Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, gwelliannau 2, 4 a 5 yn enw Paul Davies, a gwelliannau 3, 6, 7 ac 8 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliant 3 yn cael ei ddad-ddethol.

Symudwn ymlaen at eitem 7, sef dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig ar ysgolion cyfrwng Cymraeg. Galwaf ar Neil Hamilton i gynnig y cynnig. Neil.

Cynnig NDM6274 David Rowlands, Neil Hamilton

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cymeradwyo nod Llywodraeth Cymru o sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 ac yn cydnabod y rôl allweddol sydd gan ysgolion o ran ei gyflawni.

2. Yn credu y bydd herio barn gyhoeddus leol yn cyfyngu ar y gobaith o lwyddo ac y dylai newidiadau i sefydliadau addysgol sy’n cwmpasu Cyfnodau Allweddol 1 i 5 gael eu gwneud mewn ffordd a gaiff ei chefnogi gan y mwyafrif o rieni, gwarcheidwaid neu drigolion lleol, sydd yn y sefyllfa orau i wneud penderfyniadau addysgol ar ran eu plant.

3. Yn credu bod angen i gynigion i newid ysgolion cyfrwng Saesneg, ysgolion dwy-ffrwd neu ysgolion pontio yn ysgolion cyfrwng Cymraeg neu eu cau gynnwys ymgynghoriad lleol gwirioneddol:

a) gyda’r holl ymatebwyr yn darparu eu henwau, cyfeiriadau a chodau post;

b) gyda’r holl unigolion a enwir mewn deiseb a gyflwynir yn cael eu cofnodi fel sylwadau ar wahân; ac

c) nad yw’n rhoi blaenoriaeth i drydydd parti, nad yw’n gysylltiedig â’r mater, dros ddymuniadau rhieni neu drigolion lleol.

4. Yn credu bod yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gan Gyngor Sir Caerfyrddin cyn penderfynu cau ysgol babanod ac ysgol iau ffederal dwy-ffrwd Llangennech a’u troi’n un ysgol cyfrwng Cymraeg yn un gwallus.

5. Yn credu y dylai’r cyngor ddiddymu ei benderfyniad tra cynhelir ymgynghoriad pellach ar sail yr egwyddorion a nodir ym mharagraff 3 uchod.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n cynnig y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw i. Rwy’n gobeithio y bydd hon yn ddadl adeiladol y prynhawn yma—yn sicr, yn yr ysbryd hwnnw y cyflwynasom y cynnig hwn. Fel y mae’n dweud yn glir yn y cymal cyntaf un, rydym yn cefnogi amcan Llywodraeth Cymru o gael 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, a byddwn yn cefnogi pob mesur rhesymol i gyflawni hynny. Fel y mae ein hanthem genedlaethol yn datgan, ‘O bydded i’r heniaith barhau’, a

The old language of the Welsh is as alive as ever.

Dyna un o hanfodion bod yn Gymry, yn fy marn i: cefnogi iaith frodorol ein tir. Yn sicr rwyf am ei gweld yn llwyddo, ond y ffordd orau o gyflawni amcan y Llywodraeth yw gwneud hynny gyda graen y farn gyhoeddus drwy berswâd ac efengylu, os mynnwch. Yn sicr ni chaiff ei gyflawni yn wyneb gwrthwynebiad, sy’n cael ei greu gan yr hyn yr ystyrir ei fod yn bolisi o orfodaeth.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Mae Deddf Addysg 1996 yn dweud y dylai disgyblion gael eu haddysgu yn unol â dymuniadau’r rhieni, ac y dylai’r Ysgrifennydd Gwladol ystyried yr egwyddor gyffredinol fod disgyblion yn cael eu haddysgu yn unol â dymuniadau eu rhieni. Mae’r ddeddfwriaeth honno, wrth gwrs, wedi cael ei goddiweddyd ers datganoli, ond ni ddylai’r egwyddor sy’n sail iddi fod yn ddadleuol iawn yn fy marn i. Rwy’n tybio mai dyna pam y cafwyd proses ymgynghori, a gynhaliwyd gan Gyngor Sir Caerfyrddin, yn achos ysgol Llangennech a’r cynigion sydd ganddynt i uno’r ddwy ysgol bresennol yn un ysgol cyfrwng Cymraeg yn unig. Ond os mai diben yr ymgynghoriad yw ceisio barn y cyhoedd, yn enwedig y rhai yr effeithir arnynt yn fwyaf agos gan y penderfyniad, sef, wrth gwrs, rhieni’r plant yr effeithir yn fwyaf dwfn ar eu bywydau gan yr addysg y maent yn mynd i’w derbyn, dyma un nad yw wedi llwyddo.

Mae’r ymgynghoriad wedi bod yn un maith. Ym mis Ionawr 2016, cafwyd ymgynghoriad cychwynnol ar y cynigion ac roedd 154 o ymatebion o blaid, 102 yn erbyn. Cafwyd un ymateb dienw o blaid, a 32 canlyniad dienw yn erbyn, ond roedd yna ddeiseb gyda 505 o enwau arni a gafodd ei chyfrif fel un bleidlais. Os ydych yn cymryd lleisiau unigol fel arwydd o farn y cyhoedd, sef y peth amlwg i’w wneud, yna mae gennyf ofn fod Llangennech wedi pleidleisio’n drwm yn erbyn cynnig y cyngor sir. Cafwyd ymgynghoriad arall, neu ymestyniad o’r ymgynghoriad, pan gyhoeddwyd yr hysbysiad statudol yn ddiweddarach yn y flwyddyn, a bryd hynny y canlyniad oedd 1,418 o ymatebion i gyd, ac o’r rhain roedd 698 o blaid yr hyn a gynigiodd y cyngor sir ac roedd 720 yn erbyn. Ond 44 y cant yn unig o’r ymatebion hynny y gellir eu nodi’n gadarnhaol fel rhai gan bobl sy’n byw yn y pentref ac o’i amgylch—dôi 25 y cant o’r tu allan ac roedd 31 y cant yn ymatebwyr na roddodd unrhyw gyfeiriad neu god post, neu unrhyw ddull arall o nodi o ble roeddent yn dod. Roedd yna ddeiseb, a oedd, y tro hwn, yn cynnwys 757 o enwau arni o Langennech, ond yn yr un modd, roedd honno’n cyfrif fel un bleidlais yn unig yn y broses hon.

Nawr, mae’r cyngor sir yn gwbl briodol yn dweud yn y ddogfen sy’n crynhoi’r holl ganlyniadau hyn,

‘Mae’n rhaid, yn statudol, i’r penderfyniad ynghylch camu ymlaen neu beidio â’r cynnig gael ei wneud er lles pennaf y dysgwyr. Felly mae’n rhaid penderfynu ar sail y rhinweddau addysgol hyn hytrach nag ar sail nifer yr ymatebion a ddaeth i law, boed o blaid neu yn erbyn y cynnig.’

Ac rwy’n cytuno â hynny, na ddylai niferoedd rhifyddol gwirioneddol o reidrwydd fod yn unig sail i’r penderfyniad a wneir, ond yn y pen draw, rwy’n credu y dylem barchu barn rhieni oni bai y gellir gwneud achos cryf i’r gwrthwyneb, ac nid wyf yn credu, yn yr achos penodol hwn, ei fod wedi ei wneud. Wrth gwrs, mae gwerth diwylliannol enfawr i gael plant i ddysgu siarad Cymraeg, yn ogystal â Saesneg, ac rwyf o blaid dwyieithrwydd. Ond yn anffodus, un o’r datblygiadau yn ddiweddar—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Gwnaf, wrth gwrs.

Nodaf ei fod yn awyddus i gyflwyno ei hun fel ffrind i’r iaith Gymraeg. A wnaiff fanteisio ar y cyfle hwn i gondemnio’r sylwadau gan Gareth Bennett, a ddisgrifiodd ymgyrchwyr dros yr iaith Gymraeg fel ‘loonies’, sylw a oedd yn sarhaus ar sawl lefel?

Wel, dechreuais fy sylwadau y prynhawn yma, Llywydd, drwy ddweud fy mod yn gobeithio y byddai hon yn ddadl adeiladol, ac ni ddylem geisio gwneud pwyntiau gwleidyddol pitw o’r math hwnnw, a byddaf yn parhau yn yr ysbryd hwnnw—[Torri ar draws.] Wel, gallwn gael dadl wrthwynebus os mynnwch, ond nid wyf yn credu y bydd agwedd Plaid Cymru ar hynny’n creu argraff fawr ar y cyhoedd yn gyffredinol. Hoffwn wneud ychydig o gynnydd, os gwelwch yn dda.

Ac felly, y cyfan rwy’n ei awgrymu yw bod safbwyntiau rhieni a’r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan benderfyniad y cyngor sir yn yr achos penodol hwn, wedi cael eu hanwybyddu’n helaeth gan y cyngor sir. Mae’r cynllun strategol y mae Cyngor Sir Caerfyrddin wedi ei gynhyrchu wedi cael ei dderbyn, yn fras, gan bawb, cyn belled ag y gwn i, ac eithrio yn yr un achos hwn. Rwy’n credu mai camgymeriad yw gwneud y gorau’n elyn i’r da, o safbwynt y rhai sydd am weld mwy o ysgolion cyfrwng Cymraeg yn unig. Yn amlwg, os oes gwrthwynebiad lleol enfawr i’r cynnig penodol hwn, dylai hynny achosi i ni ymatal. Gadewch i ni geisio dwyn perswâd. Gadewch i ni symud ychydig yn arafach yn yr un achos penodol hwn. Mae’n 2017; nid oes rhaid i ni gael pob ysgol unigol a oedd yn y cynllun strategol yn ysgol cyfrwng Cymraeg erbyn 2017 os yw’n mynd i achosi aflonyddwch enfawr yn yr ardal. Y cyfan rwy’n ei awgrymu os ydym, fel y mae pawb ohonom, mae’n debyg, am weld y Llywodraeth yn llwyddo yn ei nod, yw bod yn rhaid i ni gario’r bobl gyda ni.

Nid yw’n helpu, felly, i gyfeirio at bryderon gwirioneddol rhieni, pa un a oes modd eu cyfiawnhau ai peidio, fel rhai sy’n cyfrannu at yr awyrgylch gwenwynig yn Llangennech, fel y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei wneud. [Torri a draws.] Fel y dywedodd y Prif Weinidog mewn cwestiynau y diwrnod o’r blaen, nid oedd hwnnw’n gyfraniad cadarnhaol ac adeiladol i’r ddadl. Nid yw’n ddefnyddiol, wrth gwrs, os yw cydlynydd rhieni dros addysg Gymraeg yn dweud, ‘Os nad yw’r rhieni hynny’n hoffi’r iaith Gymraeg, a gaf fi awgrymu bod y ffin draw yno, a gallant groesi’r ffin?’ Nid yw ychwaith yn ddefnyddiol fod cyflwynydd S4C ar Twitter wedi dweud,

‘Dwi’n casau Lloegr â fy holl enaid, ddoe, heddiw, ac am byth.’

Felly, os yw Plaid Cymru eisiau condemnio rhagfarn, efallai y byddant am gondemnio Morgan Jones, y person dan sylw yn y trydariad hwnnw. [Torri ar draws.]

Cyfraniad Jonathan Edwards, yr Aelod Seneddol dros ddwyrain Caerfyrddin—[Torri ar draws.]

Gadewch i’r Aelod barhau neu geisio ymyrryd. Gadewch i’r Aelod barhau.

Gallaf eich sicrhau, Llywydd, na fyddaf yn gadael i weiddi—

Na, na, gallwch barhau.

[Yn parhau.]—gan yr aelodau anoddefgar o Blaid Cymru gyferbyn fy nhrechu; nid yw pob aelod o Blaid Cymru yn anoddefgar, ond mae rhai ohonynt, mae’n amlwg.

Cyfraniad Jonathan Edwards i’r ddadl oedd ymosod ar y Blaid Lafur, gan ddweud bod y Blaid Lafur yn Llanelli wedi cynnal ymgyrch gas, ymrannol yn erbyn cynlluniau’r cyngor lleol a arweinir gan Blaid Cymru. Rhagfarn sefydliadol wrth-Gymreig Llafur yn lleol yw’r rheswm pam y mae gwleidyddion dosbarth gweithiol fel ef, mae’n debyg, yn cael cartref naturiol bellach ym Mhlaid Cymru. Wrth gwrs, ni fyddaf yn oedi’r Cynulliad ymhellach â’r mathau hynny o sylwadau, yn enwedig y rhai sy’n ymosodol tuag at UKIP. Ond hoffwn ganmol Nia Griffith, sef yr AS Llafur dros Lanelli, am ei hymagwedd at y ddadl hon, oherwydd yn ei hymateb i ymgynghoriad y cyngor sir, mae hi wedi dweud—mae gennyf ei chyfraniad yma rhywle— y dylai pob plentyn yng Nghymru gael cyfle i gael mynediad at addysg ysgol drwy gyfrwng y Gymraeg, ac mae disgyblion yn Llangennech ar hyn o bryd yn cael y cyfle hwnnw drwy fynychu’r ffrwd Gymraeg. Byddai’n wrthgynhyrchiol i’r nod o gynyddu nifer y disgyblion sy’n gallu defnyddio’r iaith Gymraeg pe bai disgyblion wedyn yn dewis mynychu ysgolion cyfrwng Saesneg oherwydd y newid hwn.

Felly, os mai canlyniad anhyblygrwydd polisi’r cyngor sir yw eich bod yn gyrru plant allan o ysgolion dwy ffrwd i mewn i addysg Saesneg yn unig, yna mae hynny mewn gwirionedd yn ein gwthio’n ôl. Nid yw’n mynd â ni ymlaen mewn gwirionedd. Felly, yr hyn rwy’n ceisio ei wneud yn ystod y ddadl hon heddiw yw dangos y ffordd ymlaen y byddwn, yn wir, yn gwneud cynnydd aruthrol drwy weithredu polisi’r Llywodraeth, a lle y gall cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg wneud hynny, ond os oes gennym frwydr yn Llangennech heddiw, nid yw’n ddim o gymharu â’r frwydr a fydd gennych pan fyddwch eisiau ceisio cyflwyno addysg cyfrwng Cymraeg mewn ardaloedd gyda llawer llai yn siarad Cymraeg na Sir Gaerfyrddin. Rwyf eisiau osgoi’r canlyniad hwnnw. [Torri ar draws.] Rwyf eisiau osgoi’r canlyniad hwnnw, a dyna pam rwy’n cefnogi’r egwyddorion sy’n cael eu mynegi yn y cynnig.

Gwelaf fod Lee Waters yma i wneud ei araith hun, rwy’n gobeithio, ond rwyf hefyd yn cymeradwyo yr hyn y mae wedi ei ddweud o’r blaen yn hyn o beth, fod angen i ni fod yn ofalus iawn o ran y ffordd yr ydym yn ymdrin â hyn. Roedd yn siarad am y Gweinidog pan ddywedodd,

Mae ef a minnau’n rhannu’r uchelgais i sicrhau bod pob unigolyn 16 oed yn gallu siarad Cymraeg erbyn iddynt adael yr ysgol, ac yn parhau i’w defnyddio yn eu bywydau bob dydd. Ac rydym yn awyddus i gynnal yr ewyllys da a fu tuag at yr iaith Gymraeg.

Bydd yn drasiedi, ac yn wir yn drychineb, i’r polisi o sicrhau 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 os ydym yn mabwysiadu ymagwedd ymwthiol, a chymeradwyaf ein cynnig i’r Cynulliad.

Rwyf wedi dethol yr wyth gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Gwelliant 1— Jane Hutt

Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn croesawu bwriad Llywodraeth Cymru i gyhoeddi Papur Gwyn eleni er mwyn ymgynghori ar ddarpariaethau ar gyfer Bil newydd y Gymraeg fel rhan o gynlluniau i gynyddu’r defnydd o’r Gymraeg.

Yn cydnabod y buddsoddiad ychwanegol yn 2017-18 i wella a chynyddu’r ddarpariaeth Cymraeg yn y gweithle a hyrwyddo’r Gymraeg.

Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adolygu proses y Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg.

Yn cydnabod bod yn rhaid i awdurdodau lleol a chynigwyr eraill gydymffurfio â Deddf Safonau a Threfniadaeth Ysgolion (Cymru) 2013 a’r Cod Trefniadaeth Ysgolion, a rhaid iddynt ystyried amrywiaeth o ffactorau wrth gynnig newidiadau sylweddol i ysgolion yn eu hawdurdodaeth.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Cynnig.

Galwaf ar Darren Millar i gynnig gwelliannau 2, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Ymddangosodd gwelliant 2 ar yr agenda fel a ganlyn.

Gwelliant 2—Paul Davies

Dileu’r cyfan ar ôl pwynt 1.

Ni chynigiwyd gwelliant 2.

Gwelliant 4—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu bod cwymp wedi bod yn nifer yr athrawon Cymraeg eu hiaith sy’n dechrau yn y proffesiwn.

Gwelliant 5—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu bod y broses o gau ysgolion wedi cael effaith anghymesur ar ysgolion cyfrwng Cymraeg.

Cynigiwyd gwelliannau 4 a 5.

Diolch, Llywydd. Rwyf am gynnig gwelliannau 4 a 5 ar y papur trefn, ond ni fyddaf yn cynnig gwelliant 2, gan ein bod yn bwriadu tynnu’r gwelliant hwnnw’n ôl, gyda’ch caniatâd, Llywydd, oherwydd byddwn yn cefnogi gwelliant 1 ar y papur trefn.

Rhaid i mi ddweud fy mod ychydig yn siomedig fod y ddadl hon yn cael ei defnyddio i dynnu sylw at un mater penodol mewn un rhan o Gymru. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni, fel Cynulliad Cenedlaethol sydd wedi cefnogi’r iaith Gymraeg ar sail drawsbleidiol drwy sawl gweinyddiaeth wahanol, yn uno gyda’n gilydd er mwyn hyrwyddo achos addysg cyfrwng Cymraeg. Byddwn ni, er mwyn ein plaid, yn cefnogi’r uchelgais aruthrol a osodwyd gan Lywodraeth Cymru i greu 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae hwnnw’n uchelgais a gefnogwn ac rydym yn awyddus i helpu’r Llywodraeth i’w gyflawni. Gwyddom fod addysg cyfrwng Cymraeg yn mynd i fod yn gwbl hanfodol os ydym yn mynd i gyrraedd y targed hwnnw, a dyna pam y mae’n rhaid i ni wneud yr hyn a allwn ym mhob cornel fach o Gymru, ni waeth a yw’r corneli hynny o Gymru yn ardaloedd lle y mae’r iaith Gymraeg yn cael ei siarad yn helaeth ai peidio. Nid oes ots a yw hyn yng ngogledd-ddwyrain Cymru neu’r gororau yn agos at Loegr. Yn y pen draw, dylem hyrwyddo’r Gymraeg ym mhob cwr o’n gwlad a gwneud yr hyn a allwn i wneud y gorau o’r cyfleoedd i bobl ifanc fwynhau eu profiad addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Rwy’n fodlon derbyn ymyriad.

A gaf fi groesawu’r geiriau hynny? A fyddai’r Aelod yn cytuno bod yn rhaid i gefnogaeth fod yn fwy na geiriau bob amser? Rwy’n credu mai’r hyn yr ydych yn ei ddweud hefyd yw bod yn rhaid i weithredoedd ategu geiriau a bod yn rhaid i ni dderbyn y bydd gwrthwynebiad mewn mannau, a lle y ceir gwrthwynebiad, mae’n rhaid i ni weithio gyda’r bobl hynny i egluro iddynt, sef pam y credaf fod dyletswydd ar bob un ohonom yma i gyfeirio ein hegni tuag at berswadio pobl ynglŷn â pham ein bod yn rhoi’r camau hyn ar waith i gyflwyno ac ehangu mynediad at addysg cyfrwng Cymraeg.

Rwy’n cytuno’n llwyr â’r farn honno. Mae’n rhaid i ni hyrwyddo ac mae’n rhaid i ni berswadio oherwydd ceir rhai pobl sydd angen mwy o ddarbwyllo nag a wnaethom hyn yn hyn. Mae angen i’n system gyn-ysgol yn ogystal â’n hysgolion yma yng Nghymru gael cyfle i dyfu nifer y lleoedd a chapasiti. Nid yw ein sector addysg bellach yn benodol wedi’i baratoi’n arbennig o dda ar gyfer darparu cyfleoedd addysg cyfrwng Cymraeg ychwaith. Dyna pam yr ydym wedi bod yn gefnogol i benderfyniad Llywodraeth Cymru i adolygu’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, i ddod ag Aled Roberts i mewn, fel cydweithiwr y gellir ymddiried ynddo i nifer o’r ACau yn y Siambr hon, er mwyn gwneud y gwaith hwnnw. Ond mae’n bwysig iawn fod y gwaith hwnnw’n cael ei gwblhau cyn gynted â phosibl a bod y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg hynny yn cael eu siapio’n briodol er mwyn i ni allu nodi llwybr clir i gyrraedd yr uchelgais o gael 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae’n rhaid mynd i’r afael â’r gwendidau yn y system ar hyn o bryd, lle nad oes gennym ddigon o gapasiti yn ein trefniadau cyn-ysgol, a lle nad oes gennym nifer ddigonol o athrawon cyfrwng Cymraeg yn dod i mewn i’r proffesiwn.

Yn ogystal â hynny, mae’n bryder, fel y dywedasom yn un o’n gwelliannau, ei bod yn ymddangos bod ysgolion Cymraeg wedi cael eu heffeithio’n anghymesur gan gau yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Mae tua 41 y cant o’r holl ysgolion a gaewyd ers 1999 wedi bod yn ysgolion cyfrwng Cymraeg, ac eto nid ydynt ond yn cynrychioli chwarter o holl ysgolion Cymru. Felly, mae wedi bod yn eithaf anghymesur.

Y peth arall yr ydym yn arbennig o awyddus i’r Llywodraeth ei wneud yn ogystal yw edrych yn ofalus iawn ar raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i weld a allai fod ffordd o hybu capasiti ychwanegol o ran buddsoddi yn ein hysgolion er mwyn creu mwy o ysgolion cyfrwng Cymraeg a mwy o fuddsoddi mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Nid yw’r rhaglen, fel y mae ar hyn o bryd, i’w gweld yn pwysleisio’r angen i greu mwy o leoedd mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Felly, rydym am i chi edrych ar hynny, os gwnewch, Gweinidog, am ein bod yn credu, ar yr ochr hon i’r tŷ, ei fod yn rhan bwysig iawn o’r hyn y dylai’r Cynulliad hwn fod yma i’w wneud. Yn y pen draw, pan gawsom ein sefydlu—rydym yma i hyrwyddo Cymru. Rydym yma i hyrwyddo ein diwylliant. Rydym yma i hyrwyddo ein hiaith, a pha le gwell i wneud hynny na thrwy’r system addysg a chael llawer mwy o bwyslais ar greu mwy o leoedd.

Rydym yn gwybod bod y galw am leoedd mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg yn fwy na’r capasiti ar draws Cymru. Nid yw’n iawn nad yw pobl a rhieni a dysgwyr yn cael dewis cael eu plant wedi eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, ac oni bai ein bod yn gweithio gyda’n gilydd ar bob ochr i’r Siambr hon i gyflawni’r uchelgais hwn, nid ydym yn mynd i lwyddo i gyrraedd yno. Felly, byddwn yn cefnogi’r gwelliant a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, ac edrychwn ymlaen at weithio gyda chi, Gweinidog, er mwyn cyflwyno’r dull uchelgeisiol rydych wedi’i nodi, a gweithio gyda chi hefyd i wneud yn siŵr fod y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn uchelgeisiol, fod yr awdurdodau lleol yn cydnabod eu cyfrifoldeb pwysig i hybu’r iaith Gymraeg ac i hyrwyddo’r lleoedd ychwanegol y mae angen i ni fod wedi’u sicrhau a’u creu yn ein hysgolion cyfrwng Cymraeg.

Galwaf ar Simon Thomas i gynnig gwelliannau 3, 6, 7 ac 8, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Dileu’r cyfan ar ôl pwynt 1.

Gwelliant 6—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi holl fanteision gwybyddol, addysgol, economaidd a chymdeithasol dwyieithrwydd.

Gwelliant 7—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu bod canran y dysgwyr saith oed sy’n cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg neb newid yn y blynyddoedd diwethaf.

Gwelliant 8—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig.

Yn nodi bod Cynllun Strategol Cymraeg mewn Addysg Cyngor Sir Caerfyrddin 2014-2017, a oedd yn cynnwys y penderfyniad i sefydlu ysgol cyfrwng Cymraeg yn Llangennech, wedi’i gymeradwyo’n unfrydol gan y Cabinet o dan arweiniad Llafur ym mis Gorffennaf 2014, a bod yr holl benderfyniadau dilynol wedi’u cymeradwyo gan yr awdurdodau priodol.

Cynigiwyd gwelliannau 3, 6, 7 ac 8.

Diolch, Llywydd. Rwy’n dilyn Darren Millar ac yn ategu’r hyn a ddywedodd e ac yn croesawu’r geiriau y mae wedi’u rhoi i’r ddadl yma—yn gadarnhaol, os caf i ddweud. Rydym ni wedi gweld y prynhawn yma pa mor gadarnhaol y mae arweinydd UKIP yn gallu bod i’n trafodion ni yn fan hyn. Mewn 10 munud o araith, ni soniodd am yr un polisi a fyddai’n arwain at gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg—dim un polisi. Dim ond gwrthwynebu a dim ond, er gwaethaf ei eiriau gwenog, ceisio codi’r grachen unwaith eto mewn un gymuned benodol yn sir Gâr.

A gawn ni ddweud yn glir fod bod yn ddwyieithog yn cynnig llawer o fanteision gwybyddol, addysgol, cymdeithasol ac economaidd? Mae’r dystiolaeth ym mhob rhan o’r byd yn dangos hyn. Nid yw hi’n bwysig, a dweud y gwir, ym mha ddwy iaith rydych chi’n ddwyieithog—mae’r buddiannau’n estyn ar draws y cwricwlwm pan fydd gyda chi sgiliau dwyieithog. Mae’r un peth yn wir yn Sbaen, yng Nghanada, yn rhannau o Ffrainc ac yn sicr yn wir yma yng Nghymru. Felly, mae manteision addysgiadol i fod yn ddwyieithog. Mae’r Llywodraeth yn gweithio nid yn unig dros yr iaith Gymraeg wrth hyrwyddo’r polisi yma ond dros safonau uwch mewn addysg.

Yr unig ofid sydd gyda fi fan hyn yw nad ydym ni wedi gweld gan Lywodraeth Cymru yr hyn a addawyd pan wnaethom drafod y cynlluniau Cymraeg mewn addysg strategol y tro cyntaf, sef ymgyrch i hyrwyddo buddiannau addysg ddwyieithog. Bu rhywfaint o waith gan y Llywodraeth, ond nid oedd y fath o ymgyrch yr oeddwn i wedi gobeithio ei weld. Rwy’n gobeithio, wrth ymateb i’r ddadl, y bydd y Gweinidog yn gallu rhoi rhywfaint yn fwy o fanylion i ni ar sut y mae’r Llywodraeth yn mynd i hyrwyddo addysg ddwyieithog o ran safonau addysgol yn ogystal ag o ran safonau ieithyddol pur.

A gawn ni fod yn glir, achos mae wedi cael ei gynnig sawl gwaith ac mae cyfle mewn dadl i’w roi ar gofnod, am y camau penodol a gymerwyd yn achos ysgol Llangennech? Felly, mae hyn i gyd yn deillio o gymeradwyaeth gan Gyngor Sir Gâr, a oedd ar y pryd yn cael eu harwain gan y Blaid Lafur, pan wnaethon nhw gymeradwyo’r WESP nôl yn 2014. Wedi’i gynnwys yn y WESP yna oedd cyfeiriad ac ymrwymiad gan y cyngor sir, a oedd yn darllen fel a ganlyn:

Bod y Cyngor Sir yn cydweithio’n agos gyda staff a chyrff llywodraethol ysgolion dwy ffrwd Sir Gâr er mwyn eu troi yn ysgolion Cymraeg’.

Nawr, roedd tair ysgol dwy ffrwd yn sir Gâr ar y pryd, ac roedd ysgol Llangennech yn un ohonyn nhw. Felly, mae’r cyngor sir wedi cytuno i gydweithio’n agos â staff a chyrff llywodraethol. Pe baen nhw ddim wedi dilyn y camau yna, fe fyddwn i â rhywfaint o gydymdeimlad â byrdwn y ddadl heddiw. Ond, dyma’r camau a gymerwyd gan Gyngor Sir Gâr o dan y Blaid Lafur ac wedyn o dan Blaid Cymru. Pleidleisiwyd i gymeradwyo’r camau. So, cytunodd y cabinet—corff democrataidd sydd wedi’i sefydlu o dan ddeddfwriaeth—i wneud hynny. Fe bleidleisiodd Cyngor Cymuned Llangennech o blaid y cynllun ym mis Medi 2016. Ar 21 Tachwedd 2015, fe dderbyniodd y cynllun gefnogaeth gan y pwyllgor craffu addysg. So, mae’r cabinet yn cytuno ac mae pwyllgor craffu’r cyngor sir yn cytuno, ac mae’r cyngor cymuned yn cytuno.

Bu cefnogaeth gan gorff llywodraethol yr ysgol yn ogystal. Wedyn, yn y cyfarfod llawn o’r cyngor ar 22 Rhagfyr 2016, fe bleidleisiodd cabinet y cyngor o blaid y cynllun ac wedyn, ym mis Ionawr, y cyngor llawn—y cynllun penodol ynglŷn â Llangennech yw hyn. Felly, fe gymeradwywyd y cynllun WESP gan y cabinet, fe gymeradwywyd e gan y corff llywodraethol, gan y cyngor cymuned, gan y staff—roedd y mwyafrif llethol o staff wedi ei gymeradwyo. Fe aeth e’n ôl i gael ei gymeradwyo gan y pwyllgor craffu. Fe aeth yn ôl i’r cabinet i gael ei gymeradwyo. Fe aeth yn ôl i’r cyngor llawn i gael ei gymeradwyo.

Rwy’n mentro i ddweud bod y penderfyniad yma wedi cael mwy o ddogfennaeth yn ei gylch, a mwy o benderfyniadau democrataidd, na’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. [Chwerthin.] Dyna’r gwir plaen am y penderfyniad yn achos Llangennech. Fe benderfynodd, ar sail Deddf—rwy’n gwybod nad oedd UKIP yn rhan o’r Cynulliad pan basiwyd y Ddeddf yna, ond fe basiwyd Deddf gan y corff yma a oedd yn rhoi’r hawliau i wneud y penderfyniad yma yn nwylo’r cyngor lleol, gan ein bod ni’n credu mai penderfyniadau lleol yw’r rhain i’w cymryd gan y cyngor lleol yn ôl y camau neilltuol sydd wedi eu dilyn. Felly, nid oes lle i gwestiynu’r hawl na’r penderfyniad.

Mae lle, wrth gwrs, i gydweithio â’r gymuned yn lleol lawer yn fwy nag sydd wedi digwydd, efallai, o bryd i’w gilydd, ond mae’n rhaid inni gydio yn ysbryd y penderfyniad a gwneud yn siŵr ein bod ni’n dysgu o’r wers sydd yma—bod y Gweinidog yn dysgu, bod y Llywodraeth yn dysgu a bod pob cyngor lleol yn dysgu hefyd—i wneud yn siŵr nad oes dim camgymeriadau yn cael eu gwneud yn y dyfodol, ond, yn fwy pwysig na hynny, i wneud yn siŵr ein bod ni yn trin yr iaith Gymraeg fel rhywbeth sy’n parchu safonau addysg, sydd yn ein codi ni i gyd uwchben y ddadl a’r ffrae wleidyddol ac sy’n gwneud yn siŵr ein bod ni yn dadlau am yr iaith Gymraeg fan hyn, fel sydd angen ei wneud o bryd i’w gilydd, mewn ffordd sydd yn parchu’r iaith ac mewn ffordd sydd yn dangos bod yr iaith yn eiddo i ni i gyd.

Codaf i gefnogi gwelliant y Llywodraeth ac i gefnogi uchelgais y polisi o greu miliwn o siaradwyr Cymraeg. Yn benodol, rwy’n canmol uchelgais polisi Llywodraeth Cymru, ac ni ddylem fod dan unrhyw gamargraff ynglŷn â pha mor radical yw’r polisi hwn. Rydym wedi cael dirywiad yn yr iaith Gymraeg ers canrif neu fwy, ac rydym yn cynnig, o fewn y 30 mlynedd nesaf, nid yn unig ein bod yn atal y dirywiad, ond yn ei wrthdroi—i ddyblu nifer y siaradwyr Cymraeg yng nghyd-destun tueddiadau rhyngwladol sy’n gwneud hyn yn hynod o anodd. Felly, peidiwch â gadael i ni fod dan unrhyw gamargraff ynglŷn â pha mor anodd yw hyn.

Mae aelodau Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chymunedau’r Cynulliad wedi bod yn edrych yn ofalus ar y dystiolaeth ers nifer o fisoedd bellach, ac mae’r heriau sydd o’n blaenau yn amlwg. Mae un darn o dystiolaeth—nid oes gennym ffigurau swyddogol y Llywodraeth ar hyn eto—a ddaeth i law yn awgrymu bod angen i ni greu 9,000 o siaradwyr Cymraeg ychwanegol bob blwyddyn rhwng nawr a 2050 er mwyn cyflawni’r ymrwymiad hwn—9,000 o siaradwyr Cymraeg ychwanegol. Mae hon yn her sylweddol pan gofiwch mai 30 y cant yn unig—

Leanne Wood a gododd—

Leanne Wood, byddwn yn hapus i dderbyn ymyriad, ond mae arnaf ofn nad wyf yn gallu eich clywed.

Rwy’n credu ei fod yn mynd i gael ei wneud hyd yn oed yn fwy anodd pan fydd gennych wrthwynebiad yn lleol i’r camau bach sy’n cael eu gwneud tuag at sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg. Felly, pam rydych wedi bod mor wrthwynebus iddo?

Rhowch gyfle i mi ddatblygu fy nadl a byddaf yn hapus i fynd i’r afael â hynny, ond yn syml iawn, nid wyf yn derbyn y syniad fod pobl sy’n pryderu am y ffordd y mae’r polisi hwn yn cael ei weithredu yn Sir Gaerfyrddin yn gwrthwynebu’r polisi. Un o’r pethau roeddwn yn ddig iawn yn eu cylch yn y ddadl dros y misoedd diwethaf yw bod pobl sy’n mynegi pryderon dilys ynglŷn â’r heriau ymarferol rydym yn eu hwynebu yn cael eu cyhuddo o fod yn wrth-Gymreig.

Mae’n rhaid i mi ddweud wrthych, Leanne Wood, fel rhywun y mae gennyf barch mawr tuag atoch, roeddwn yn siomedig iawn ynglŷn â’r ffordd y rhyddhawyd yr heidiau seiber arnaf ar Twitter pan benderfynoch ddod yn rhan o’r ddadl hon, ar ben y ffaith fod Neil Hamilton wedi dod i mewn i’r ddadl mewn ffordd anffodus, ddi-fudd ac ymfflamychol, mae’n rhaid i mi ddweud. Dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, rwyf wedi rhoi llawer iawn o ymdrech amyneddgar i geisio tynnu’r gwres allan o’r ddadl hon, ac roedd Neil Hamilton—.

Nac ydych—nid ydych wedi gwneud hynny o gwbl.

Wel, rwy’n herio Leanne Wood i roi enghraifft o’r hyn a wneuthum i ddwysau’r ddadl hon.

Roeddwn yn ystyried ei bod yn wirioneddol ddi-fudd fod Neil Hamilton wedi ymuno â’r llinell biced yn Llangennech, a theimlwn ei fod yn amharchus iawn o’r pentref, yr ysgol, yr athrawon a’r disgyblion yn y pentref hwnnw. Cafwyd—

Neil Hamilton a gododd—

Na, hoffwn wneud rhywfaint o gynnydd, os caf—mae llawer o bwyntiau rwyf am eu cynnwys mewn amser byr.

Ceir rhai pryderon gwirioneddol ym mhentref Llangennech ynglŷn â’r ffordd y mae hyn wedi cael ei weithredu. Mae i Simon Thomas ddweud nad oes lle i gwestiynu’r penderfyniad yn anghywir yn fy marn i. Mae’r broses a nododd yn un anghyflawn, gan mai’r un peth sydd ar goll gennym yma yw bod pryder gwirioneddol ymysg rhieni sydd wedi rhoi cenedlaethau o’u plant drwy ysgol ddwy ffrwd yn y pentref ac sydd wedi ymrwymo’n ddwfn i ddyfodol yr iaith Gymraeg, rhieni a oedd yn teimlo bod y penderfyniad yn cael ei wneud iddynt. Er ei fod, do, wedi mynd drwy strwythurau ffurfiol y cyngor, i’r gymuned nid oedd wedi cael ei drafod yn agored. Gallaf roi—. Rydych yn dweud bod y cyngor cymuned wedi ei drafod—do, fe wnaeth, fel corff gwleidyddol.

Gallaf roi profiad personol o fod wedi mynd i ysgol Llangennech fel darpar riant tua 18 mis yn ôl i edrych o gwmpas ac ni chafodd ei grybwyll wrthyf unwaith—nid unwaith—gan athrawon yr ysgol honno fod yna gynllun i droi Llangennech yn ysgol cyfrwng Cymraeg. Felly, ni chafodd hyn ei wneud yn y ffordd fwyaf agored a thryloyw ac rwy’n credu y dylem ddysgu’r wers o hynny, gan fy mod o ddifrif eisiau i ni gyflawni’r polisi hwn ac rwyf o ddifrif eisiau cael gwared ar unrhyw ddrwgdeimlad a thensiwn o’r drafodaeth, gan nad wyf yn credu ei fod yn ddefnyddiol.

Bydd yn caniatáu cyfraniad os yw o ddifrif ynglŷn â hynny.

A all yr Aelod barhau os gwelwch yn dda ac rwy’n siŵr y bydd arweinydd Plaid Cymru yn ceisio ymyrryd os yw hi eisiau, ond nid yw’n—

Byddwn yn hapus i dderbyn ymyriad gan Leanne Wood, am fy mod yn meddwl bod y sylw’n annheilwng ohoni. Os yw eisiau ymyrryd rwy’n hapus i ildio iddi, gan fy mod yn ystyried bod ei chyfraniad hyd yn hyn yn ymfflamychol.

Nid wyf yn meddwl y byddech wedi gwneud y cyfraniad hwn heddiw pe baech o ddifrif am yr hyn yr oeddech yn ei ddweud. Rydych wedi ymuno ag arweinydd UKIP i wrthwynebu’r datblygiad hwn, sy’n bolisi gan eich Llywodraeth eich hun. Rwy’n credu eich bod wedi ymddwyn yn anghyfrifol ac o ran y sylwadau a gawsoch ar y cyfryngau cymdeithasol—pan fyddwch yn arddel safbwyntiau o’r fath, rhaid i chi fod yn barod i gael eich craffu a dyna sydd wedi digwydd i chi yma.

Rwy’n meddwl bod y mwgwd wedi llithro y prynhawn yma, Llywydd. Rwy’n credu eich bod wedi dangos eich lliwiau go iawn yno, Leanne Wood, sy’n ceisio arfogi’r ddadl hon am resymau di-fudd. Rwyf wedi ceisio’n galed iawn i dynnu’r gwres allan o’r ddadl hon ac nid wyf yn credu bod pardduo rhieni sydd â phryderon dilys o unrhyw fudd. Roeddwn wedi gobeithio—[Torri ar draws.]

Gadewch i’r Aelod barhau, os gwelwch yn dda, Blaid Cymru. Rydych wedi cael eich cyfle. Lee Waters.

Ac mae hyn yn nodweddiadol o’r ddadl yr ydym wedi bod yn ei chael, yn anffodus, fod gwir bryderon didwyll rhywun sydd am i’r polisi hwn lwyddo yn wynebu heclo a gweiddi gan bobl yn lladd ar fy nghymhellion tuag at yr iaith, ac rwy’n ddig yn ei gylch ac mae angen i’r Cynulliad hwn wneud yn well na hynny. Ac os ydym yn mynd i fynd â phobl Cymru gyda ni, mynd â phobl fy etholaeth gyda ni, mae angen i ni wneud yn well na hyn. Rwy’n siomedig iawn ynglŷn â sylwadau Plaid Cymru ac mae’n rhaid i mi ddweud, roeddwn wedi disgwyl gwell ganddynt.

Roeddwn wedi gobeithio crwydro’n llawer ehangach i edrych ar rai o’r materion sydd wedi codi y prynhawn yma, Llywydd, ond er mwyn ceisio—[Torri ar draws.]

Blaid Cymru, a wnewch chi fod yn dawel, os gwelwch yn dda, a chaniatáu i’r Aelod barhau?

Dyma rwyf wedi bod wedi gorfod ei ddioddef, Llywydd, ac nid wyf yn credu ei fod yn ddefnyddiol. Rwyf o ddifrif eisiau gweithio ar sail drawsbleidiol i ddod â’r gymuned gyda ni i gyflawni’r polisi hwn ac mae gennyf ofn fod Leanne Wood, er ei holl sylwadau fel arall, wedi cyflawni’r gwrthwyneb.

Gareth Bennett.

Ac nid dyna’r araith roeddwn i eisiau ei gwneud.

Diolch i Lee Waters am yr hyn a oedd yn gyfraniad da iawn i’r ddadl heddiw yn fy marn i. Rwy’n credu bod y ddadl heddiw yn un bwysig gan fy mod yn credu ei bod yn cyffwrdd ar y tensiwn sy’n cael ei gynhyrchu weithiau pan ddaw dau amcan gwleidyddol gwahanol benben â’i gilydd. Un o’r amcanion yw nod Llywodraeth Cymru o gyflawni 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, y bydd addysg yn chwarae rhan hanfodol ynddo, fel y dywedodd Darren Millar. Yr ail amcan, neu efallai y dylwn ddweud egwyddor, yw’r egwyddor o ddewis rhieni.

Nawr, ym mholisi addysg Llywodraeth Cymru yn gyffredinol, ceir rhywfaint o ymrwymiad i ddewis rhieni ac yn sicr, Llywodraeth ryfedd a fyddai’n gwrthwynebu’r egwyddor hon yn agored. Ond yn Llangennech, mae’n ymddangos ein bod yn gweld yr egwyddor honno o ddewis rhieni yn mynd benben â’r ymgyrch am fwy o addysg cyfrwng Cymraeg. Fy nghred yw bod llawer o gymuned Llangennech yn gwrthwynebu’r ymgyrch hon dros addysg cyfrwng Cymraeg yn y ffurf y caiff ei chynnig, hynny yw, troi’r ysgol gynradd ddwy ffrwd yn ysgol cyfrwng Cymraeg. Drwy geisio gwthio’r newid drwodd drwy rym, rwy’n credu efallai fod Cyngor Sir Caerfyrddin yn gweithio yn erbyn y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg mewn gwirionedd.

Cafodd hyn ei gydnabod gan yr AS Llafur lleol, Nia Griffith, yr amlinellwyd ei chyfraniad i’r ymgynghoriad yn gynharach heddiw gan Neil Hamilton, felly nid wyf am ailadrodd y dyfyniad. Ond yr hyn yr oedd Nia Griffith yn ei fynegi oedd ei hofn, pe bai’r ysgol yn troi i fod yn un cyfrwng Cymraeg, yna efallai y byddai llawer o rieni yn symud eu disgyblion i ysgol cyfrwng Saesneg, hyd yn oed os byddai hynny’n golygu symud cartref. Byddai hyn yn tueddu i drechu diben cyngor Sir Caerfyrddin—[Torri ar draws.] Byddai hyn yn tueddu i drechu diben Cyngor Sir Caerfyrddin o gynyddu cyfranogiad yn y Gymraeg.

Mae polisïau iaith Gymraeg Llywodraeth Cymru i ryw raddau wedi cael eu gyrru gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg, sef grŵp pwyso hynod lwyddiannus. Un o nodau datganedig y Gymdeithas yw ‘addysg Gymraeg i bawb’, sy’n golygu, rwy’n credu, ‘Welsh learning for all’. Mae hyn yn iawn i’r graddau nad yw’n golygu gorfodi addysg cyfrwng Cymraeg i’r rhai nad ydynt yn dymuno hynny. Bydd hynny’n wrthgynhyrchiol. I gloi, mae’n rhaid i ni symud oddi wrth orfodaeth, sef yr hyn yr ydym i’n gweld yn symud tuag ato yn Llangennech, a dychwelyd at y cysyniad o ddewis rhieni.

Roeddwn i’n mynd i fynd ar ôl y—[Torri ar draws.] Diolch yn fawr, Lee.

Dai Lloyd.

Diolch yn fawr. Rwy’n falch o dderbyn ymyrraeth cyn i mi agor fy ngheg, ond roeddwn i’n mynd i olrhain cyd-destun hanesyddol yr iaith Gymraeg, tra’n cefnogi’n llwyr fwriad y Llywodraeth fan hyn i gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn hanner ffordd drwy’r ganrif yma.

Nawr, i fynd yn ôl yn hanes er mwyn gosod y cyd-destun, achos mae rhai yn newydd i hanes Cymru a’r Gymraeg, ysgrifau’r beirdd Aneurin a Taliesin o’r chweched ganrif yw’r Gymraeg hynaf sydd ar gael, gan brofi pa mor fyw oedd yr hen Gymraeg 1,500 o flynyddoedd yn ôl—Cymraeg, iaith wreiddiol ynysoedd Prydain. Yn rhyfeddol, mae yna 562,000 o bobl yng Nghymru heddiw yn dal yn gallu siarad Cymraeg, gyda rhyw 600,000 arall â rhyw afael ar yr iaith. Felly, 19 y cant o’r boblogaeth, felly, yn siarad Cymraeg, sy’n lleiafrif eithaf sylweddol. Ymfalchïwn yn y ffigurau hynny o gofio beth sy’n digwydd i ieithoedd lleiafrifol eraill mewn cenedl fach wyneb yn wyneb â chenedl fawr. Mae’n fwy gwyrthiol byth o gofio ein hanes fel cenedl.

Achos mae hanes fy mhobl wedi ei drybaeddu mewn gwaed. Yn 1136, lladdwyd Gwenllian drwy dorri ei phen ymaith o flaen ei mab, wedi colli’r frwydr yng Nghydweli. Dioddefodd am ei bod yn Gymraes. Yn 1282, bu Llywelyn ein Llyw Olaf dioddef ffawd debyg a channoedd o’i ddilynwyr hefyd yn cael eu lladd. O 1400 ymlaen, bu i frwydr ddewr Owain Glyndŵr am annibyniaeth ein gwlad esgor ar ladd miloedd dros ryddid. Collasant eu gwaed yn wir, fel y dywed ein hanthem. Gwelodd 1536 Deddf Uno Cymru a Lloegr, a’r Gymraeg yn cael ei gwahardd o fywyd cyhoeddus tan 1993. Esgorodd 1588 ar obaith yr iaith gyda chyfieithu’r Beibl i’r Gymraeg.

Yet, 1847 saw the treachery of the Blue Books as it was called, as the authorities insulted and vilified the Welsh language, causing persistent humiliation and shame for generations to come. That’s what we’ve got to still, partially, be answerable to these days. The education Act brought primary school education in the medium of English to all. The Welsh Not was hung around Welsh-speaking children’s necks and, if you still had it around your neck at the end of the day, you were caned. It’s over a century ago that that happened to my grandfather in Llanegryn in sir Feirionydd. It is the depth of hurt that each generation has felt down the centuries that has generated the absolute determination that Welsh will survive and will be passed on to each succeeding generation and that the mountains and Valleys will forever resonate to the lilting tones of Welsh.

Yes, 19 per cent of the population Welsh speaking: remarkable. I applaud rights-based policies as applied to disabilities, gender issues, sexuality, faith and race—all are written into legislation today. Such rights truly are enshrined regardless of any supposed goodwill of the majority of the population towards the minority, regardless of cost, regardless of the numbers using a particular service, and regardless of whether it is the public or private sector that’s involved. The individual’s right is sovereign, but we do not have that for the users of Welsh at the moment. Certain plants have legal protection, whereas Welsh historic place names have no such protection.

The history and historic hurt remain. I know that many other nations have endured horrendous hurt and bloodthirsty histories and we are guilty in our frustrations, as Welsh speakers, of not putting our case over at all well at times. We can all ignore this history on occasion as well, and belittle past events, but we can certainly put up with ridicule, scorn and abuse, because, as a nation, we have survived a concerted attempt over centuries to obliterate our language and culture from the face of the earth. But, ‘Hey’, people say when I go on like this, ‘Lighten up, Dai; forget that history’. But, you know, it’s the history of the victor that still holds sway today. That’s why, during the last century, Penyberth bombing school was built in Welsh-speaking Llŷn—because they could. The Mynydd Epynt clearance of Welsh-speaking farmers by the Ministry of Defence during the last war—because they could. The drowning of Tryweryn—because they could. And, yes, elements in the Llangennech debate—because they could. The latest attempt to rub our noses in it, as a conquered nation.

The villages and towns of my youth that once resonated to the lilting tones of Welsh now speak in English. But this Cymraeg, this derided Welsh language, is not ours to give up. Europe’s oldest living language is the treasure trove of future generations and merits respect from all who choose to live and work in Wales. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, Alun Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rydw i’n falch fy mod i’n gallu cytuno gydag o leiaf brawddeg olaf Dai. Ond a gaf i ddweud hyn? [Torri ar draws.] A gaf i ddweud hyn? A gaf i ddweud hyn? A gaf i ddweud hyn, wrth ymateb ar ran y Llywodraeth? Pan fyddem ni’n trafod yr iaith Gymraeg fel arfer yn y Siambr yma, rydym ni’n clywed y fath o areithiau glywom ni gan Darren Miller a Simon Thomas, ac rwy’n credu mai dyna’r fath o areithiau rydym ni eisiau gweld yn y dyfodol. Dyna’r fath o areithiau sy’n mynd i uno’r wlad, ac sy’n mynd i uno gwleidyddion, ac sy’n mynd i uno cymunedau, ac sy’n mynd i’n huno ni fel cenedl. Mae’r fath o waeddu a heclan rydym ni’n gweld ambell waith yn creu rhwyg. Nid ydym eisiau hynny, ac mae’n rhaid i bawb dderbyn hynny. [Torri ar draws.] A gaf i—? A gaf i—?

Gadwech i ni glywed y Gweinidog yn parhau. Alun Davies.

Member of the Senedd:

[Anghlywadwy.]—gradd Meistr mewn heclo. [Chwerthin.]

Alun Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch am ddiogelu fy hawl i siarad—[Torri ar draws.]. Diolch am ddiogelu fy hawl i siarad yn ein Senedd genedlaethol ni. A gaf i ddweud hyn? Rydw i hefyd yn cytuno â’r ffordd mae rhai siaradwyr y prynhawn yma wedi dweud y buaswn i ddim wedi dewis trafod un cynnig i newid un ysgol mewn un gymuned ar draws Cymru. Mi fuasai’n well gen i gael trafodaeth amboutu sut rydym ni’n cynnig addysg i’n plant ni, ble bynnag maen nhw. Rydw i’n credu, pan fyddem ni’n dewis cael trafodaeth ddiflas fel rydym ni wedi cael y prynhawn yma, rydym ni’n dewis anwybyddu y gwir her o greu siaradwyr Cymraeg sy’n ymfalchïo yn yr iaith Gymraeg, ac sy’n ymfalchïo yn yr ymdrech ar draws Cymru i ddiogelu dyfodol yr iaith Gymraeg. Ein huchelgais ni fel Llywodraeth yw cyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Nid oes dwywaith bod hwn yn uchelgais heriol, ond y neges rydw i eisiau cyfathrebu y prynhawn yma yw ein bod ni wedi dewis gwneud hynny oherwydd rydym ni eisiau herio Cymru, rydym ni eisiau herio ein hunain, ac rydym ni eisiau ein herio ni fel cenedl i sicrhau bod y fath o uchelgais rŷm ni’n rhannu, ac rydw i’n credu sy’n cael ei rhannu ar draws y Siambr—y rhan fwyaf o’r Siambr, o leiaf—yn un sy’n gallu tanio dychymyg pobl ar draws Cymru.

Rydw i eisiau gweld trafodaeth ddifyr. Rydw i eisiau gweld trafodaeth bositif amboutu sut rŷm ni’n gallu ehangu addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Rydw i eisiau gweld trafodaeth amboutu sut rŷm ni’n gofyn i rieni a phlant ymfalchïo yn ein hiaith a dysgu’r iaith er mwyn gallu siarad a defnyddio yr iaith Gymraeg. Nid ydw i’n credu bod, ambell waith, y math o drafodaeth rŷm ni’n cael y prynhawn yma yn mynd i helpu hynny. Nid ydw i’n credu bod hynny’n mynd i fod o gymorth i ni. ‘In fact’, rydw i’n meddwl ei fod yn mynd i’n rhwystro ni rhag gwneud hynny, mae’n mynd i’n dal ni nôl rhag gwneud hynny. Pan fyddaf i’n clywed pobl sy’n dweud eu bod nhw’n credu yn nyfodol yr iaith Gymraeg, ond yn gweiddi ar bobl sydd efallai ddim yn rhannu yr un fath o ‘enthusiasm’ ag y maen nhw, beth rydw i’n gweld yw pobl nad ydynt yn practeisio’r fath o ‘tolerance’ sydd angen arnom ni yn y wlad yma. Mae angen i ni ddal dychymyg pobl, ond hefyd estyn mas i bobl: estyn mas i deuluoedd sydd ddim yn siarad Cymraeg ar hyn o bryd, estyn mas i bobl sydd efallai ddim yn hyderus amboutu addysg Gymraeg, estyn mas i bobl i sicrhau ein bod ni’n gallu trosglwyddo’r iaith Gymraeg i gymunedau ble mae e wedi cael ei golli, estyn mas i bobl sydd efallai ddim yn gweld y manteision o siarad a defnyddio’r iaith Gymraeg—estyn mas i bobl, a pheidio â’u gweiddi nhw i lawr. Dyna’r siom rydw i’n ei theimlo ambell waith pan fyddaf i’n gweld y fath o drafodaeth rydym ni wedi’i gweld yn Llangennech a mannau eraill. Rydw i am ddilyn y fath o ddadl y prynhawn yma, wrth ymateb i’r drafodaeth rydw i wedi clywed gan Darren a Simon, achos rydw i yn meddwl bod yn rhaid i ni edrych ar sut rydym ni yn gallu cryfhau’r cynllunio sy’n digwydd mewn awdurdodau lleol. Roeddwn i’n falch iawn bod Aled Roberts wedi cytuno i’m cynnig i i adolygu’r WESPs sydd gennym ni, ac mae Darren yn gwbl iawn yn ei ddadansoddiad; mae’n rhaid inni symud ymlaen gyda hynny yn brydlon. Nid oes rhaid inni oedi ar hynny, ac rydw i’n gwybod bod Llyr Gruffydd wedi gwneud yr un pwynt sawl tro, ac rydw i’n cytuno â chi pan fyddwch chi’n gwneud y pwyntiau yna. Mae’n rhaid inni symud ymlaen gyda hynny. Rydw i’n mawr obeithio y gall Aled adrodd nôl inni ddechrau’r haf, ac, unwaith rydym ni’n gwneud hynny, rydw i’n mawr obeithio ein bod ni’n gallu, wedi hynny, sicrhau ein bod ni’n gallu symud ymlaen i sicrhau bod gyda ni gynlluniau rydym ni’n gallu eu gweithredu.

Roeddwn i’n falch gweld bod Darren Millar wedi tynnu ei welliant nôl a chefnogi gwelliant y Llywodraeth. Mae gwelliant y Llywodraeth yn y drafodaeth yma i fod yn welliant positif i uno pobl tu ôl i’r un nod o gefnogi’r iaith Gymraeg a chreu miliwn o siaradwyr.

Rydym ni’n gwrthwynebu’r pedwerydd gwelliant gan Paul Davies. Rydym ni’n gwrthwynebu’r gwelliant, ond nid ydym ni’n gwrthwynebu’r ysbryd tu ôl i’r gwelliant. Rydw i’n cytuno â sawl rhan o’r gwelliant. Rydym ni’n ei wrthwynebu fe y prynhawn yma, ond mae’n drafodaeth rydw i’n credu bod yn rhaid inni barhau i’w chael ac rydw i’n hapus iawn i barhau’r drafodaeth gyda Darren Millar neu gyda Paul ei hun. Ein blaenoriaeth ni dros y pum mlynedd nesaf yw creu gweithlu gyda sgiliau priodol i addysgu a darparu gwasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hyn yn golygu cynllunio i gefnogi’r gwaith o hyfforddi athrawon a chynorthwywyr dysgu, ehangu cynlluniau sabothol ar gyfer y gweithlu cyfredol a chynyddu’n sylweddol nifer y gweithwyr yn y sectorau gofal plant a blynyddoedd cynnar. Rydym ni’n deall hynny ac mi fyddwn ni’n gwneud hynny.

Rydym ni hefyd yn gwrthwynebu’r pumed gwelliant, gan Paul Davies. Mae’r cod trefniadaeth ysgolion yn glir bod rhaid i unrhyw achos o blaid cau ysgol fod yn un cryf—ac y bydd darpariaeth addysgol yn yr ardal o dan sylw. Dylai cynigwyr ystyried beth arall y gellid ei wneud yn hytrach na chau ysgol. Dylent ystyried yr effaith debygol ar y gymuned, a hynny trwy gynnal asesiad o’r effaith ar y gymuned.

Derbyniwn ni welliant 6 mewn perthynas â buddion dwyieithrwydd, ac rydw i wedi siarad, rydw i’n credu, yn ddigon clir digon o weithiau—mae’r Llywodraeth yn gweld buddion dwyieithrwydd. Mae Simon Thomas wedi gwneud pwynt arbennig o dda pan mae’n dod i hyrwyddo addysg Gymraeg. Rwy’n credu, yn y gorffennol, bod Llywodraethau wedi bod yn swil amboutu gwneud hynny. Mi fyddaf i’n gwneud datganiad nes ymlaen yr wythnos yma ar sut rydym ni’n mynd i hybu a hyrwyddo’r iaith Gymraeg ac rydw i’n mawr obeithio y bydd rhywfaint o hyn nid efallai’n cael ei adlewyrchu—nid yr wythnos yma, ond pan rydym ni’n dod at strategaeth yr iaith Gymraeg yn nes ymlaen y flwyddyn yma.

Ond a gaf i droi at yr wythfed gwelliant? Rydw i’n deall bod cynllun strategol Cymraeg mewn addysg sir Gâr yn nodi bod yr awdurdod yn dymuno gweld y ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg yn cael ei ehangu, ond nid oes cyfeiriad penodol at gynigion i gau ysgol Llangennech. Ond a gaf i ddweud hyn? Mae’r cod trefniadaeth ysgolion yn nodi’r broses ar gyfer trefniadaeth ysgolion. Ni ddylid drysu hyn â’r rheolau ar gyfer cyflwyno’r cynllun strategol Cymraeg mewn addysg. Roedd y cynigion ar gyfer Llangennech yn hollol gyson â’r dymuniad cyffredin hwnnw a gyda strategaeth cyfrwng Cymraeg Llywodraeth Cymru. Mae’r gwaith eisoes wedi dechrau ar ymgysylltu â phartneriaid a rhanddeiliaid i gasglu tystiolaeth er mwyn llunio Papur Gwyn i ymgynghori ar y materion yma dros yr haf.

Llywydd, a gaf i ddod â’m sylwadau i i ben gyda’r geiriau yma? Rydym ni wedi cael trafodaeth galed y prynhawn yma ac nid ydym ni wedi gweld digon o oleuni efallai yn ystod y drafodaeth yma, ac mae hynny wedi bod yn siom imi. A gaf i ddweud hyn? Rwy’n credu bod angen inni uno yn ystod y trafodaethau yma. Rwy’n credu bod yna gytundeb ar ble ydym ni’n moyn bod yn y dyfodol. Rwy’n credu bod yna gytundeb ar y cynllun a’r weledigaeth, ac nid jest gweledigaeth Llywodraeth Cymru yw hon. Nid jest gweledigaeth Llywodraeth Cymru—gweledigaeth ar gyfer Cymru fel cenedl ac fel cymunedau ar draws Cymru. Nid Gweinidogion neu wleidyddion fan hyn, nac yn unrhyw le arall, sy’n mynd i achub yr iaith Gymraeg; pobl yn defnyddio ac yn siarad ac yn dewis siarad yr iaith Gymraeg fydd yn sicrhau dyfodol i’r iaith ac i’n diwylliant ni. Ac er mwyn gwneud hynny, mae gan bob un ohonom—pob un ohonom, ble bynnag rŷm ni’n eistedd yn fan hyn—ddyletswydd i sicrhau ein bod ni’n tanio trafodaeth bositif i hyrwyddo’r iaith Gymraeg.

Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Llywydd. Wel, rwy’n cymeradwyo popeth y mae’r Gweinidog wedi’i ddweud yn ei araith y prynhawn yma, ac mae’r nodyn y daeth i ben ag ef yn hollol gywir; fod yn rhaid inni gael pobl i ddewis defnyddio’r Gymraeg. Ni ellir eu gorfodi i’w defnyddio os nad ydynt yn dymuno gwneud hynny. Ac nid yw’r math o agweddau a welsom o’r ochr arall i’r llawr heddiw yn debygol o arwain at yr amcan hwnnw—

Rhun ap Iorwerth a gododd—

Fe ildiaf.

A fyddech yn gweld mai’r mater craidd wrth wraidd y ddadl hon yw hyn: os ydym am roi’r dewis i bobl i ddefnyddio’r Gymraeg yn eu bywydau fel oedolion, mae’n rhaid i ni roi’r gallu iddynt siarad yr iaith honno, ac mai addysg yw’r ffordd allweddol o sicrhau bod ganddynt y sgiliau hynny?

Ydw, wrth gwrs fy mod yn derbyn hynny. Rwy’n cefnogi polisi’r Llywodraeth. Y cyfan rwy’n ei ddweud yw y dylem, wrth weithredu’r polisi hwnnw, fod yn sensitif i farn leol, yn enwedig barn y rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan benderfyniadau addysgol. Y gwrthwyneb sy’n digwydd yn Llangennech. Cyfeiriodd Simon Thomas, yn ystod ei araith, at y ffaith fod llywodraethwyr yr ysgol yn cefnogi’r cynnig hwn, ond cynhaliodd llywodraethwyr yr ysgol noson rieni y llynedd lle roedd 70 o bobl yn bresennol, a phleidleisiodd 68 yn erbyn y cynigion a phleidleisiodd dau o’u plaid. Gofynnwyd i gadeirydd llywodraethwyr yr ysgol, Tim Davies, a gadeiriodd y cyfarfod, fel eiriolwr y rhieni, a fyddai’n mynd â chanlyniad y cyfarfod hwnnw at Gyngor Sir Caerfyrddin a’i gefnogi, a dywedodd ‘na’. Gofynnwyd iddo’r eilwaith, ac atebodd gan gadarnhau hyd yn oed pe bai’r bleidlais yn unfrydol y byddai’n dal i ddweud ‘na’ gan ei fod yn bersonol am i’r ysgol newid i fod yn ysgol cyfrwng Cymraeg. Nid yw hynny’n cynrychioli buddiannau’r rhieni y mae i fod i’w cynrychioli fel cadeirydd.

Nawr, wrth gwrs, rwy’n deall rhwystredigaeth Plaid Cymru a’r rhai sydd am weld y Gymraeg yn iaith fyw ac iaith fwyafrifol yng Nghymru—rwy’n siŵr ein bod i gyd yn ystyried bod araith ymosodol Dai Lloyd yn deimladwy iawn, ac rwy’n cytuno gyda’r teimladau cyffredinol a fynegodd am y gorffennol a’r presennol. Rydym i gyd yn y Siambr hon am weld yr iaith Gymraeg yn llwyddo fel iaith genedlaethol Cymru, ac nid lladd ar gymhellion pobl a dwyn anfri arnynt yw’r ffordd i gyrraedd y nod hwnnw. Mae’n ddrwg gennyf—gwn nad yw’n wleidyddol gywir i ddweud unrhyw beth sy’n ganmoliaethus mewn unrhyw fodd, neu hyd yn oed yn niwtral, am UKIP mewn cylchoedd blaengar, ond nid wyf wedi ceisio cyflwyno unrhyw nodau ymfflamychol i’r ddadl hon, a llai byth yn Llangennech. Y rheswm y deuthum yn rhan o bethau yn Llangennech oedd oherwydd bod y rhieni wedi dod i gysylltiad â mi a gofyn i mi ymweld â’r ysgol gyda hwy, a dyna sut y deuthum yn rhan o hyn yn y lle cyntaf. Maent yn etholwyr i mi, fel y maent yn etholwyr iddo ef, ac yn etholwyr i Simon Thomas ac eraill yn y Siambr hon. Mae agwedd Plaid Cymru, fel y’u cynrychiolwyd gan arweinydd Plaid Cymru, ein bod rywsut yn blaid anghyfreithlon yn y Cynulliad hwn yn rhan o’r broblem. Mae’r rhagfarn blwyfol, gibddall y mae’n ei dangos yn y ddadl hon yn—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, yn sicr.

Mae gennych hanes o fod yn ymrannol. A fyddech yn derbyn hynny?

Lywydd, fe wnaf, er budd—

Parhewch.

[Yn parhau.]—dadl resymegol yn y Siambr hon, anwybyddu’r sylw hwnnw.

Y cyfan rwy’n ei ddweud yw pe bai Plaid Cymru yn gweld ble y mae budd gorau’r polisi y maent yn honni eu bod yn ei gefnogi, byddent yn ceisio bod yn oddefgar a deall ofnau’r rhieni. Efallai eu bod yn gwbl ddi-sail. Cytunaf yn llwyr â’r hyn a ddywedodd Simon Thomas am rinweddau dwyieithrwydd. Yn ystod fy ngyrfa addysgol rwyf wedi astudio Ffrangeg, Almaeneg a Rwsieg; nid oes angen i neb fy argyhoeddi ynglŷn â rhinweddau gallu siarad mwy nag un iaith. Rwy’n edifar fy mod wedi gorfod dewis rhwng Almaeneg a Chymraeg pan oeddwn yn yr ysgol, a dewisais Almaeneg am mai dyna oedd yr ethig ar y pryd. Roedd hynny cyn i ni gael Llywodraeth gyda gweledigaeth fel yr un sydd gennym heddiw. Roedd yn fyd gwahanol 50 neu 60 mlynedd yn ôl, ac felly rwyf wrth fy modd fod Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu’r polisi sydd ganddi, ac rwyf wedi dod â fy mhlaid gydag ef. Byddwn wedi meddwl y byddai Plaid Cymru yn dymuno croesawu hynny ac nid ceisio tanseilio’r polisi drwy ymosod arnom a’n sarhau, oherwydd yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yma yw cyflawni amcan cyffredin. Mae’r ddadl heddiw yn canolbwyntio ar un mater unigol y farn gyhoeddus a’i phwysigrwydd enfawr wrth gyflawni amcan Llywodraeth Cymru.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf, felly, y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu’r gloch, rydw i’n symud yn syth i’r cyfnod pleidleisio.