyaf difreintiedig o Gymru o'i gymharu â'r ardaloedd mwyaf cyfoethog, fel y dywedwyd yn gynharach. Os ydym am fynd i'r afael â chlefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol, rhaid inni sicrhau bod timau gofal alcohol saith diwrnod ar gael ym mhob rhan o Gymru. Rhaid inni fuddsoddi mewn nyrsys a meddygon afu arbenigol, ac mae'n rhaid i ni gyflwyno arferion gorau ar draws pob bwrdd iechyd.

Er enghraifft, mae meddyg yng Nghwm Taf yn gwneud gwaith rhagorol ar fachu ar y cyfle i wneud sganiau FibroScan oportiwnistaidd ar aelodau o'r cyhoedd, yn ogystal ag ymhlith poblogaeth y carchardai. Dull syml, di-boen ac anfewnwthiol yw FibroScan a ddefnyddir i asesu iechyd yr afu yn fanwl. Yn ystod y sgan, gosodir chwiliedydd ar wyneb y croen. Gall hwn ganfod unrhyw greithio neu ffibrosis yr afu a all arwain at sirosis a chanser yr afu yn y pen draw. Mae nifer o astudiaethau'n dangos bod gwneud sgan FibroScan oportiwnistaidd yn cynyddu cyfraddau diagnosis cynnar, yn enwedig yn y bobl sydd â risg uchel o glefyd yr afu datblygedig, ac mae hynny o ganlyniad yn cynyddu cyfraddau goroesi mwy hirdymor. Dylem fod yn efelychu'r gwaith sydd ar y gweill yng Nghwm Taf ar draws yr holl fyrddau iechyd ac ym mhob lleoliad.

Yn ystod mis Ionawr sych a Mis Ymwybyddiaeth Carwch eich Afu, gadewch inni ymrwymo i ddileu marwolaethau o ganlyniad i glefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr.

Er bod Rhun ap Iorwerth ac Altaf Hussain wedi datgelu rhai gwahaniaethau diddorol rhwng gwahanol fyrddau iechyd yn y ffordd rydym yn trin clefyd yr afu yn llwyddiannus, rwyf am ganolbwyntio ar ddechrau'r stori hon, sef yr elfennau atal ac ymyrraeth gynnar.

Dim ond un afu sydd gennym ac ni all y corff oroesi hebddo. Bûm yn ddigon anffodus i ddal hepatitis A yn fy 20au, felly rwy'n gwbl ymwybodol o ba mor annymunol yw cael clefyd yr afu, ond yn sicr ni fyddwn yn ei roi yn yr un categori â chael hepatitis feirysol. Os nad ydym yn gofalu am ein afu byddwn yn marw, oherwydd ni allwn oroesi heb ein hafu. Mae llawdriniaethau trawsblannu afu yn brin ac nid ydynt ar gael yng Nghymru beth bynnag. Felly, gadewch inni warchod ein hafu ac yna ni chawn y problemau hyn.

Soniodd Altaf am bwysigrwydd edrych ar alcohol fel un o achosion canser yr afu, ac mae hynny’n gwbl gywir. Ond credaf hefyd ei bod yn bwysig sylweddoli pam fod alcohol mor endemig yn ein cymdeithas. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn sefyll mewn ciw, yn aros i dalu am betrol, ac roedd y dyn o'm blaen nid yn unig yn talu am betrol, roedd hefyd yn prynu potel o wirod. Nid oedd yn prynu bara neu laeth. Na, roedd yn prynu alcohol. Mae'n gyfuniad diddorol, onid yw? Byddai’n hynod ddiddorol edrych ar ystadegau gwerthiant alcohol o orsafoedd petrol. Rwy'n gobeithio nad oedd yn bwriadu ei yfed tra oedd yn gyrru, ond rwy’n weddol hyderus ei fod yn gynrychioliadol o’r un o bob pump o bobl yng Nghymru sy’n yfed mwy na'r lefelau a argymhellir o alcohol.

Mae’n rhaid inni sicrhau ein bod yn gweithio gyda phobl i wneud iddynt ddeall bod angen iddynt roi seibiant i'w hafu fel y gallant wella. Mae llawer o bobl yn ymatal rhag yfed alcohol ym mis Ionawr oherwydd y gormodedd o alcohol y maent wedi’i yfed dros y Nadolig, ond efallai fod angen i unrhyw un sy’n cael trafferth cyflawni’r adduned boeni a oes angen cymorth arnynt i leihau eu dibyniaeth ar alcohol cyn iddo eu lladd.

Ond rwyf am ganolbwyntio gweddill fy sylwadau ar rôl gordewdra a rôl bwyd fel prif achos gordewdra, sef y brif her i ni yma yn fy marn i. Mae'r ystadegau'n frawychus. Mae dros 1.5 miliwn o oedolion yng Nghymru dros bwysau, a 655,000 yn ordew. Mae hynny'n frawychus am nad yw'r boblogaeth ond oddeutu 3 miliwn, ac nid yw pob un ohonynt yn oedolion. Felly, mae gennym argyfwng iechyd cyhoeddus mawr. Gwyddom ei bod yn annhebygol y byddwn yn colli pwysau os ydym yn yfed llawer iawn o alcohol. Ond nid dyna’r prif achos. Bwyd gwael yw hwnnw yn anad dim yn fy marn i, gan nad yw llawer o’r bobl sydd dros bwysau neu’n ordew yn yfed unrhyw alcohol o gwbl. Yn amlwg, nid yw hynny’n wir mewn perthynas â'r un o bob pedwar plentyn yng Nghymru sydd dros bwysau neu’n ordew erbyn iddynt ddechrau yn yr ysgol gynradd. Mae'n rhaid ei fod oherwydd yr hyn a roddir iddynt i'w fwyta. Nid wyf eto wedi cyfarfod â babi sy'n cael ei fwydo ar y fron ac sydd dros bwysau. Felly, byddai cynyddu bwydo ar y fron yn lleihau nifer y babanod a phlant bach sydd yn y sefyllfa honno. Dyn a ŵyr beth sydd mewn llaeth fformiwla, ond mae’r deiet a fabwysiadwn wrth ddiddyfnu yn elfen hollbwysig yn hyn o beth. Mae'r bwyd y mae plant dwy oed yn ei fwyta yn paratoi'r ffordd ar gyfer yr hyn y maent yn barod i'w fwyta, pan fyddant yn blant ac yn oedolion.

Nid yw 60 y cant o boblogaeth y DU byth yn paratoi bwyd o'r dechrau. Y brif broblem yw bwyd wedi'i brosesu, sef y deiet mwyaf cyffredin bellach ar draws y DU. Mae’r diwydiant bwyd yn gwario biliynau o bunnoedd bob blwyddyn ar hysbysebu, gan ein hannog i fwyta pethau na fyddai ein neiniau’n ei adnabod fel bwyd. Felly, nid plant yn unig sydd angen eu hamddiffyn rhag yr hysbysebu di-baid hwn sy'n achosi lefel mor eithriadol o hunan-niwed. Os nad ydych wedi paratoi bwyd eich hun, mae'n annhebygol y byddwch yn ymwybodol fod bwyd wedi'i brosesu yn aml yn llawn o siwgr, halen a braster i wneud iddo flasu fel unrhyw beth o gwbl, ac i gynyddu proffidioldeb. Yn syml, ni allwn barhau fel hyn. Mae gordewdra'n costio £6 biliwn y flwyddyn i’r GIG ar draws y DU, ac mae angen newid system gyfan yn ein perthynas â bwyd. Nid canser yr afu yw'r unig broblem. Gordewdra bellach yw ail achos mwyaf pob canser, ar ôl ysmygu. Dyna pam fod yn rhaid inni gael newid system gyfan yn ein perthynas â bwyd, a pham na allwn fforddio peidio â chael Bil bwyd i sbarduno’r newid sydd ei angen arnom.

Fel y gwyddom, mae caru eich afu yn golygu caru eich iechyd a'ch lles yn gyfan. Fodd bynnag, fel y dywed y diwrnod hwn wrthym, mae clefyd yr afu a chanser yr afu yn cael effaith gydol oes ar fywydau dioddefwyr. Mae'r diwrnod hwn hefyd yn tynnu sylw at y modd y mae canser yr afu yn cael effaith ar fwy a mwy o fywydau, gan ei fod yn prysur ddod yn achos marwolaethau canser cyflymaf yn y DU, gyda chyfraddau marwolaethau bron yn dyblu rhwng 2010 a 2020. Mae'r broblem yn peri mwy o bryder ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, gyda chyfraddau marwolaethau 50 y cant yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol.

Gan mai canser yr afu sydd â’r gyfradd oroesi isaf ond un yng Nghymru, mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar unwaith i fynd i’r afael â hyn. Yn yr un modd, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu i godi ymwybyddiaeth o achosion a symptomau’r canser angheuol hwn. Clefyd yr afu yw prif achos canser yr afu ac mae’n gyfrifoldeb ar unigolion, sefydliadau a’r Llywodraeth i fod yn ymwybodol o’r hyn sy’n achosi clefyd yr afu a sut i’w atal rhag achosi poen diangen.

Mae risgiau clefyd yr afu yn effeithio ar bobl yn fy etholaeth i ar gyfradd 15 y cant yn uwch na gweddill y wlad, a chyda bwrdd Betsi Cadwaladr eisoes dan bwysau aruthrol, bydd mynd i’r afael â chlefyd a chanser yr afu yn helpu i leddfu pwysau o’r fath. Yng ngogledd Cymru, cafodd un unigolyn ddiagnosis pan oedd ond yn 45 oed. Nid oedd yn yfwr, ac roedd ei bwysau ar lefel iach. Fodd bynnag, roedd wedi datblygu sirosis oherwydd cyflwr genetig ar yr afu, ac roedd ei frawd a'i dad wedi marw o gymhlethdodau'n ymwneud â'r afu. Er hyn, cafodd ei dynnu oddi ar y rhestr gadw gwyliadwriaeth ar ganser yr afu am ddwy flynedd, er ei fod yn achos risg uchel. Mae hyn yn ein hatgoffa o'r straen a'r pryder y gall tarfu ar ofal a'r GIG eu hachosi i'r cleifion mwyaf anghenus.

Mae'r rhestr o weithredoedd yr afu'n ddi-ben-draw mewn sawl ffordd, gan fod gweithredoedd yr afu'n cynnwys prosesu bwyd wedi'i dreulio o'r coluddyn, rheoli lefelau brasterau, asid amino a glwcos yn y gwaed, brwydro yn erbyn heintiau, clirio heintiau o ronynnau'r gwaed, gan gynnwys bacteria, niwtraleiddio a dinistrio pob cyffur a thocsin, cynhyrchu bustl, storio haearn, fitaminau a chemegau hanfodol eraill, torri bwyd i lawr a'i droi'n egni—carbohydradau—cynhyrchu, torri nifer o hormonau i lawr a'u rheoleiddio, gan gynnwys hormonau rhyw, a chreu ensymau a phroteinau sy'n gyfrifol am y rhan fwyaf o'r adweithiau cemegol yn y corff, er enghraifft y rhai sy'n ymwneud â cheulo gwaed ac atgyweirio meinweoedd a niweidiwyd. Mae hefyd yn chwarae rhan fawr yn ein pwysedd gwaed gan fod gorbwysedd portal yn cael ei reoli drwy'r afu a'r wythïen bortal, sef gwythïen fawr sy'n rhedeg i'r afu. Pum prif symptom gorbwysedd portal yw gwaed yn y cyfog, gwaed yn yr ysgarthion, stumog chwyddedig a magu pwysau'n gyflym o ganlyniad i hylif, oedema, sef chwydd yn eich coesau a'ch traed, a dryswch meddwl. Felly, dim ond ychydig o enghreifftiau, ond ar y cyfan, mae gwell afu yn well i chi, felly cefnogwch ein cynnig y prynhawn yma a gadewch inni roi hyn ar yr agenda. Diolch.

Rwy’n falch o gael y cyfle hwn i siarad am hyn yn y Siambr heddiw. Diolch, Joel James, am ddod â’r ddadl bwysig hon i’r Senedd. Mae oddeutu 90 y cant o glefyd yr afu yn cael ei achosi gan ffactorau risg y gellir eu haddasu, megis cymeriant alcohol, deiet a ffactorau sy'n ymwneud â ffordd o fyw, ac eto mae marwolaethau oherwydd clefyd yr afu yng Nghymru wedi cynyddu bron i chwarter dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn unig, i’r lefel uchaf a gofnodwyd erioed. Mae angen gweithredu cyflym a chydgysylltiedig ar lefel uchaf y Llywodraeth ac ar draws byrddau iechyd i fynd i'r afael â'r epidemig o glefyd yr afu. Mae angen mecanweithiau goruchwylio ac atebolrwydd cadarn er mwyn mynd i'r afael â chyflymder a graddfa'r argyfwng iechyd cyhoeddus cymhleth hwn. Rwy'n annog y Gweinidog i ymrwymo i gyflwyno rhwydwaith clinigol strategol iechyd yr afu pwrpasol i sicrhau bod y targedau uchelgeisiol a nodir yn y datganiad ansawdd newydd ar glefydau'r afu yn cael eu cyflawni'n effeithiol ac yn effeithlon.

Mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan, fy mwrdd iechyd lleol, ar flaen y gad gydag arloesi lleol ac arferion da mewn perthynas â gwella canlyniadau a phrosesau canfod cynharach i gleifion clefyd yr afu. Arweiniodd prosiect peilot yng Ngwent, sef llwybr ar gyfer gwneud diagnosis cynharach o glefyd yr afu, at gynnydd o 81 y cant mewn diagnosis o sirosis, y math mwyaf difrifol o glefyd yr afu. Ers hynny, mae’r llwybr peilot wedi’i gyflwyno ar draws y wlad drwy gyflwyno llwybr profion gwaed annormal Cymru ym mis Hydref 2021, sy'n newid sylweddol yn yr ymdrechion i gyflymu’r broses o ganfod clefyd yr afu yn gynt mewn gofal sylfaenol ac eilaidd, y wlad gyntaf yn y DU i wneud hynny. Bwrdd iechyd Aneurin Bevan hefyd oedd y bwrdd iechyd cyntaf yng Nghymru i gyflwyno cymorth tîm gofal alcohol saith diwrnod.

Mae uwchsgilio darpariaeth gwasanaeth yn cael effaith sylweddol ar fynd i’r afael ag ymddygiad yfed niweidiol, lleihau derbyniadau i’r ysbyty a gwella canlyniadau iechyd, yn enwedig ymhlith pobl â'r risg fwyaf o ddatblygu clefyd yr afu difrifol sy’n gysylltiedig ag alcohol. Er gwaethaf arloesi lleol a mabwysiadu llwybr cenedlaethol ar gyfer canfod a rheoli clefyd yr afu yn gynnar, mae amrywio diangen sylweddol yn parhau o ran gofal a chanlyniadau clefyd yr afu ar draws byrddau iechyd, fel y mae fy nghyd-Aelodau wedi'i nodi eisoes. Mae darpariaeth gwasanaethau gofal yr afu ledled Cymru yn amrywio, er gwaethaf tystiolaeth fod mynediad at ofal arbenigol yn gwella cyfraddau goroesi cleifion clefyd yr afu oddeutu 20 y cant.

Fel y dywedwyd—ac mae'n ystyriaeth bwysig—mae baich clefyd yr afu a ffactorau risg yn fwy cyffredin yn y cymunedau mwyaf difreintiedig. Mae cyfraddau derbyn i’r ysbyty oherwydd clefyd yr afu bedair gwaith yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o gymharu â’r rhai mwyaf cyfoethog. Mae nifer y bobl sy’n cael diagnosis o glefyd yr afu brasterog mewn gofal eilaidd 95 y cant yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o gymharu â’r ardaloedd lleiaf difreintiedig, oddeutu 1,000. Yn frawychus ddigon, bydd pobl â chlefyd yr afu mewn ardaloedd difreintiedig yn marw 10 mlynedd yn gynharach na'r rhai yn yr ardaloedd mwyaf cefnog, gan waethygu’r bwlch mewn disgwyliad oes iach.

Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif y gallai mynd i’r afael ag anghydraddoldebau iechyd sy’n wynebu’r cymunedau lleiaf difreintiedig arbed hyd at £322 miliwn y flwyddyn i’r GIG, yn enwedig drwy leihau derbyniadau brys a nifer y bobl sy’n mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae angen gweithredu ar frys i gynyddu’r defnydd o asesiadau ffeibrosis yr afu anfewnwthiol—e.e. technoleg FibroScan—mewn gofal sylfaenol a chymunedol ar draws pob bwrdd iechyd. Mae’r defnydd o dechnoleg FibroScan mewn lleoliadau cymunedol yn debygol o fod yn gosteffeithiol iawn o ran canfod clefyd yr afu yn gynharach, a lleihau’r angen am ofal eilaidd a gofal arbenigol brys.

Roedd cyfraddau derbyn i’r ysbyty oherwydd clefyd yr afu ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan—95.2 fesul 100,000—ymhell dros 40 y cant yn uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol, a mwy na dwywaith cymaint â Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, yn 2020. Gellid lliniaru'r baich hwn ar y GIG drwy gynyddu’r defnydd o asesiadau ffeibrosis anfewnwthiol mewn lleoliadau gofal sylfaenol a chymunedol, ac rwy'n gobeithio y gwelwn y camau ataliol hyn yn cael eu cymryd cyn bo hir. Rwy'n annog pawb i gefnogi’r cynnig hwn heddiw.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr am ddod â’r mater pwysig hwn i’r Siambr, ac i’r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw. Rwyf wedi gwrando’n ofalus ar yr holl siaradwyr, ac mae llawer o bwyntiau pwysig wedi’u gwneud.

Clefyd yr afu yw'r trydydd prif achos marwolaethau cyn pryd yn y DU, ac yn anffodus, mae marwolaethau yng Nghymru oherwydd clefyd cronig yr afu wedi mwy na dyblu dros yr 20 mlynedd diwethaf. Dyma'r achos marwolaeth mwyaf cyffredin bellach ymhlith pobl rhwng 35 a 49 oed yn y DU. Gwyddom y gall clefyd yr afu arwain at ganser yr afu, sef un o’r canserau llai goroesadwy, fel y'u gelwir, gan ei bod yn anodd gwneud diagnosis ohono am fod y symptomau'n amhenodol ac oherwydd diffyg unrhyw symptomau cynnar. Dyma pam fod pobl â chanser yr afu yn dueddol o'i ganfod yn hwyrach, sy'n arwain at gyfraddau goroesi gwael.

Rwy'n croesawu'r ffaith mai heddiw yw Diwrnod Ymwybyddiaeth Canserau Llai Goroesadwy. Mae mor bwysig codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r canserau llai goroesadwy a'u symptomau, ac annog pobl i weld eu meddyg teulu os ydynt yn bryderus. Fel gyda llawer o gyflyrau iechyd, mae'r ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau yn dylanwadu'n uniongyrchol ar y risg o ddatblygu clefyd yr afu. Mae yfed gormod o alcohol a gordewdra yn parhau i fod yn achosion mwyaf cyffredin clefyd yr afu yng Nghymru, ac mae cysylltiad rhwng achosion a heintiau hepatitis hefyd.

Mae strategaeth 10 mlynedd Llywodraeth Cymru 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn nodi ein huchelgeisiau i atal a lleihau gordewdra ledled Cymru. Cefnogir y strategaeth gan gyfres o gynlluniau cyflawni dwy flynedd. Ar gyfer 2022-24, rydym wedi parhau i fuddsoddi dros £13 miliwn i gyflawni ystod o ddulliau sy’n canolbwyntio ar atal ac ymyrraeth. Mae ein dull o weithredu'n cynnwys darparu llwybrau rheoli pwysau diwygiedig ar gyfer Cymru i oedolion, plant a theuluoedd, gyda’r nod o roi ystod o opsiynau teg ac amrywiol ar waith i unigolion gael mynediad at wybodaeth, cyngor a chymorth.

Yn ogystal ag ymyriadau ar lefel unigolion, fe wyddom fod yr amgylchedd o'n cwmpas yn chwarae rhan bwysig yn ysgogi ymddygiadau afiach. Dyna pam y gwnaethom ymgynghori y llynedd ar amrywiaeth o gynigion i alluogi amgylcheddau bwyd iachach i wneud y dewis iach yn ddewis hawdd. Byddwn yn cyhoeddi’r ymatebion i’r ymgynghoriad y mis hwn ac yn cyhoeddi ein camau nesaf yn y gwanwyn.

Mae camddefnyddio alcohol hefyd yn broblem iechyd fawr sy’n effeithio ar unigolion, teuluoedd a chymunedau, ac mae atal y niwed a achosir gan alcohol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod ein gwasanaethau yn atal ac ymyrryd yn gynnar, fel bod niwed mwy hirdymor yn cael ei atal cyn iddo ddigwydd. Yn 2022 i 2023, fe wnaethom gynyddu ein buddsoddiad yn yr agenda camddefnyddio sylweddau i bron i £64 miliwn, a dyrannwyd dros £36 miliwn ohono i fyrddau cynllunio ardal, sy’n comisiynu gwasanaethau alcohol. Mae £3 miliwn arall wedi’i glustnodi ar gyfer byrddau cynllunio ardal yn 2023-24 fel rhan o’r gyllideb ddrafft. Credwn y bydd cyflwyno isafbris uned ar gyfer alcohol yn helpu i leihau niwed sy’n gysylltiedig ag alcohol ac yn cynorthwyo pobl i yfed yn gyfrifol. Mae tystiolaeth yn dangos y bydd cyflwyno isafbris uned ar gyfer alcohol yn gwneud cyfraniad pwysig tuag at fynd i’r afael â’r risgiau iechyd sy’n gysylltiedig ag yfed gormod o alcohol a marwolaethau sy’n ymwneud yn benodol ag alcohol yng Nghymru drwy leihau faint o alcohol a gaiff ei yfed gan rai sy'n yfed i raddau peryglus a niweidiol.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn parhau i fod yn ymrwymedig i agenda ddileu hepatitis B ac C Sefydliad Iechyd y Byd, sy'n cynnwys targedau i leihau nifer yr achosion o hepatitis feirysol 90 y cant, a lleihau marwolaethau o hepatitis B ac C 65 y cant erbyn 2030. Mae grŵp goruchwylio'r rhaglen ddileu hepatitis B ac C wedi’i sefydlu i lywio’r agenda ddileu yma yng Nghymru. Mae’r grŵp yn cynnwys cynrychiolaeth o Lywodraeth Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru, gwasanaethau iechyd hepatitis B ac C a’r trydydd sector. Cam gweithredu cyntaf y grŵp oedd cytuno ar gynnwys deunydd cyfathrebu a fydd yn nodi cynllun i ailfywiogi’r ymgyrch i ddileu hepatitis B ac C fel bygythiad i iechyd y cyhoedd erbyn 2030. Disgwylir iddo gael ei gyhoeddi’n fuan.

O ran ein hymagwedd ehangach at glefyd yr afu, mae Llywodraeth Cymru, byrddau iechyd a strwythurau rhwydwaith newydd gweithrediaeth y GIG yn gweithio’n agos gyda’i gilydd i hybu'r gwaith o weithredu’r datganiad ansawdd ar gyfer clefyd yr afu. Mae’r datganiad ansawdd yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau clefyd yr afu o ansawdd uchel dros y degawd nesaf. Ei nod yw sicrhau gwell canlyniadau atal, canfod a thrin clefyd yr afu yma yng Nghymru. Mae'n cynnwys cefnogi amrywiaeth o fentrau, y cynigir rhai ohonynt ym mhwynt 4 y cynnig heddiw: cynlluniau megis parhau i dynnu sylw at fanteision sylweddol cyflwyno sgriniadau alcohol mewn adrannau achosion brys a thimau gofal alcohol saith diwrnod mewn gofal eilaidd i ddiwallu anghenion lleol; ehangu’r defnydd o lwybr profion gwaed yr afu Cymru mewn gofal sylfaenol, wedi’i ategu gan y Sefydliad Gwyddoniaeth Glinigol a Thechnoleg; ariannu staff i leihau amseroedd aros ar gyfer canfod clefyd cronig yr afu mewn modd anfewnwthiol; ariannu ymgyrchoedd Carwch Eich Afu gan Ymddiriedolaeth Afu Prydain; gwella’r ddarpariaeth ar gyfer hyfforddeion gastroenteroleg yng Nghymru i ymgymryd â hyfforddiant hepatoleg uwch gan arwain at gyflenwad gwell o hepatolegwyr ymgynghorol.

Mae grŵp gweithredu ar gyfer clefyd yr afu wrthi'n datblygu rhaglen waith i gefnogi'r gwaith o weithredu'r datganiad ansawdd, a bydd amserlenni a blaenoriaethau’n cael eu hystyried fel rhan o’r broses hon. O ran yr alwad i ddyblu staff hepatoleg yng Nghymru, byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau’r GIG sy’n gyfrifol am recriwtio a chynllunio’r gweithlu, gyda chefnogaeth Addysg a Gwella Iechyd Cymru a sefydliadau partner eraill. Mae angen inni ddatblygu dull ar gyfer y gweithlu hepatoleg sy'n sicrhau'r cydbwysedd iawn rhwng y galw a’r cyflenwad, ac rydym yn benderfynol o fynd i’r afael â phroblemau sylfaenol recriwtio, cadw staff a chynllunio’r gweithlu’n effeithiol er mwyn sicrhau y gallwn ddarparu’r nifer cywir o staff gofal iechyd i ddiwallu anghenion gofal ein cleifion. Mae strategaeth y gweithlu, a gyhoeddwyd gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru, yn nodi ein gweledigaeth a chamau gweithredu hirdymor ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol. Rydym hefyd wedi datblygu cynllun gweithlu mwy byrdymor i helpu gyda’r pwysau presennol ar ein gweithlu, ac mae’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn disgwyl ei gyhoeddi yn yr wythnosau nesaf.

I gloi, hoffwn roi sicrwydd i’r Siambr fod lleihau marwolaethau clefyd yr afu drwy atal a diagnosis cynnar yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth, a gofynnaf i’r Siambr gefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw. Diolch.

Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.

Diolch. Diolch i’r Aelod dros Ganol De Cymru, Joel James, am sicrhau’r ddadl amserol a phwysig hon yn ystod mis ymwybyddiaeth Carwch Eich Afu, ac ar ddiwrnod cenedlaethol codi ymwybyddiaeth canserau llai goroesadwy. Mae wedi bod yn eiriolwr gwych ar gyfer iechyd yr afu fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar glefyd yr afu a chanser yr afu, ac rwy’n rhannu ei ymrwymiad i fynd i’r afael ag amrywio diangen o ran gofal a chanlyniadau clefyd yr afu. Rydym hefyd yn croesawu arloesi diweddar ac arferion da a hyrwyddwyd gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys cyflwyno'r datganiad ansawdd ar gyfer clefyd yr afu yn ddiweddar, a chyflwyno llwybr profion gwaed annormal Cymru ar draws saith bwrdd iechyd.

Yn ei gyflwyniad, nododd Joel mai gan Gymru y mae’r cyfraddau marwolaeth uchaf oherwydd clefyd yr afu yn y DU, a dywed na allwn gladdu ein pennau yn y tywod mewn perthynas â'r mater hwn. Nododd fod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gwledydd eraill y DU ar fynd i’r afael â hepatitis C, a galwodd am fuddsoddiad mewn ymchwil ac mewn diagnosis cynharach a chyflymach o glefyd yr afu.

Nododd Rhun ap Iorwerth fod clefyd yr afu a chanser yr afu yn argyfwng iechyd cyhoeddus yng Nghymru, a thynnodd sylw at yr angen i fuddsoddi mewn mesurau ataliol, gan fynd i’r afael â chamddefnyddio alcohol a gordewdra yn benodol. Nododd Altaf Hussain ei bod yn hanfodol ein bod yn gwneud popeth a allwn i sicrhau nad oes unrhyw un yn marw’n ddiangen o glefyd yr afu, ac yn enwedig clefyd yr afu sy’n gysylltiedig ag alcohol, sef bron i ddwy ran o dair o'r achosio o glefyd yr afu. Nododd fod gan Gymru loteri cod post o ran mynediad at ofal arbenigol a chymorth ataliol. Dywedodd Jenny Rathbone, yn gwbl briodol, mai dim ond un afu sydd gennym, ni all ein cyrff oroesi hebddo, ac os na ofalwn am ein hafu, byddwn yn marw. Tynnodd Gareth Davies sylw at broblem benodol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr lle mae’r gyfradd derbyniadau i’r ysbyty oherwydd clefyd yr afu 15 y cant yn uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol, a chyfraddau marwolaeth o ganser yr afu 50 y cant yn uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol yng Nghymru. Gorffennodd drwy ddweud bod afu gwell yn well i chi. Galwodd Laura Anne Jones am weithredu cyflym a chydgysylltiedig ar y lefel uchaf yn Llywodraeth Cymru a GIG Cymru i fynd i’r afael â’r argyfwng clefyd yr afu yng Nghymru, gan ymgorffori’r arferion da a nodwyd ganddi mewn rhai byrddau iechyd. Dywedodd fod clefyd yr afu yn fwyaf cyffredin yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig.

Cydnabu’r Dirprwy Weinidog, Lynne Neagle, lawer o’r pwyntiau a wnaed gan y siaradwyr, ac fe ategodd rai ohonynt hyd yn oed. Rhestrodd yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, ac rwyf wedi cydnabod rhywfaint o hynny, fel y gwnaeth fy nghyd-Aelodau, ond yn anffodus, ni chefnogodd yr anghenion profedig a nodwyd yn y cynnig hwn—anghenion a nodwyd nid gan wleidyddion, ond gan gyrff y sector eu hunain.

Mae nifer y bobl sy'n cael diagnosis o glefyd yr afu yng Nghymru wedi mwy na threblu rhwng 2002 a 2021, gan godi i 53,261 o bobl. Mae marwolaethau o glefyd yr afu yng Nghymru yn parhau i godi, gyda chyfraddau marwolaethau wedi cynyddu 23 y cant rhwng 2019 a 2021. Fel y clywsom, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi amserlen ar gyfer cyflawni'r canlyniadau a nodwyd yn ei datganiad ansawdd ar glefyd yr afu, yn sgil y cynnydd yn nifer yr achosion o glefyd yr afu ym mhoblogaeth Cymru.

Er bod modd atal 90 y cant o'r achosion o glefyd yr afu, mae nifer y bobl sy’n marw o’r clefyd wedi dyblu yn y ddau ddegawd diwethaf ac wedi cynyddu, fel y clywsom, 400 y cant ymhlith pobl 65 oed ac iau, gyda naw o bob 10 claf canser yr afu yn marw o fewn pum mlynedd i gael diagnosis. Gyda chyfraddau marwolaethau wedi cynyddu ers cyhoeddi’r polisi blaenorol, mae'n rhaid i Weinidogion Cymru geisio atal y clefyd yn well, gan gynnwys: dyblu’r gweithlu hepatoleg, cynnwys nyrsys arbenigol clefyd yr afu i fynd i’r afael ag amrywio enfawr o ran mynediad at ofal arbenigol; timau gofal alcohol saith diwrnod ar waith ym mhob bwrdd iechyd i ddiwallu anghenion lleol; a sicrhau bod pob meddyg teulu'n mabwysiadu llwybr profion gwaed annormal yr afu Cymru er mwyn gwella cyfraddau canfod clefyd yr afu yn gynnar.

Mae hepatitis C yn feirws a gludir yn y gwaed a all achosi ystod o effeithiau iechyd, gan effeithio'n bennaf ar yr afu. Er bod modd ei atal, ei drin a’i wella, clywsom ffigurau’r Ymddiriedolaeth Hepatitis C a ddangosai mai Cymru yw’r unig wlad yn y DU bellach nad oes ganddi darged o ddileu hepatitis C cyn targed 2030 Sefydliad Iechyd y Byd, gyda Lloegr a Gogledd Iwerddon wedi gosod uchelgais i'w ddileu erbyn 2025, a’r Alban erbyn 2024. Mewn cyferbyniad, canfu gwaith modelu diweddar y byddai parhau â’r cyfraddau triniaeth presennol yng Nghymru yn golygu na fyddai’n cael ei ddileu tan o leiaf 2040.

Fel y maent wedi’i nodi eto ar gyfer y ddadl hon, dylai Llywodraeth Cymru weithredu’r argymhellion a wnaed gan y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn dilyn ei ymchwiliad i hepatitis C yng Nghymru, gan gynnwys llunio strategaeth ddileu genedlaethol, nodi llwybr clir i ddileu hepatitis C erbyn 2030 fan bellaf, a lansio ymgyrch ymwybyddiaeth o hepatitis C. Mae gan Gymru argyfwng iechyd cyhoeddus clefyd yr afu a chanser yr afu. Mae gan yr afu allu rhyfeddol i adfywio ac adnewyddu ei hun. Os ceir diagnosis cynharach, gellir gwrthdroi niwed i'r afu a gellir lleihau risgiau'n sylweddol drwy ddeiet, ymarfer corff ac yfed yn gymedrol. Ar draws y byrddau iechyd, mae cyfraddau marwolaeth clefyd yr afu wedi dyblu mewn dau ddegawd, ac mae marwolaethau o ganser yr afu bron â bod wedi dyblu mewn 10 mlynedd yn unig hyd at 2020, gan roi baich enfawr ac anghynaliadwy ar y GIG yng Nghymru.

Mae’r cynnig a gyflwynwyd heddiw yn uchelgeisiol, ond yn angenrheidiol er mwyn dal i fyny â’r cynnydd yng ngraddfa a difrifoldeb cynyddol argyfwng iechyd y cyhoedd clefyd yr afu a chanser yr afu. Rydym yn galw felly ar Lywodraeth Cymru i gryfhau ei hymdrechion atal, i gyflymu’r broses o ganfod clefyd yr afu yn gynharach mewn gofal sylfaenol ac ehangu timau gofal alcohol ar draws byrddau iechyd i helpu’r rheini y mae taer angen cymorth arnynt. Rydym yn annog y Gweinidog i ddarparu setliad cyllid hirdymor i recriwtio, hyfforddi a chadw gweithlu arbenigol, a chredwn mai’r ffordd orau o gyflawni’r amcanion hyn yw drwy gyflwyno rhwydwaith clinigol strategol iechyd yr afu pwrpasol i gynnal y momentwm ac adeiladu ar waith gwych y grŵp gweithredu ar glefyd yr afu.

Fel y dywed Ymddiriedolaeth Afu Prydain yn eu gohebiaeth i’r holl Aelodau, 'Hoffem ofyn i'r Aelodau bleidleisio o blaid y cynnig fel y’i cyflwynwyd, ac nid o blaid gwelliant 1, fel y gallwn gadw’r canlyniadau penodol y gellir eu cyflawni yn y cynnig. Rwy'n annog yr Aelodau i ddefnyddio eu cydwybod a phleidleisio yn unol â hynny.'

Gan mai mis Ionawr yw mis Carwch Eich Afu, rwyf am gloi drwy ddweud bod gwahoddiad i'r Aelodau fynychu sioe deithiol Carwch Eich Afu gan Ymddiriedolaeth Afu Prydain yn Roald Dahl Plass ddydd Mawrth, 14 Mawrth. Mae’n rhan o ymgyrch godi ymwybyddiaeth genedlaethol i wella ymwybyddiaeth y cyhoedd o’r ffactorau risg ar gyfer clefyd yr afu ac mae’n rhoi cyfle i Aelodau’r Senedd ddarganfod mwy a chael sgan a sgriniad iechyd yr afu am ddim unrhyw bryd rhwng 10:00 a.m. a 4:00 p.m. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.