Symudwn ymlaen yn awr at eitem 5 ar yr agenda, sef dadl Plaid Cymru ar aelwydydd lle y mae plant yn wynebu cael eu troi allan. Galwaf ar Bethan Jenkins i gynnig y cynnig—Bethan.

Cynnig NDM6190 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau nad oes yr un aelwyd lle mae plant yn wynebu cael eu troi allan yng Nghymru.

Cynigiwyd y cynnig.

[Torri ar draws.] Tynnu sylw ataf fy hun. [Chwerthin.]

Rhwng y ddadl hon a’r Nadolig, bydd 16 o blant yn colli eu cartrefi am y byddant yn cael eu troi allan gyda’u teuluoedd o dai cymdeithasol. Bydd y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn gwario dros £600,000 yn ymdrin â chanlyniadau’r achosion hyn o droi allan. Mae’r plant hyn yn debygol o wynebu canlyniadau gydol oes ar eu hiechyd, ar eu haddysg ac felly, ar eu lefelau incwm. Felly, mae ein cynnig heddiw yn syml: dylai Cymru fod yn genedl lle nad yw plant bellach yn wynebu cael eu troi allan a digartrefedd. Eto i gyd, yn ôl yr ystadegau diweddaraf, mae yna 792 o deuluoedd â phlant mewn llety dros dro, ac mae 84 o’r teuluoedd hyn mewn hostelau. Ddoe, cafwyd adroddiad ar y BBC am sgandal pobl ifanc yn eu harddegau mewn llety gwely a brecwast ac mae’r ffigurau’n dangos 27 o deuluoedd gyda phlant mewn llety gwely a brecwast, sydd wedi dyblu bron ers y chwarter diwethaf. Digon yw digon.

Nid dyma’r tro cyntaf i ni drafod digartrefedd, troi allan ac amddiffyn plant yn y Siambr hon. Efallai pe bai’r ystadegau yn dangos gwelliant, byddai llai o frys yn perthyn i’r ddadl hon. Ond dangosodd yr wythnos diwethaf, ymhell o fod yn dangos gwelliant, mae pethau’n gwaethygu. Dangosodd adroddiad yr wythnos diwethaf ar dlodi gan Sefydliad Joseph Rowntree fod achosion o droi allan gan landlordiaid cymdeithasol wedi cynyddu yn y rhan fwyaf o’r DU, gan gynnwys tuedd ar i fyny yng Nghymru.

Mae ymchwil Shelter Cymru yn amcangyfrif bod 500 o blant wedi cael eu troi allan o dai cymdeithasol yn 2015-6. Dyna 500 o blant â risg uwch o broblemau iechyd, mwy o risg o gyrhaeddiad addysgol is ac felly, mwy o risg o ddod yn oedolion sy’n byw mewn tlodi—ac nid oedd angen iddo fod wedi digwydd.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cael ei chanmol yn haeddiannol am gyflwyno dyletswydd ar awdurdodau lleol i atal digartrefedd gyda’r dystiolaeth gynnar yn dangos rhywfaint o lwyddiant. Ond hoffwn atgoffa’r Aelodau mai’r Llywodraeth hon a wrthwynebodd ymdrechion Jocelyn Davies i gael gwared ar brawf Pereira a gwrthwynebu ein hymdrechion i ymestyn angen blaenoriaethol ym maes tai i bawb o dan 21 oed a rhai sy’n gadael gofal hyd at 25 oed.

Fodd bynnag, nid yw deddfwriaeth ond yn rhan o’r hyn y dylem ei wneud i atal achosion o droi allan ac atal digartrefedd. Bydd fy nghyd-Aelodau’n ymhelaethu ar y pwynt hwn yn ddiweddarach, ond mae llawer mwy y dylai Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol ei wneud i sicrhau bod gennym bolisi dim troi allan ar gyfer plant.

Mae dros 80 y cant o achosion o droi allan yn digwydd oherwydd ôl-ddyledion rhent. Mae’r rhan fwyaf o’r achosion hyn, yn ôl ymchwil Shelter Cymru yn ddiweddar, yn bobl sydd mewn gwaith ond ar gyflogau isel ac incwm anwadal yn aml. Mae’r rhan fwyaf o bobl mewn tai cymdeithasol ac ar fudd-dal tai mewn gwaith ac yn aml mewn swyddi sy’n galw am waith caled ac ymdrech gorfforol. Y broblem go iawn yw hyn: mae gennym system fudd-daliadau sy’n analluog i ddeall patrymau gwaith ar y pen isaf. Fel y mae’r adroddiad yn ei roi, ac rwy’n dyfynnu:

Gall patrymau gwaith incwm isel olygu newidiadau aml mewn amgylchiadau, gydag oriau ac incwm weithiau yn newid bob mis neu hyd yn oed bob wythnos. Mae hyn yn arwain at anawsterau ac anghysondebau o ran talu Budd-dal Tai, gan roi tenantiaethau mewn perygl.

Gall datrys hyn fod mor syml mewn gwirionedd â chael landlordiaid cymdeithasol, atebion tai ac adrannau budd-daliadau tai i gyfathrebu â’i gilydd.

Mae hyn yn gadael cyfran lai sy’n weddill o achosion o droi allan lle y ceir anghenion mwy cymhleth. Mae hyn yn aml yn cynnwys iechyd meddwl, camddefnyddio sylweddau neu ffyrdd o fyw caotig eraill sy’n golygu y gallai rhenti beidio â chael eu talu neu fod ymddygiad gwrthgymdeithasol yn digwydd. Nid yw llawer o swyddogion tai yn cael eu hyfforddi i adnabod neu gynorthwyo pobl ag anghenion iechyd meddwl neu anghenion eraill. Mae swyddogion tai yn aml yn camddehongli hyn fel amharodrwydd i ymgysylltu.

Lle y mae anghenion cymorth ychwanegol yn arwain at ôl-ddyledion, mae bygythiadau troi allan yn gwneud pethau’n waeth—rwyf wedi ei weld fy hun yn fy rhanbarth. Mae tenantiaid yn aml yn ofni awdurdod ac yn teimlo na allant ennill, felly mae rhybuddion troi allan eu hunain yn rhwystro cynnydd, gan droi’r berthynas yn un elyniaethus a gwneud ateb yn llai tebygol yn y tymor hir.

Mae’r ymchwil hefyd yn dangos y gall landlordiaid cymdeithasol fod yn anhyblyg ac yn llym wrth ofyn am ôl-ddyledion—dyfynnaf o’r adroddiad eto:

Roedd yn rhaid i un tenant dalu diffyg o £130 y mis, gan gynnwys £30 fel "taliad wrth gefn" i’r landlord. Dywedodd y Landlord Cymdeithasol Cofrestredig wrthi, os oedd hi’n fyr o geiniog eto hyd yn oed, byddent yn mynd â hi’n ôl i’r llys i’w throi allan.

Mae hyn yn dangos y gallai llawer o’r 500 o’r achosion o droi allan a oedd yn ymwneud â phlant y llynedd fod wedi cael eu hosgoi.

Felly, beth am y teuluoedd hynny y mae eu budd-daliadau’n cael eu talu’n brydlon ond sy’n dal i wrthod talu rhent ac yn cyflawni ymddygiad gwrthgymdeithasol sy’n dinistrio’r gymdogaeth y maent yn byw ynddi? Mae’n ddigon teg i’r 0.01 y cant o oedolion sy’n perthyn i’r categori hwnnw wynebu cael eu troi allan fel y dewis olaf. Byddai plentyn sy’n byw mewn amodau o’r fath yn cael ei ystyried yn agored iawn i niwed ac mae’n debyg y byddai wedi cael ei roi mewn gofal ymhell cyn i’r rhybudd troi allan ddechrau beth bynnag.

Felly, ar ôl gweithredu ein holl newidiadau, os oes cyfran fechan o’r 500 o blant hynny’n dal i wynebu’r broses droi allan ac nad oes unrhyw dystiolaeth o esgeulustod neu gam-drin a fyddai’n cyfiawnhau gorchymyn gofal, yna dylem gyfarwyddo awdurdodau lleol i ddefnyddio taliadau disgresiynol i gynnal y denantiaeth.

Mae Shelter Cymru yn amcangyfrif bod y gost o droi allan ac achosion sy’n dod yn agos at droi allan yn £24.3 miliwn bob blwyddyn. Nid yw’r amcangyfrif hwn yn cynnwys canlyniadau iechyd hirdymor neu ganlyniadau addysgol i blant. O ystyried bod achosion o droi allan yn digwydd pan fydd ôl-ddyledion fel arfer rhwng £1,500 a £2,500, mae hyn yn golygu ein bod yn gwario llawer mwy yn gorfodi gorchmynion troi allan nag y byddai’r refeniw a gollwyd yn ei gyfiawnhau.

I’r nifer fach iawn o deuluoedd nad oes ateb wedi’i ganfod ar eu cyfer eto, mae’r achos ariannol ar ei ben ei hun yn cyfiawnhau peidio â bwrw ymlaen â’r troi allan. I’r rhai sy’n honni y dylem gadw’r gallu i droi allan, rwy’n meddwl bod yn rhaid iddynt ateb o ble y daw’r £24 miliwn hwn. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau’r Aelodau ac at gloi’r ddadl hon. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn. Jenny Rathbone.

Diolch. Rwy’n ddiolchgar i Blaid Cymru am gyflwyno’r mater hwn, gan fy mod yn credu ei fod yn un hynod o bwysig. Rwyf am siarad am ddau newid yn y gyfraith sy’n debygol o wneud y broblem yn waeth, nid yn well: un yw’r credyd cynhwysol a’r llall yw’r rheolau mewnfudo newydd.

Rwy’n cydnabod yn llwyr, fel yn wir y mae Bethan Jenkins wedi ei wneud, fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cefnogi cymunedau a threchu tlodi plant yn flaenoriaeth, gan nodi bod ymyrraeth gynnar yn allweddol i iechyd a lles hirdymor, ac y byddai troi teuluoedd a phlant allan—gan wneud plant yn ddigartref yn fwriadol—yn tanseilio hyn oll. Mae cymdeithasau tai a chynghorau yn mynd i drafferth fawr i osgoi camau troi allan yn erbyn pobl sy’n methu â thalu eu rhent neu sy’n creu niwsans gwrthgymdeithasol i’w cymdogion. Ers 2002, mae achosion o droi allan gan gymdeithasau tai wedi gostwng 32 y cant, a 6 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf, ac nid oes amheuaeth fod hynny wedi digwydd yn sgil y Ddeddf tai, sy’n ei gwneud yn ofynnol i bawb wneud eu gorau.

Mae swyddogion cymorth tenantiaid yn gwneud eu gorau i helpu pobl sydd â bywydau caotig i fynd yn ôl ar y trywydd iawn, ond mae’n rhaid i ni gydnabod nad yw bob amser yn gweithio a bod rhai pobl yn cael eu niweidio’n fawr gan brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Yn y pen draw, mae’n rhaid cael cosb os yw pobl (a) yn peidio â thalu eu rhent a (b) yn achosi hafoc llwyr i fywydau pobl eraill, gan fod pawb â hawl i lonydd i fwynhau eu cartref. Rwy’n ofni fy mod yn ymdrin yn rhy aml ag enghreifftiau o deuluoedd sy’n creu hafoc llwyr, ac yn achosi gofid emosiynol a meddyliol enfawr i bobl eraill. Felly mae’n rhaid cael cosb os nad yw pobl yn dilyn y rheolau.

Ond os ydych yn cyferbynnu’r sefyllfa honno, lle rydym yn gwneud pob ymdrech i sicrhau nad yw tenantiaeth pobl yn chwalu—mae hawl gan landlordiaid preifat i droi teuluoedd allan o dan adran 21 o Ddeddf Tai 1988 heb roi unrhyw reswm o gwbl. Dim ond rhoi 2 fis o rybudd iddynt sy’n rhaid iddynt ei wneud. Nid oes gwahaniaeth os ydynt yn denantiaid delfrydol, ni fydd ganddynt hawl i aros mewn man y mae eu plant yn ei alw’n gartref. Felly, i’r teuluoedd hyn, mae yna ymdrech diddiwedd o chwilio am le newydd i fyw, ac ymdrechu i geisio sicrhau bod eu plant yn parhau i fynychu ysgolion y maent wedi setlo ynddynt ac yn ofidus iawn ynglŷn â cholli eu ffrindiau. Efallai y byddant ar restr aros y cyngor, ynghyd â—yng Nghaerdydd—9,000 o deuluoedd eraill, ond maent yn ddi-os yn mynd i orfod aros yn hir iawn yn y rhan fwyaf o achosion. Mae hyn yn peri rhai problemau heriol iawn i ysgolion wrth iddynt weld plant newydd yn cyrraedd yn ystod y flwyddyn, a phlant yn gorfod newid ysgol dro ar ôl tro.

Mae hyn i gyd yn hynod o drasig. Ond mae’r credyd cynhwysol yn mynd i wneud y broblem yn llawer iawn gwaeth oherwydd—mae landlordiaid preswyl a darparwyr tai cymdeithasol yn bryderus iawn ynglŷn â hyn—gellir talu budd-dal tai yn uniongyrchol i’r landlord ar hyn o bryd er mwyn atal yr arian rhag cael ei wario ar rywbeth arall. Mae hynny’n arbennig o bwysig os oes rhywun yn y cartref yn gaeth i ddibyniaeth ddifrifol. Bydd credyd cynhwysol yn y dyfodol ond yn mynd i un oedolyn yn y cartref, ac fel arfer y dyn fydd hwnnw—yr un sy’n ennill fwyaf o gyflog yn draddodiadol—ac mae hwn yn fater sy’n peri pryder arbennig i deuluoedd sy’n byw mewn perthynas gamdriniol. Yn anochel, yn sgil hynny, yn fy marn i, bydd y niferoedd sy’n cael eu troi allan yn codi, beth bynnag fydd yr awdurdodau lleol neu gymdeithasau tai neu’n wir, landlordiaid preifat yn ceisio ei wneud am y peth. Os nad yw pobl yn talu eu rhent, dyna fydd yn digwydd.

Y bygythiad mawr arall yw Deddf Mewnfudo 2016, nad yw’n weithredol eto yng Nghymru, ond pan gaiff ei gweithredu mae’n sicr o gynyddu amddifadedd. Yn wir, dyna y’i lluniwyd i’w wneud. Ar hyn o bryd, pan fydd cais am loches yn cael ei wrthod, daw cymorth lloches i ben oni bai bod gennych blant yn eich cartref, ac yna bydd gennych hawl i aros yn y tŷ sy’n cael ei ddarparu gan y Swyddfa Gartref i ganiatáu i chi apelio yn erbyn y penderfyniad. Mae’n bwysig cofio yma fod nifer sylweddol iawn o geiswyr lloches sydd wedi cael eu gwrthod yn cael y penderfyniad wedi’i wrthdroi drwy apelio pan fyddant wedi cael cynrychiolaeth gyfreithiol briodol i gyflwyno eu hachos. Ond bydd Deddf Mewnfudo 2016, o dan wiriadau ‘hawl i rentu’, yn ei gwneud yn drosedd i rentu i berson sydd wedi ei anghymhwyso o ganlyniad i’w statws mewnfudo. Beth felly sy’n mynd i ddigwydd i’r bobl hyn, yn enwedig y plant hyn? O bosibl, byddwn yn siarad am deuluoedd â phlant yn cael eu troi allan o’u llety dros dro cyn gynted ag y caiff eu cais cychwynnol am statws ffoadur ei wrthod. A ydym o ddifrif eisiau iddynt orfod cysgu yn y parc? Os a phan—

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

[Yn parhau.]—fydd Llywodraeth y DU yn gweithredu adran 42, rwy’n cymryd mai lle’r awdurdodau lleol wedyn fydd rhoi llety i’r plant hynny o dan gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau plant, oni bai, wrth gwrs, eu bod hwythau hefyd yn dod o dan waharddiadau adran 42 rhag yr hawl i rentu. Byddai’n ddefnyddiol cael canllawiau’r Llywodraeth ar y mater hwn, gan fod baich enfawr, o bosibl, ar y ffordd i awdurdodau lleol, un nad ydym wedi ei ystyried o ddifrif o’r blaen.

Nid oes dim amheuaeth bod cael eu troi allan o’u cartref a gorfod byw mewn llety dros dro, fel mae 792 o deuluoedd yn ei wneud ar hyn o bryd, yn brofiad trawmatig i blentyn. Mae effaith digartrefedd ar blant yn dechrau ar eu genedigaeth. Mae plant sy’n cael eu geni i famau sydd wedi bod mewn llety gwely a brecwast ar gyfer peth amser yn fwy tebygol o fod o bwysau geni isel. Maen nhw hefyd yn fwy tebyg o golli allan ar eu brechiadau. Mae un o bob dwy fam sy’n cael eu troi allan o’u cartrefi yn profi iselder. Mi fydd y plant eu hunain yn dioddef—mae’r effeithiau yn niferus. O’u cymharu â phlant eraill, mae gan blant digartref bedair gwaith gymaint o heintiau anadlol a phedair gwaith y gyfradd o asthma. Mae ganddyn nhw bum gwaith gymaint o heintiau stumog a dolur rhydd, chwe gwaith yn fwy o broblemau lleferydd ac atal dweud, ac maen nhw’n mynd i’r ysbyty ar frys ddwywaith mor aml. Mae yna hefyd dystiolaeth helaeth o effaith tai gorlawn ar iechyd, ac mae gorlenwi, wrth gwrs, yn gyffredin mewn llety dros dro. Mae plant mewn tai gorlawn hyd at 10 gwaith yn fwy tebygol o gael llid yr ymennydd na phlant yn gyffredinol. Yn ogystal â bygwth bywyd, yn amlwg, mae effeithiau hirdymor y clefyd hwnnw yn gallu cynnwys colli clyw, colli golwg a phroblemau ymddygiad. Mae cysylltiad cryf rhwng lefel gorlenwi yn ystod plentyndod a haint pylori helicobacter, sy’n un o brif achosion canser y stumog a chyflyrau eraill sy’n effeithio ar y system dreulio mewn oedolion, yn cynnwys ‘gastritis’ cronig a chlefyd wlser peptig. Mae’r rhai sy’n byw mewn tai gorlawn iawn yn ystod plentyndod wedi cael eu canfod i fod yn ddwywaith mwy tebygol o gael yr haint pan fyddan nhw’n cyrraedd 65 i 75 oed.

Felly, galwch le gwely a brecwast neu hostel yn gartref dros dro os liciwch chi, ond nid oes dim byd dros dro am yr effaith. Ac yng nghyd-destun treth greulon y dreth ystafell wely, rwy’n gwahodd unrhyw Aelodau sy’n credu mai tan-ddeiliadaeth, neu ‘under-occupancy’, ydy’r broblem fwyaf sy’n wynebu tai cymdeithasol i feddwl yn ddwys am y ffeithiau rydw i newydd eu nodi. Mae effaith hirdymor ar iechyd meddwl hefyd. Mae plant digartref dair i bedair gwaith yn fwy tebygol o gael problemau iechyd meddwl na phlant eraill, hyd yn oed sbel ar ôl cael eu hailgartrefu—hyd yn oed flwyddyn, efallai, ar ôl cael eu hailgartrefu. Felly, o ystyried yr effeithiau iechyd yma, a ydy hi o ryw syndod bod cyrhaeddiad addysgol yn dioddef hefyd? Mae plant digartref mewn llety dros dro yn colli, ar gyfartaledd, 55 o ddyddiau ysgol, sy’n cyfateb i chwarter y flwyddyn ysgol, oherwydd y tarfu arnyn nhw sy’n digwydd wrth iddyn nhw symud i mewn i neu symud rhwng gwahanol lety dros dro. Ac mae hefyd y ffaith bod llety dros dro, yn amlach na pheidio, yn anaddas fel lle i blentyn ddysgu, pa un ai o ran gwneud gwaith ysgol ffurfiol neu hobi mwy addysgol, os liciwch chi, fel dysgu offeryn cerdd.

Gadewch imi droi rŵan at y costau ariannol. Mae’r costau i wasanaethau cyhoeddus Cymru yn niferus. Mi allwn ni eu rhannu nhw, o bosib, i sawl categori—costau uniongyrchol y troi allan, yr ‘eviction’ ei hun, i’r landlord; costau uniongyrchol ehangach o ailgartrefu'r person neu’r teulu sydd wedi cael eu troi allan o’u cartref; ond wedyn mae gennych chi hefyd gostau ehangach i wasanaethau cyhoeddus eraill. Mae Shelter Cymru yn amcangyfrif bod y gost yma rhyw £23.4 miliwn y flwyddyn, ac mae hwn, mae’n rhaid dweud, yn amcangyfrif digon ceidwadol sydd ddim yn cynnwys iechyd hirdymor a chostau addysgol ar blentyn o fyw trwy brofiad o’r math yma. Mae unrhyw un sy’n cefnogi’r arfer o droi pobl allan o’u cartrefi yn gorfod wynebu’r cwestiwn o sut rydych chi am dalu am hyn, achos y gwir ydy, mae unrhyw ddadansoddiad o’r economeg yn dod i’r casgliad ei bod hi wastad gryn dipyn yn rhatach i atal digartrefedd ac atal troi allan—hyd yn oed yn fwy, felly, pan rydym yn sôn am deuluoedd efo plant lle bydd cost hirdymor i gymdeithas o fynd i lawr y trywydd hwnnw.

I gloi, felly, rydw i’n synnu nad ydym ni wedi cael adroddiad difrifol, beirniadol gan y swyddfa archwilio ar yr arfer o droi pobl allan. Rydym ni’n gwario £468,000 yr wythnos ar droi pobl o’u cartrefi. Beth am inni wario’r arian yna ar addysg?

Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r cynnig hwn—pwysig iawn. Dyma’r tymor pan fyddwn yn draddodiadol yn edrych ar anghenion y mwyaf agored i niwed o ran tai ond rwy’n credu ei bod yn wers y dylid ei hystyried drwy gydol y flwyddyn. Fel y nodwyd eisoes, rwy’n meddwl bod y rhan fwyaf o achosion o droi allan yn cael eu cyflawni gan landlordiaid cymdeithasol ac mae Shelter yn amcangyfrif bod dros 900 o achosion o droi allan o dai cymdeithasol yn digwydd bob blwyddyn yn awr ac maent yn cynnwys mwy na 500 o blant. Felly, nid yw’n syndod ei fod yn digwydd yn y sector hwn oherwydd mae’n amlwg ei fod yn cynnwys rhai o’r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas ac mae llawer o’r rheini ar incwm isel iawn. Yn anad dim, mae byw ar incwm isel iawn yn her gyllidebol enfawr, yn enwedig os ydych yn gyfrifol am blant hefyd. Felly, rwy’n meddwl bod angen i ni ganolbwyntio ar hyn a sut y caiff tenantiaid eu cefnogi.

Rhaid i mi wrthbrofi peth o’r wybodaeth sydd wedi cael ei rhoi am y credyd cynhwysol. Nid yw’n ‘offeryn di-fin’ fel y mae Jenny Rathbone i’w gweld yn ei gredu. Mae yno i bontio’r rhaniad mawr rhwng byd gwaith a budd-dal ac i gymell pobl i weithio ac mae yna fecanweithiau sy’n galluogi’r rhai mwyaf bregus i gael eu rhent wedi’i dalu’n uniongyrchol. Nid yw’n ymwneud â chreu system sy’n gwneud hynny’n llai tebygol a chreu beichiau ychwanegol i’r rhai sy’n byw ar incwm isel. Felly, rwy’n meddwl bod angen i chi fod yn deg yn eich asesiad o’r diwygiadau hyn hyd yn oed os nad ydych yn cytuno â hwy mewn egwyddor.

Rydym wedi clywed mai ôl-ddyledion—rwy’n credu y byddai hyn yn dipyn o syndod i’r cyhoedd—sydd i gyfrif am y mwyafrif llethol o achosion o droi allan ac nid ymddygiad gwrthgymdeithasol. Ac rwy’n meddwl mai’r hyn sy’n arbennig o ofidus yw bod dros dri chwarter y tenantiaid sy’n cael eu troi allan yn dal i fod yn ddigartref chwe mis yn ddiweddarach.

Mae un neu ddau o’r siaradwyr eisoes wedi sôn am y costau, sy’n sylweddol, ac rwy’n meddwl y gallai’r costau hynny gael eu hailgylchu’n wariant gwell ar wasanaethau atal troi allan yn arbennig. Fel y siaradwyr eraill, rwy’n canmol addroddiad Shelter ar y materion hyn a gyhoeddwyd ym mis Hydref, rwy’n meddwl. Er bod yna ddiwylliant cyffredinol, fel y mae’r adroddiad yn nodi, sy’n ystyried pob achos o droi allan yn fethiant, mae polisïau ymhlith landlordiaid cymdeithasol yn amrywio ac yn aml cânt eu cymhwyso’n anghyson a dylid bod system o brotocolau cyn-gweithredu sy’n sylfaen o gymorth effeithiol ar gyfer tenantiaid mewn gwirionedd. A gaf fi hefyd gymeradwyo argymhellion penodol Shelter i’r Gweinidog gan fy mod yn credu ei fod yn adroddiad ymarferol iawn ac mae wedi ei ymchwilio’n dda dros ben ond maent yn dweud na ddylid rhoi unrhyw achos llys ar y gweill cyn gweithredu ymateb ataliol llawn a chredaf y dylai hwnnw fod yn fan cychwyn pendant iawn?

Mae ymgysylltu â thenantiaid yn allweddol ac mae’n aml yn anodd iawn oherwydd pan fyddwch yn mynd i ddyled a’ch bod mewn trafferthion, nid ydych eisiau cymryd rhan—weithiau, ni fyddwch yn agor eich post. Ceir rhai profiadau anodd iawn pan fydd pobl yn mynd i’r twll hwnnw heb wybod sut i ddod allan ohono. Felly, mae ymgysylltu’n allweddol ac mae’n amlwg na fydd sbarduno ymgysylltiad gyda’r bygythiad o droi allan yn debygol o arwain at ymgysylltiad cadarnhaol iawn. Ond mae angen trylwyredd yn y broses hefyd, fel y dywedodd Jenny Rathbone, am ei fod yn fater difrifol os nad ydych yn talu eich rhent.

Rwy’n meddwl bod y berthynas rhwng ymgysylltiad ac iechyd meddwl tenantiaid yn rhywbeth y mae angen i ni fod yn ymwybodol ohono, ac roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn argymhelliad Shelter y dylai pob tîm tai rheng flaen gael cyswllt iechyd meddwl enwebedig. Rwy’n credu y byddai hynny’n ddefnyddiol tu hwnt. Rwyf hefyd yn cytuno gyda’r argymhelliad terfynol y mae Shelter yn ei wneud y dylai Llywodraeth Cymru fod yn gyfrifol am gydlynu neu chwarae rôl gydgysylltiol yn y maes hwn er mwyn sicrhau bod landlordiaid yn darparu gwasanaethau ataliol sy’n seiliedig ar gymorth. Fan lleiaf, gellid atal llawer o’r achosion hyn o droi allan, ac yn sicr mae unrhyw droi allan sy’n cynnwys plentyn yn drasiedi fawr. Diolch.

Mae nifer wedi sôn am gost troi pobl a theuluoedd allan o’u cartrefi. Jest i grynhoi, mae symud teuluoedd allan o’u cartrefi yn beth drud. Mae o’n costio dros £24 miliwn y flwyddyn mewn costau uniongyrchol, heb sôn am y costau anuniongyrchol ar y gwasanaeth iechyd a’r gwasanaeth addysg. Mae bron i £0.5 miliwn yr wythnos yn cael ei wario ar symud pobl o’u cartrefi, ac mae Plaid Cymru yn credu bod hyn yn wastraff arian ac y byddai yn llawer iawn gwell i’w ddefnyddio fo ar addysg, ac y byddai hynny yn well ac yn fwy buddiol i bawb—y plant, y teuluoedd a’r gymuned yn gyffredinol.

Mae 80 y cant o’r achosion yn codi yn sgil dyledion rhent, a’r cefndir yn aml ydy tlodi, cyflogau isel a chyflogaeth ansicr sy’n arwain at incwm sy’n amrywio o wythnos i wythnos, ac ar ben hynny, budd-daliadau sy’n cyrraedd yn hwyr yn cael eu hoedi wrth i’r broses geisiadau fynd rhagddi, a diffyg trefn cyffredinol y system wladwriaeth les. Ond mae yna ddiffyg cysondeb o ardal i ardal. Nid oes raid i hyn ddigwydd. Rwy’n anghytuno efo Jenny Rathbone yn fan hyn; nid oes raid iddo fo ddigwydd, yn enwedig i’r lefel mae o’n digwydd ar hyn o bryd. Rwyf yn falch o weld bod yna amrywiaeth ar draws Cymru; nid yw pob ardal gynddrwg, ac rwy’n falch o ddweud bod Gwynedd a Cheredigion efo cyfraddau is na Chaerdydd a Wrecsam, er enghraifft, o ran troi pobl allan o’u cartrefi.

Yng Ngwynedd, mae’r pwyslais ar waith ataliol. Fe sefydlwyd partneriaeth wrthdlodi, sef corff ymbarél yn dod â’r pedair cymdeithas dai sy’n gweithredu yn yr ardal, y cyngor sir, Shelter a Chyngor ar Bopeth at ei gilydd—partneriaeth sydd â’i ffocws ar wrthdlodi ac a gafodd ei sefydlu i weithio yn erbyn agenda dinistriol Llywodraeth San Steffan o gwmpas diwygio lles. Fe sefydlwyd cronfa, sef pot o arian lle mae modd rhoi taliad tai dewisol i bobl sydd yn debygol o fynd i mewn i sefyllfa anodd iawn efo talu rhent ac yn y blaen, ac felly’n wynebu efallai cael eu troi allan o’u cartrefi. Mae’r pot yma o arian wedi cael ei sefydlu ar ôl lobïo penodol gan y cyngor am arian ychwanegol ar gyfer ardaloedd gwledig, ac arian o San Steffan ydy hwn. Mae yna waith da yn digwydd efo’r garfan o bobl sydd yn wynebu caledi, ac mae yna help ariannol i’w gael i helpu efo taliadau budd-dal tai allan o’r gronfa yma. Ond mae yna hefyd help ymarferol ar gael i bobl sydd yn wynebu problemau dyled. Mae yna gyngor ariannol i’w gael, ac mae yna roi pobl ar ben ffordd i osgoi'r problemau. Yn y pen draw, wrth gwrs, mae yna wedyn lai o deuluoedd yn cael eu troi allan o’u cartrefi, a ‘last resort’ go iawn ydy o yn yr ardaloedd blaengar yma.

Mae yna arferion da gan gymdeithasau tai mewn llefydd eraill ar draws Cymru, a beth sy’n bwysig ydy dysgu o’r arferion da hynny. Mae hi yn bosib osgoi troi pobl allan o’u cartrefi. Mae Plaid Cymru yn credu bod gwaith ataliol yn llawer iawn gwell, yn cadw teuluoedd rhag cael eu troi allan o’u cartrefi, ac wedyn yn ei dro yn osgoi'r canlyniadau eraill sy’n gysylltiedig â cholli cartref i blentyn, er enghraifft osgoi mynd i ofal y gwasanaethau cymdeithasol, osgoi camddefnydd cyffuriau, osgoi problemau iechyd meddwl, ac osgoi mynd ar ei hôl hi yn yr ysgol. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn rhoi atal problemau rhag digwydd neu mynd yn waeth fel rhywbeth canolog i waith y Cynulliad yma, ac mae’n hen bryd rŵan i hwn dreiddio lawr i bethau sydd yn digwydd ar lawr gwlad, a gweithredu arno fo. Rwy’n credu bod y maes yma yn rhoi cyfle euraid i hynny ddigwydd—bod y pwyslais yn symud ar y gwaith ataliol ac ar osgoi'r problemau dybryd sy’n wynebu unrhyw un sy’n cael eu lluchio allan o’u cartref.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ddirprwy Lywydd, rwy’n hapus i gefnogi’r cynnig, sy’n adlewyrchu’r gwaith sy’n cael ei wneud eisoes gan Lywodraeth Cymru a’r cynghorau, a’n hymrwymiad ar y cyd i fynd â hyn ymhellach. Mae atal digartrefedd a mynd i’r afael â’i achosion sylfaenol yn parhau’n flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Mae hyn yn arbennig o bwysig lle y mae plant yn y cartref. Gall digartrefedd neu’r bygythiad ohono effeithio’n ddinistriol ar oedolion, ac effeithio’n ddifrifol ar blant. Gall greu pwysau sy’n niweidio iechyd a lles pobl, sy’n arwain at blant yn dioddef o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod—gall effeithio arnynt am weddill eu bywydau. Mae hwn yn fater y dylai pawb bryderu yn ei gylch ac rydym yn gweld yma ein bod wedi ymrwymo’n llwyr i fynd i’r afael ag ef.

Bydd llawer o bobl wedi gweld a chael eu heffeithio gan gynhyrchiad diweddar Channel 5, sef ‘Slum Britain: 50 Years On’. Er fy mod yn ddiolchgar fod pethau’n gwella yng Nghymru, rydym yn ymwybodol iawn fod llawer mwy i’w wneud. Mae achosion o droi allan o dai yn ffactor sy’n cyfrannu’n sylweddol gan arwain yn uniongyrchol at ddigartrefedd, ac roedd yna dueddiadau cadarnhaol cyffredinol yn 2015, gyda llai o adfeddiannu, hawliadau a gorchmynion, a llai o adfeddiannu morgeisi a gwarantau troi allan. Yn anffodus, roedd cynnydd, fodd bynnag, o 8 y cant yn nifer y gorchmynion adfeddiannu gan landlordiaid preifat, ac mae angen i ni roi sylw i hynny.

Mae ein gwaith ar ddiwygio’r ddeddfwriaeth ddigartrefedd yng Nghymru—Deddf 2014—wedi creu fframwaith newydd sy’n sicrhau y bydd pob aelwyd yn cael eu helpu o ran eu hatal rhag bod yn ddigartref lle bynnag y bo modd, ac o ran cynorthwyo’r rhai sydd yn colli eu cartrefi. Mae gan awdurdodau lleol ddyletswyddau i helpu pobl sy’n cael eu bygwth â digartrefedd o ganlyniad i droi allan neu am unrhyw reswm arall, ac mae disgwyl iddynt ymyrryd mor gynnar â phosibl. Mae’n hanfodol fod gwaith yn parhau gydag asiantaethau cymorth a landlordiaid i nodi pobl sydd mewn perygl ar draws pob sector, yn enwedig os oes ganddynt blant.

Mae angen deall yn well sut a pham y mae pobl yn mynd yn ddigartref fel y gellir mynd i’r afael â phroblemau posibl, Lywydd, a darparu cymorth ar y camau cynharaf posibl. Rydym angen i asiantaethau ar draws y sector cyhoeddus weithio’n well gyda’i gilydd, atebion tai effeithiol, a’r gefnogaeth angenrheidiol i helpu pobl i fyw mor annibynnol â phosibl a gallu cadw eu llety. Mae’r cymorth sydd ei angen yn cynnwys llawer o feysydd yn fy mhortffolio, gan gynnwys cyngor ariannol, diogelwch cymunedol a’r sector rhentu preifat. Pan fo teuluoedd â phlant dan fygythiad o gael eu troi allan, mae’n rhaid gweithio’n agos gyda gwasanaethau cymdeithasol, wrth gwrs, i sicrhau bod anghenion plant yn cael eu diogelu.

Mae’n rhaid i ni hybu ymwybyddiaeth o wasanaethau a all helpu pobl os ydynt yn mynd i drafferthion. Un o achosion mwyaf cyffredin digartrefedd yw ôl-ddyledion rhent, sydd wedi cael ei grybwyll gan sawl un heddiw. Dyma pam ein bod yn datblygu strategaeth gynghori genedlaethol i roi pobl mewn cysylltiad â chyngor annibynnol pan fo’i angen. Mae’r cyllid a ddarparwn i Shelter Cymru ac i Gyngor ar Bopeth Cymru yn sicrhau y gall pobl gael cyngor arbenigol i’w helpu i gadw eu cartrefi.

Yn ddiweddar, cyhoeddodd Shelter Cymru adroddiad ar gael a chadw tenantiaethau cymdeithasol. Nodai rai diffygion yn y modd y mae sefydliadau’n gweithio gyda’i gilydd er mwyn osgoi achosion o droi allan. Ni ddylai landlordiaid cymdeithasol ddefnyddio troi allan heblaw fel dewis olaf un, a phan fetho pob dewis arall posibl. Fel y dywedais, canlyniad ôl-ddyledion yw troi allan gan amlaf a dylid mynd ati’n weithredol i ddefnyddio gwasanaethau cymorth a chyngor dwys i achub y denantiaeth. Rydym yn gwneud gwaith dilynol ar yr adroddiad hwn a’i argymhellion gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod popeth posibl yn cael ei wneud i gyfyngu ar achosion o droi allan ac atal digartrefedd rhag digwydd.

Lywydd, rydym hefyd yn mynd i orfod gweithio hyd yn oed yn galetach i liniaru problemau yn sgil diwygio lles. Mae’r newidiadau diwygio lles a grybwyllodd Jenny, ac a gyflwynwyd hyd yn hyn, eisoes wedi creu pwysau newydd a all arwain at ddigartrefedd. Rwy’n pryderu y bydd y pwysau hwn yn cynyddu ymhellach gyda chyflwyno’r credyd cynhwysol yn raddol a’r cyfyngiadau ychwanegol a osodir ar hawliau budd-dal rhai rhwng 18 a 35 oed. Bydd diwygiadau lles pellach gan Lywodraeth y DU yn cynyddu’r perygl o deuluoedd yn colli eu cartrefi. Bydd y newidiadau hyn yn rhoi hyd yn oed mwy o bwysau ar deuluoedd sy’n byw ar incwm isel. Mae tystiolaeth annibynnol yn awgrymu y bydd yn gosod hyd yn oed mwy o blant mewn perygl o dlodi a digartrefedd.

Hefyd, rhaid i atal digartrefedd gael ei ymgorffori hyd yn oed yn well mewn gwaith cynllunio a darparu gwasanaethau cymorth sy’n gysylltiedig â thai. Bydd y rhaglen Cefnogi Pobl hefyd yn parhau i fod yn ganolog i’n hymrwymiad i helpu grwpiau agored i niwed. Rwy’n edrych ymlaen at weld y rhaglen yn gwneud cyfraniad mwy byth tuag at atal digartrefedd, gan gynnwys disgwyliad y bydd unrhyw un sydd mewn perygl o gael eu troi allan yn cael cynnig cymorth i gadw eu tenantiaeth.

Rydym i gyd yn cydnabod na ellir osgoi troi allan bob amser fodd bynnag, yn enwedig yn y sector rhentu preifat, ac mae angen i ni sicrhau bod pobl yn cael cymorth i ddod o hyd i lety arall cyn gynted ag y bo modd. Nid yw hyn bob amser yn hawdd a dyna pam ein bod wedi ymrwymo i darged uchelgeisiol o ddarparu 20,000 pellach o gartrefi fforddiadwy yn ystod y Llywodraeth hon.

Lywydd, yn enwedig ar yr adeg hon o’r flwyddyn, o gwmpas y Nadolig, dylem fod yn ymwybodol iawn o bobl yn colli eu cartrefi—y posibilrwydd y gallent golli eu cartrefi—ac yn enwedig plant. Rwy’n siŵr fod pob Aelod o’r Siambr hon yn ymroddedig iawn i fynd i’r afael â’r mater hwn. Byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar y materion hynny sy’n effeithio ar les teuluoedd a phlant, gan gynnwys cydnerthedd ariannol, drwy gyflogaeth, hybu iechyd meddwl a fframwaith cyfreithiol a pholisi sy’n sicrhau bod popeth yn cael ei wneud i osgoi’r achosion hyn o droi allan. Byddwn yn cefnogi’r cynnig hwn heddiw.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Bethan Jenkins i ymateb i’r ddadl. Bethan.

Diolch a diolch i chi, bawb, am gyfrannu at y ddadl hon heddiw. Fel y mae llawer ohonoch wedi dweud, rwy’n meddwl, nid dadl i ni ei chael ar yr adegau hynny’n unig pan fyddwn efallai’n teimlo bod hyn yn fwy difrifol yw hon; yr adegau y mae angen i ni drafod hyn yw drwy gydol y flwyddyn a gwneud yn siŵr fod y problemau’n cael eu dileu.

Clywsom gan Jenny Rathbone yn gyntaf oll ac rwy’n cytuno â chi mewn perthynas â chredyd cynhwysol a’r pwysau a ddaw gan y Ddeddf mewnfudo. Pan allai statws rhywun gael ei wrthod o bosibl, buaswn yn pryderu sut y byddent wedyn yn gallu ymdopi mewn amgylchiadau sydd eisoes yn anodd, mewn gwirionedd—nid oes ganddynt gyflog, nid ydynt yn gallu troi at y system fudd-daliadau fel y gallwn ni, felly buaswn hyd yn oed yn fwy pryderus yn yr amgylchiadau eithafol hynny. Ond o ran eich sylwadau ar ystadegau troi allan, buaswn yn dweud bod yna gynnydd sylweddol ers 2011, ac nid yw hynny’n cyfateb â’r hyn a ddywedoch yn gynharach. Ac yn aml, ni chânt eu defnyddio fel y dewis olaf, fel arall ni fyddai’r fath anghysondeb rhwng gwahanol ardaloedd yng Nghymru. Pe bai’n cael ei ddefnyddio fel y dewis olaf, rwy’n meddwl y byddem yn gweld yr ystadegau’n llawer is nag y maent ar hyn o bryd.

Thank you very much to Rhun ap Iorwerth for your contribution. I think it is important and quite painful to hear your comments in terms of the impact on young people’s health in so many different ways; not just in terms of mental health, but also in terms of other aspects that I personally wasn’t aware of. I thought that your comments struck a chord in that some people do have to stay in hotels or B&Bs for brief periods of time, but the impact of that is not temporary; it has an impact on a young person who has experienced that throughout their life. I think, of course, that we have to use that funding not only for education, but for the public sector more generally. If we can fund things that will assist our young children, then that’s how we should be using those funds.

Gwnaeth David Melding sylwadau gwerthfawr iawn hefyd. Yn amlwg rwy’n meddwl, fel fi, rydych wedi darllen adroddiad Shelter, ond mae’n llywio llawer o’r hyn sydd gennym i’w ddweud am hyn. Yn amlwg, pan fyddwn yn sôn am heriau cyllidebol i bobl ar incwm isel, byddaf bob amser yn cyfeirio’n ôl at bwysigrwydd addysg a chynhwysiant ariannol, a gobeithio y bydd y strategaeth cynhwysiant ariannol newydd yn dweud rhywbeth am hynny. Nid yw’n ymwneud yn unig â’r ffaith fod pobl â llai o arian, o bosibl, mae’n ymwneud â sut y maent yn rheoli’r hyn sydd ganddynt. Nid wyf yn dweud mai pobl ar incwm isel yn unig sy’n wynebu’r her honno, ond os oes gennych lai o arian, gall fod, felly, eu bod angen mwy o gymorth ar sut i wneud hynny er mwyn iddynt beidio ag wynebu cael eu troi allan yn yr amgylchiadau eithafol iawn hynny.

Fel y dywedwch, mae gwir angen protocolau cyn-gweithredu. Rydym i gyd yn Aelodau’r Cynulliad yma. Mewn perthynas ag ymgysylltu â thenantiaid, rwy’n meddwl eich bod yn llygad eich lle. Rwyf wedi gweld llythyrau gan etholwyr lle y maent wedi cael y rhybuddion hynny ar y cam cyntaf, ac yna nid ydynt eisiau ymgysylltu o gwbl mewn gwirionedd ac maent yn troi cefn yn gyfan gwbl oddi wrth yr hyn y maent yn ei weld, felly, fel rhyw fath o blismon yn eu bywydau. Felly, os gallwn newid hynny, yna rwy’n meddwl ein bod i gyd yn ennill fel cymdeithas yn hynny o beth.

Thank you, Sian Gwenllian, for your comments as well. It is very expensive to do this, so I think that’s the point made by Plaid Cymru in terms of putting this forward, that the cost of evicting people from their homes is the most problematic thing for families and it then takes about six months for those people to find another home. Of course, we want to praise what Gwynedd Council is doing in terms of its work, working preventatively with people like Shelter and Citizens Advice, and I think every local authority should look at how it could do more creative things, or more unique things in this area, to ensure that people can have financial support when they’re in these very difficult situations in their lives.

Yn olaf, diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am eich datganiad. Rwy’n siŵr ein bod i gyd yn cydnabod bod yna fwy y gellir ei wneud, ac na ddylem fod yn hunanfodlon yn hyn o beth. Fe’ch clywais, gryn dipyn, yn disgrifio’r broblem; rwy’n credu bod angen i ni edrych ar fwy o atebion yn awr yn hyn o beth mewn gwirionedd. Os oes llawer o ardaloedd sy’n gweithredu’n wahanol mewn perthynas â throi teuluoedd â phlant allan, yna mae gwir angen i ni roi’r atebion hynny ar waith. Rydych yn dweud bod gan awdurdodau lleol ddyletswyddau a bod disgwyl iddynt ymyrryd cyn gynted ag y bo modd, ond yn amlwg, mewn rhai achosion nid dyna sy’n digwydd. Mae angen i ni ddeall pam nad yw hynny’n digwydd a sut y gallwn newid eu canfyddiadau o ran sut y maent yn ymgysylltu â phobl yn eu hardal.

Rwy’n croesawu’r strategaeth gyngor genedlaethol a’r cyngor arbenigol y mae Shelter ac eraill yn ei roi. Rwy’n credu eu bod yn chwarae rhan aruthrol o bwysig yn darparu’r gwasanaethau hynny lle nad yw gwasanaethau eraill yn gallu gwneud y gwaith hwnnw.

Dylai credyd cynhwysol a diwygio lles fod yn destun pryder i ni gyd, ac rwy’n meddwl ei fod yn fom sy’n tician. Efallai y byddwn yma y flwyddyn nesaf yn trafod sefyllfaoedd hyd yn oed yn fwy anodd nag eleni o ganlyniad i’r newidiadau hynny. Rwy’n eich annog fel Ysgrifennydd y Cabinet, felly, i wneud yn siŵr fod gennych linellau cyfathrebu clir gyda Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr ein bod yn gallu amddiffyn pobl Cymru ac nad yw plant yn cael eu troi allan ac yn wynebu’r teimlad eu bod yn ddinasyddion eilradd yng Nghymru pan na ddylent gael eu trin felly. Mae angen iddynt gael yr un parch a’r un cyfleoedd mewn bywyd ag unrhyw un arall. Os yw eu cyrhaeddiad addysgol, os yw eu hiechyd meddwl, os ydynt yn fwy tebygol o gael canser na phlant ifanc eraill, rwy’n meddwl y dylai hynny fod yn rhywbeth y dylem i gyd falio amdano a bod yn bryderus yn ei gylch yma yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.