Nawr, yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ar yr iaith Gymraeg a llywodraeth leol. Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Lywydd. Heddiw, rwy’n cyhoeddi ‘Iaith, Gwaith a Gwasanaethau Dwyieithog’, adroddiad y gweithgor ar y Gymraeg ym maes datblygu economaidd a gweinyddu llywodraeth leol. Comisiynwyd yr adroddiad hwn ym mis Rhagfyr 2015 gan fy rhagflaenydd, y Gweinidog Gwasanaethau Cyhoeddus. Roedd hyn mewn ymateb i sylwadau am yr iaith Gymraeg a godwyd gan Aelodau’r Cynulliad yn ystod craffu ar Ddeddf Llywodraeth Leol (Cymru) 2015. Rwy’n dymuno estyn fy niolch a’m gwerthfawrogiad i gadeirydd y gweithgor, Rhodri Glyn Thomas, ac i aelodau’r gweithgor am lunio’r adroddiad hwn mewn cyfnod byr o amser. Mae hyn yn rhoi cyfle amserol i Weinidogion Cymru ystyried canlyniadau’r adroddiad ar ddechrau tymor newydd y Cynulliad, ac o fewn fframwaith ein dyletswyddau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Roeddwn i’n arbennig o falch i gwrdd â Rhodri Glyn Thomas yr wythnos diwethaf ac i glywed yn uniongyrchol ganddo fe am y ffordd yr aeth y gweithgor at ei waith, a sut y daethant at eu casgliadau.

Mae’n bwysig i osod cyd-destun i’r adroddiad, fel y mae’r awduron yn ei ganfod. Maen nhw’n dweud yn y rhagymadrodd:

‘Gofynnwyd i ni i edrych yn benodol ar yr iaith Gymraeg yn ei chynefinoedd traddodiadol yn y gorllewin a’r gogledd, a hynny drwy lens Llywodraeth Leol. Bu Llywodraeth Leol yn ganolog i weithredu polisïau cenedlaethol ac yn arbennig, i gyflenwi cyfundrefn addysg Gymraeg. Mae ein dyled i Lywodraeth Leol yn fawr. Mae Awdurdodau Lleol y gorllewin—Môn, Gwynedd, Ceredigion a Chaerfyrddin—yn flaengar eu cefnogaeth i’r iaith ond mae arfer da i’w weld ym mhob rhan o Gymru.’

Yn erbyn y cefndir hwnnw, mae’r adroddiad yn adnabod sut y mae rôl awdurdodau lleol yn allweddol mewn amryw o ffyrdd. Mae awdurdodau lleol ar y rheng flaen yn hybu a hyrwyddo’r iaith Gymraeg. Maent yn darparu gwasanaethau hanfodol mewn addysg cyfrwng Cymraeg a dysgu Cymraeg mewn ysgolion. Mae ganddynt gyfrifoldebau eang am blant a theuluoedd, gofal plant a darpariaeth feithrin, gwasanaethau cymdeithasol a chefnogaeth i bobl hŷn. Mae awdurdodau lleol yn cefnogi cymunedau iaith Gymraeg cryf drwy eu swyddogaethau cynllunio, datblygu economaidd, tai ac adfywio. Mae llywodraeth leol yn gyflogwr sylweddol ym mhob rhan o Gymru, yn cynnig swyddi o ansawdd uchel, gyrfaoedd proffesiynol i bobl leol a chyfle i weithio drwy gyfrwng y Gymraeg ac i wasanaethu’r cyhoedd yn y Gymraeg. Rôl llywodraeth leol, felly, yw i sicrhau dyfodol yr iaith drwy addysg, i sicrhau presenoldeb yr iaith bob dydd drwy waith a gwasanaethau, ac i sicrhau cadernid yr iaith mewn cymunedau llewyrchus.

Mae’r adroddiad yn cynnwys 14 o argymhellion, argymhellion sydd, yn ôl y cadeirydd yn ei ragair, ‘yn heriol ond yn ymarferol’.

The recommendations, Llywydd, are grouped under a number of headings. These include leadership, at both the national and the local level, touching on the responsibilities of the Welsh Government, the commissioner for the Welsh language and leadership teams in local government. The sections on a bilingual workforce and training relate to the Welsh-language capability of the public service workforce. The section on technology deals with the exciting opportunities that digital translation technologies are beginning to offer and, under the heading of changing behaviour, the report examines the opportunities for using behavioural insight and nudge theories in the context of the workplace and the use of services in Welsh. The final section of the report relates to local government’s role in economic development and in the creation and sustaining of resilient communities.

Mae pethau i’w gwneud sy’n deillio o’r argymhellion yn disgyn i amryw o gyrff. Byddai deddfwriaeth yn gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru a’r Cynulliad Cenedlaethol. Mae argymhellion am recriwtio a chynllunio gweithlu yn disgyn i awdurdodau lleol, tra bod y rhai sy’n ymwneud â hyfforddiant yn cyffwrdd â swyddogaethau’r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol. Mae sawl argymhelliad am ymchwil a thystiolaeth sy’n adnabod gweithredoedd i’n prifysgolion.

Ni chefnogwyd pob argymhelliad yn unfrydol gan bob aelod o’r gweithgor, ond y mae pob un yn sicr o fod o ddiddordeb uniongyrchol i’r rhai sy’n cyflenwi gwasanaethau awdurdodau lleol a’u partneriaid. Am y rheswm yma, rwy’n cyhoeddi’r adroddiad heddiw am gyfnod o ymgysylltu dros yr haf.

Llywydd, mae cwmpas yr adroddiad yn eang ac mae’n cyffwrdd â meysydd polisi ar draws y Llywodraeth. Rwy’n croesawu’r cyfle i wrando ar farn llywodraeth leol a rhanddeiliaid eraill wrth i ni ystyried casgliadau’r adroddiad, a chyn cyhoeddi ymateb Llywodraeth Cymru yn yr hydref.

A gaf i’ch llongyfarch chi, Mark Drakeford, ar eich penodiad diweddar ac rwy’n edrych ymlaen at gydweithio efo chi? Rwyf i a Phlaid Cymru’n croesawu’r adroddiad yma heddiw. Mae yna argymhellion clir a chadarn yma, ac rydym yn llongyfarch gwaith gwych Rhodri Glyn Thomas, sy’n gyn-Aelod y lle yma, wrth gwrs, a’i gyd aelodau ar y gwaith.

Rydych chi’n cytuno, rwy’n siŵr, y gall gwasanaeth cyhoeddus dwyieithog cyhyrog gyfrannu’n enfawr tuag at adferiad y Gymraeg. Rwy’n meddwl bod yna dri phwynt pwysig i feddwl amdanyn nhw yn y maes yma. Mae cryfhau hawliau defnyddwyr gwasanaeth yn y sector cyhoeddus yn codi hyder y bobl sydd yn siarad Cymraeg, yn ogystal â chryfhau’u hawliau nhw. Mae caniatáu a chryfhau gweithio drwy gyfrwng y Gymraeg yn rhan o waith pob dydd pobl sy’n siarad Cymraeg yn codi hyder hefyd.

Mae hefyd yn bwysig nodi, rwy’n meddwl, fod gwneud y Gymraeg yn sgìl hanfodol yn creu pwrpas hollol ymarferol ynglŷn â siarad Cymraeg, ynglŷn ag addysg Gymraeg ac yn rhoi pwrpas i ddysgu Cymraeg. Ac rwy’n siŵr y byddwch chi’n cytuno efo fi fod creu marchnad lafur Gymraeg yn bwysig iawn yn y broses o adfer yr iaith Gymraeg.

Rwyf i, tan yn ddiweddar iawn, wedi bod yn gynghorydd efo Cyngor Gwynedd, ac mae llawer ohonom ni’n gwybod am bolisïau goleuedig y cyngor hwnnw, ac nid yw’n ddamwain bod rhai cymunedau o gwmpas pencadlys y cyngor sir hwnnw wedi gweld cynnydd, yn groes i beth sydd wedi digwydd ar draws Cymru. Mae yna rai cymunedau wedi gweld cynnydd yn y nifer o siaradwyr Cymraeg ers y cyfrifiad. Er enghraifft, ym mhentref Waunfawr, bu cynnydd o 73 y cant i 75 y cant o siaradwyr Cymraeg. A ydych chi’n cytuno efo fi, felly, fod yna awdurdodau lleol eraill rŵan yng nghadarnleoedd y Gymraeg eisiau symud ymlaen i ddatblygu ymhellach ar eu polisïau nhw a bod angen i’r arweiniad ar gyfer gwneud hynny ddod o Lywodraeth Cymru, fel y mae’r gweithgor yn nodi?

Rwyf yn croesawu’r argymhellion ynglŷn â chynllunio gweithlu, yn sicr, ond mae yna ddau beth yn peri pryder. Sut mae modd i chi weithredu’r argymhellion os na fydd y cyfrifoldeb am y Gymraeg yn y gweithlu gyda chorff y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol yn y dyfodol? Y tebygrwydd ydy y bydd dysgu Cymraeg yn y gweithle yn mynd i gorff arall. Mae yna lawer o ansicrwydd ynghylch hynny. Rwy’n meddwl y bydd hi’n anodd gweithredu rhai o’r argymhellion sydd yn yr adroddiad. Y broblem arall, wrth gwrs, ydy’r adnoddau ariannol. Rydym wedi gweld yr adnoddau adrannol ar gyfer y Gymraeg yn cael eu torri. A ydych chi, felly, yn rhannu fy mhryder am weithredu rhai o argymhellion yr adroddiad yma, cadarn fel ag y maen nhw? Rydym yn eu croesawu nhw’n fawr iawn, ond eu gweithredu rŵan sydd angen ei wneud. A ydych yn rhannu fy mhryder i efallai nad ydy hi’n mynd i fod yn bosib i’w gweithredu nhw o dan yr amgylchiadau presennol?

Diolch yn fawr iawn i Sian Gwenllian am y sylwadau. Diolch am y croeso y mae hi wedi’i roi i’r adroddiad. Wrth gwrs, rwyf yn cytuno: mae cryfhau hawliau pobl sy’n defnyddio gwasanaethau drwy gyfrwng y Gymraeg yn codi hyder pobl i wneud yr un peth. Beth mae’r adroddiad yn ei ddweud yw y sialens fwyaf yw creu sefyllfa lle mae pobl yn defnyddio’r iaith pan maen nhw’n dod i mewn i wasanaethau, a drwy wneud hynny i fod yn glir gyda’r bobl sy’n darparu gwasanaethau bod y sgiliau sydd ganddynt i wneud pethau drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg yn bethau rŷm ni’n eu gwerthfawrogi ac y bydd hynny’n rhywbeth pwysig iddyn nhw pan fyddan nhw’n creu dyfodol i’w hunain.

Rwy’n siŵr, pan rwyf wedi bod yn siarad â phobl ifanc, pobl sy’n cael eu haddysg drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg, ei fod yn bwysig i’w perswadio nhw bod y ffaith eu bod nhw’n gallu siarad Cymraeg yn rhywbeth y maen nhw’n gallu ei werthu yn y gweithle. Mae’n rhywbeth, nid jest yn y pwnc mae’n nhw’n ei ystyried neu’n ei ddysgu, ond mae’n rhywbeth cyffredinol mae’n nhw’n gallu ei roi ar waith yn y gweithle yma yng Nghymru.

Mae’r adroddiad yn tynnu sylw at beth sydd wedi digwydd yng Ngwynedd. Mae’n tynnu sylw at Geredigion a Chaerfyrddin lle mae pethau sy’n dod ar ôl yr arweinydd, Gwynedd, yno’n barod. Mae’n dweud hefyd—ac mae hyn yn bwysig—nad yw’r sefyllfa ledled Cymru yr un peth. Nid yw pethau sy’n mynd i weithio yng Nghaerfyrddin yn mynd i weithio jest yn yr un ffordd, er enghraifft, yn Nhorfaen. Mae’r adroddiad yn dweud hynny’n glir.

Of course, there are challenges in the recommendations. The chair of the working group makes that clear in his own introduction, when he says that the recommendations are challenging. But, the purpose of putting the report into the public domain today, to invite observations on it from local authorities across Wales and those people who work with local authorities and those people who use local authority services, is to help us to identify those challenges, to think of ways that we can respond to them and then to make the Government’s response to the report, which will follow in the autumn, enriched by that wider range of contributions.

Llongyfarchiadau wrthyf i, hefyd, Ysgrifennydd newydd. A allaf ddweud diolch yn fawr, hefyd, am y datganiad heddiw a’r adroddiad? Wrth gwrs, nid wyf wedi cael y siawns i edrych drosto fel y mae’n haeddu. Hoffwn wneud hynny’n fanwl cyn bo hir. Rwy’n falch o weld ei fod yn glir, o rai o’r geiriau rwyf wedi’u gweld yn barod, nad yw’r gwaith yma yn dyblygu gwaith sydd wedi cael ei wneud yn barod yn y maes yma, felly mae yna siawns inni symud ymlaen gyda’r argymhellion yma. Mae yna rywbeth i’w ddathlu, rwy’n credu. Fel y dywedoch chi, mae’n mynd i fod yn dipyn bach o her i rai ohonom ni, ond ar ôl edrych drwyddynt yn fanwl, fe gawn ni siawns i gael syniadau clir am le rydym ni’n sefyll fel plaid arnyn nhw.

A allaf i droi, i ddechrau, i’r safonau, achos mae Sian wedi codi mater hawliau? Hoffwn i, yn bersonol, weld y safonau yn gweithio yma yng Nghymru, ac mae wedi bod yn siomedig, rhaid imi ddweud, fod yna gymaint o apeliadau wedi mynd at y comisiynydd, rwy’n credu, oddi wrth rai o’r cynghorau yng Nghymru ar hyn o bryd. Mae’n siomedig ar ôl y gwaith sydd wedi cymryd lle rhwng swyddfa’r comisiynydd, y Llywodraeth a’r cynghorau. Fel y dywedais i, hoffwn i weld y safonau’n gweithio, felly rwyf i eisiau lleihau’r nifer o apeliadau a’r risg o, efallai, adolygiadau barnwrol. Nid wyf i eisiau gweld y rheini. Felly, a fydd e’n bosibl, a ydych chi’n ei feddwl, mewn ymateb i’r adroddiad yma, i ddweud rhywbeth am y prawf yr ydych chi fel Llywodraeth yn ei ddefnyddio, ‘really’, i fod yn siŵr bod y rheoliadau sy’n cyflwyno’r safonau yn ei wneud yn glir pam rydych chi fel Llywodraeth wedi eu ffeindio nhw’n rhesymol a chymesur, achos wrth gwrs dyna bwynt sylfaenol y safonau, jest i osgoi apeliadau yn dod drwyddo eto?

Rydych chi’n sôn yn y datganiad am gymorth i bobl sy’n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus, yn arbennig y cynghorau, ac rwy’n cytuno â hynny, ond nid am adnoddau yn unig, a gawn ni ddweud, achos mae’n bwysig i bawb gael y rhain. Os ydyn nhw eisiau siarad Cymraeg, dylen nhw gael y siawns i siarad a dysgu Cymraeg yn ein cynghorau. Ond, roeddwn i’n meddwl mwy am newid diwylliannol, achos, fel rydych chi’n gwybod, nid yw pob cyngor yng Nghymru wedi cymryd yr agenda yma ac mae yna o hyd dipyn o frwydr calonnau-meddyliau, a gawn ni ddweud, gyda rhai o’n cynghorau—a chynghorwyr yn arbennig. Fe welais i eiriau yn yr adroddiad ynglŷn ag arweinyddiaeth ein swyddogion uwch ac mae yna gwestiwn yma am beth sy’n mynd i fod yn berthnasol iddyn nhw, ond hoffwn i wybod mwy am sylwadau ar ddull o ymdrin ag agwedd tuag at yr iaith ein haelodau etholedig mewn rhai llefydd a rhai o’n swyddogion, gan ddibynnu lle maen nhw’n gweithio. Mae hyn yn gallu bod yn anodd erbyn hyn, mae’n drist imi ddweud.

I ddiweddu, a gaf i ddweud rhywbeth am ddatblygiad economaidd, achos nid oes lot yn y datganiad ond, wrth gwrs, mae yna lot yn yr adroddiad, ac nid wyf wedi cael siawns i edrych drwyddynt? Mae Sian Gwenllian yn hollol gywir am hynny am bwynt dysgu Cymraeg—jest i weld pam mae’n bwysig a sut y mae’n fantais yn ein bywyd bob dydd, yn arbennig yn ein gweithle. Mae gennyf fi—nid oes syndod, ‘really’—ddiddordeb yn ninas-ranbarth bae Abertawe. Rwyf i wedi gweld bod yna rywbeth yn yr adroddiad ynglŷn â rhai cymunedau yng ngorllewin yr ardal yna, ond hoffwn i wybod beth fydd strategaeth ieithyddol economaidd yn ei feddwl yn y cymunedau di-Gymraeg, achos mae lot ohonyn nhw yn fy rhanbarth i. Os ydych chi’n edrych ar sgiliau Cymraeg fel offeryn yn erbyn tlodi, mae yna gwestiwn am beth mae strategaeth ieithyddol economaidd yn mynd i feddwl mewn cymunedau tebyg. Diolch.

Diolch yn fawr i Suzy Davies am y sylwadau yna. Mae Rhodri Glyn Thomas yn dweud yn yr adroddiad nad oedden nhw eisiau jest mynd ar ôl y tir yr oedd pobl wedi ei wneud yn barod. Roedden nhw eisiau symud y ddadl ymlaen a thrio casglu pethau mas o’r gwaith sydd wedi ei wneud yn barod, ond rhoi rhai pethau newydd i ni feddwl amdanynt a rhai pethau ymarferol hefyd i bobl eu gwneud. Dyna pam mae’r argymhellion yn bwysig, rwy’n meddwl. Mae’r gweithgor wedi delio â’r safonau. Mae yn y rhagymadrodd, beth maen nhw’n ei ddweud, ond rwyf i wedi clywed beth mae’r Aelod wedi ei ddweud y prynhawn yma ac rwy’n gwybod bod Alun Davies wedi clywed beth mae Suzy wedi ei ddweud hefyd.

Maen nhw’n dweud yn yr adroddiad hefyd, fel y mae Suzy Davies wedi ei ddweud, bod mwy nag adnoddau ariannol yma. Mae pethau fel agweddau yn bwysig. Ond maen nhw’n dweud hefyd, pan oedden nhw mas yn siarad â phobl, nid oedd diffyg ewyllys da. Ambell waith, y broblem oedd helpu pobl i droi’r ewyllys da yn bethau maen nhw’n gallu eu gwneud i hybu’r iaith Gymraeg. Nawr, rydw i’n cydnabod nad yw pethau yn yr un lle ym mhob man yng Nghymru, ond dyna beth mae’r adroddiad yn ei ddweud: nid diffyg ewyllys da yw’r broblem, ond helpu pobl i adeiladu ar hynny i wneud pethau ymarferol sy’n gallu helpu pobl sydd eisiau defnyddio gwasanaethau drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg, a hefyd i fod yn glir gyda’r bobl sy’n darparu’r gwasanaethau sut y mae sgiliau yn y Gymraeg yn mynd i fod yn bethau maen nhw’n gallu adeiladu arnynt yn y gweithlu.

As far as the economic development aspects of the report are concerned I think it’s fair to say that the steer that the group was given was that they were to concentrate on those parts of Wales where the proportion of Welsh speakers are highest. They do—as Suzy Davies said—draw particular attention to the importance of the Swansea region and the way in which economic development opportunities matched to the needs of Welsh-speaking communities ought to be given particular attention there. There are recommendations about how some of those thoughts could be taken further, and I’m sure that, as we think these things through across the summer, the points that Suzy Davies made about those parts of communities where Welsh speaking is not at the same level, but in the same area, will be part of what we will want to think through.

Yn gyntaf, a gaf i ddatgan buddiant? Mae gennyf ferch sy'n mynychu Ysgol Gyfun Gymraeg Bryn Tawe ac wyres yn mynychu Ysgol Gynradd Gymraeg Tan-y-lan.

Rwyf yn croesawu'r adroddiad ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru a'r Gweinidog i'r Gymraeg. Rwyf yn credu bod addysg yn allweddol i barhad y Gymraeg fel iaith gymunedol. Rwyf yn falch o dwf addysg cyfrwng Cymraeg, yn enwedig yn y de, a arweinir gan awdurdodau lleol a reolir gan Lafur. Fel y dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach heddiw wrth ateb cwestiwn gan Jeremy Miles, mae'r ardal sy'n siarad Cymraeg wedi bod yn symud i fyny cwm Tawe—efallai gan adael Craig Cefn Parc a rhannau o Bontarddulais ar ôl—am gryn amser. Mae hynny'n rhywbeth y mae angen yn gyntaf ei atal ac yna ei wrthdroi, gan wneud y Gymraeg yr iaith gymunedol ledled cwm Tawe unwaith eto. Gall fy ngwraig ddweud wrthych am bryd oedd hi'n ifanc ac yn yr ysgol—yn Ynystawe, lle'r wyf yn byw, Cymraeg oedd iaith y gymuned. Nid yw hynny'n wir mwyach yn anffodus.

Mae gennyf dri chwestiwn yn ymwneud â llywodraeth leol a'r Gymraeg. Mae dau o'r rhain yn—y mae'r Gweinidog yn mynd i'w ddweud—nad ydynt mewn gwirionedd yn rhan o'i bortffolio, felly, ymddiheuriadau am hynny. Yn gyntaf, beth sy'n cael ei wneud i sicrhau bod rhieni yn cael y cyfle cyfrwng Cymraeg, pan fydd eu plant yn Dechrau'n Deg? Dyna ddechrau addysg i lawer iawn o blant, ac os ydynt yn cael eu rhoi mewn cylch Dechrau'n Deg cyfrwng Saesneg y tebygrwydd yw y byddant yn mynd drwy addysg cyfrwng Saesneg drwy gydol eu taith addysgol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y cyfle ar gael. Rwyf wedi gorfod ymgymryd ag achosion ar ran etholwyr, sydd yn y pen draw, wedi mynd a nhw i mewn i gylch Dechrau'n Deg Cymraeg, ond maent wedi gorfod rhoi llawer iawn o ymdrech i wireddu hynny ond, mewn gwirionedd, dylai fod yn fater o ddewis unigol.

Yn ail, beth sy'n cael ei wneud i sicrhau darpariaeth ddigonol o ysgolion cyfrwng Cymraeg sydd ar gael ym mhob ardal awdurdod lleol? Yn drydydd, er fy mod yn ei chael hi'n anodd iawn siarad Cymraeg mewn amgylchedd gwleidyddol a thechnegol, mae rhai sydd wedi eu haddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg yn gwybod rhai geiriau technegol yn y Gymraeg yn unig. A yw pob awdurdod lleol yng Nghymru yn ateb gohebiaeth trwy gyfrwng y Gymraeg mor gyflym â gohebiaeth yn Saesneg?

Hoffwn ddiolch i Mike am y cwestiynau yna? Mae'n tynnu sylw at un o ryfeddodau gwych ein hoes—twf addysg cyfrwng Cymraeg. Yma yn ninas Caerdydd, pan ddechreuais i gadeirio gweithgor cyfrwng Cymraeg De Morgannwg yn y 1980au, roedd nifer y bobl ifanc a oedd yn cael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg yn llythrennol yn fymryn bach o'i gymharu â'r nifer sydd yno heddiw. Mae cael pobl ifanc yn yr oedran cynharaf un i mewn i addysg cyfrwng Cymraeg, pan mai dyna'r hyn y bydden nhw a'u rhieni yn ei ddymuno ar eu cyfer, rwyf yn deall, yn hynod o bwysig ac yn arbennig o bwysig i'r bobl ifanc hynny sy'n manteisio ar y rhaglen Dechrau'n Deg. Byddaf yn gwneud yn siŵr bod y pwyntiau y mae ef wedi eu gwneud am hynny ac am dwf yr hawl i gael addysg cyfrwng Cymraeg ledled Cymru—rwy'n siwr y bydd yr Ysgrifennydd dros Addysg yn awyddus i glywed yr hyn a ddywedodd am hynny.

O ran ateb gohebiaeth a dderbyniwyd trwy gyfrwng y Gymraeg mor gyflym â'r hyn a dderbynnir yn Saesneg, rwyf yn dychmygu mai'r ateb yw nad yw'n digwydd yn yr union ffordd honno ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru, a fydd yn dibynnu ar i lythyr gael ei gyfieithu i'r Saesneg, llunio ateb yn Saesneg a'i ailgyfieithu i'r Gymraeg. Ond rwyf yn meddwl y bydd awdurdodau lleol ledled Cymru yn effro i'r angen i wneud mwy yn y maes hwn. Bydd newidiadau mewn technoleg ar gyfer cyfieithu o gymorth iddyn nhw yn ogystal â chyrff cyhoeddus eraill, a bydd adroddiad hwn, y byddant yn ei astudio dros yr haf, yn eu helpu yn y maes hwnnw, hefyd.

Rwy’n croesawu’n fawr iawn y ffocws clir yn yr adroddiad yma ar y cyswllt hanfodol rhwng iaith a datblygu economaidd. I rai ohonom sydd wedi bod yn ymgyrchu ers degawdau dros ddyfodol hyfyw i’r iaith Gymraeg fel iaith gymunedol yn y bröydd traddodiadol Cymraeg yn y gorllewin, mae’n hollol allweddol, wrth gwrs, i sylweddoli, oni bai ein bod ni’n ateb y cwestiwn yna, nid oes yna ddyfodol i’r iaith Gymraeg i’r un graddau fel iaith gymunedol. Er gwaetha’r cynnydd yr ydym yn ei weld yn rhannau eraill o Gymru, wrth gwrs, rŷm ni’n colli adnodd allweddol i’r adfywiad yna ar lefel genedlaethol os collwn ni hyfywedd ieithyddol diwylliannol traddodiadol y gorllewin. Rwy’n cofio, 20 mlynedd yn ôl, yn Eisteddfod Casnewydd bryd hynny, meddiannu byngalo gydag Alun Davies tu fas i Garmel, rwy’n credu—roedd e’n ‘executive bungalow’, ond oedd e; roedd tapiau aur yn perthyn iddo. Ond beth oedd y slogan? Hynny yw, ‘tai a gwaith i achub iaith’. Mae’r slogan wedi bod yno yn ddigon hir. Mae’n amser i gael gweithredu nawr, ond yw hi? Rwy’n gweld bod argymhelliad 10 yn galw am strategaeth economaidd ieithyddol ar gyfer siroedd y gorllewin i gyd, a’r ffocws yma, wrth gwrs, ar hybiau, ar drefi twf, sy’n allweddol bwysig os ŷm ni’n meddwl am y brif her, wrth gwrs, sef cadw ein pobl ifanc â ni, a chreu sylfaen economaidd iddyn nhw.

Fy nghwestiwn i i’r Gweinidog ydy hyn: mae’r strategaeth yn un peth, ond oni bai bod yna strwythur, wrth gwrs, nid ydych chi’n mynd i fedru ei chyflawni hi. Yng nghyd-destun llywodraeth leol, wrth gwrs, mae gyda ni’r dinas-ranbarthau yn y de—rwy’n eu croesawu nhw’n fawr iawn—ond ble mae ein rhanbarth ni yn y gorllewin? Beth sy’n cyfateb o ran rhoi inni'r màs critigol a’r cyfrwng er mwyn gwireddu’r strategaeth ieithyddol economaidd mae’r adroddiad yma yn galw amdano?

Wel, rydw i’n cydnabod beth oedd yr Aelod yn ei ddweud, i ddechrau. Rydw i wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud yr un peth dros y blynyddoedd am y pwysigrwydd o gymunedau traddodiadol lle mae’r Gymraeg yn cael ei defnyddio bod dydd.

On the wider point that he ended with, he’ll appreciate that those are part of wider debates that we are having and will want to go on having. There are a number of different forums, a number of different economic development organisations, that see themselves as being part of this picture. It is part of the reason why the previous Minister asked for this piece of work to be done—to help us to think through some of those issues to make sure that we have the structures in place that can assist those communities in the west and the south of Wales where the relationship between the way that services are provided, the way that languages are used, and the way that economic futures for those communities can be fashioned really do come together in a way that we need to make each strand reinforce the others, rather than pull apart from them. I am hopeful that this report will be of significant help to us in doing that. Today is simply about putting that report into the public domain and making sure that we have as fruitful a response to it as we are able to achieve.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.