Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Mae Fforwm Gofal Cymru, a gobeithiaf fod y Gweinidog yn llwyr ymwybodol o hyn, wedi cynnal arolwg mawr o gartrefi gofal ledled Cymru. Mae'r canlyniadau'n syfrdanol. Yr hyn a ddatgelwyd yw bod 16 y cant o gartrefi gofal ledled Cymru yn disgwyl y byddant yn cau yn ystod y pum mlynedd nesaf. Mae hyn yn frawychus, ynghyd â'r ffaith bod Fforwm Gofal Cymru wedi amcangyfrif y gellid colli mwy na 1,500 o welyau yng Nghymru rhwng nawr a 2024. I roi hyn yn ei gyd-destun, mae nifer y cartrefi gofal i oedolion hŷn wedi gostwng 4 y cant ac eisoes mae 247 yn llai o welyau nag yn 2014-15. Yn amlwg, mae nifer y cartrefi gofal wedi bod yn gostwng ac mae'n parhau i wneud hynny. Pa gamau rydych yn eu cymryd i wrthdroi hyn ac i alluogi cynnydd yn y nifer o welyau cartrefi gofal priodol?

Mae hyn yn achos pryder i'r Llywodraeth. Rydym yn pryderu am y ffaith bod y system ofal o dan bwysau ac rydym yn ceisio gwneud yr hyn a allwn i ailgydbwyso'r sector gofal. Un o'r pethau rydym yn eu gwneud yw ceisio hybu gwahanol fodelau gofal. Felly, er enghraifft, rydym yn annog awdurdodau lleol i ystyried gweithredu mwy o gartrefi gofal yn fewnol. Rydym hefyd yn edrych i weld a allwn ddatblygu modelau cydweithredol. Felly, rydym yn edrych ar y system gartrefi gofal mewn ffordd ehangach. Rydym hefyd yn ceisio hybu statws y rheini sy'n gweithio mewn cartrefi gofal. Er enghraifft, cawsom ymgyrch fawr i geisio denu mwy o weithwyr i'r sector gofal, gan bwysleisio pwysigrwydd cymwysterau, a sut i ddatblygu. Ac rydym hefyd wedi gwella'r system gofrestru. A chredwn y bydd yr holl faterion hynny'n gwneud y system ofal yn fwy hyfyw.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Fodd bynnag, mater canolog y mae angen mynd i'r afael ag ef yw cyllid cartrefi gofal. Cefnogir hyn gan Mario Kreft, cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, sy'n gweithio'n galed iawn yn y sector hwn, ac sydd wedi gwneud sylwadau cyhoeddus—dyma a ddywedodd:

Gwyddom fod dros 80 y cant o'r darparwyr gofal cymdeithasol yn dweud pa mor anodd yw denu a chadw staff a'r unig ffordd o fynd i'r afael â hynny yw drwy gynyddu ffioedd i lefelau realistig fel y gellir buddsoddi arian yn y rheng flaen yn hytrach na'r swyddfa gefn.

Mae'r neges yn glir, Ddirprwy Weinidog: mae cartrefi gofal yn cael eu tanariannu gan awdurdodau lleol, a chan eich Llywodraeth, a'n byrddau iechyd, i'r fath raddau fel bod staff—[Torri ar draws.]—a wnewch chi ganiatáu i'r Dirprwy Weinidog ymateb i mi, os gwelwch yn dda—i'r fath raddau fel na ellir cadw staff na'u talu'n briodol. Mae hyn yn anghynaliadwy. Felly, a wnewch chi ymrwymo i adolygu'r fformiwlâu ariannu a ddefnyddir i bennu ffioedd ar gyfer unigolion a ariennir gydag arian cyhoeddus?

Yr hyn rydym eisoes wedi'i wneud yw cynyddu'r arian sydd ar gael i dalu am y cyflog byw, er mwyn i hynny helpu cartrefi gofal i godi cyflogau eu staff i gyfraddau'r cyflog byw. Ac rydym hefyd yn gwneud rhai o'r pethau y soniais amdanynt yn y cwestiwn cynharach—rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i wella statws gweithwyr cartrefi gofal, gan y credaf fod hynny'n un o'r pethau pwysicaf i'w gwneud. Oherwydd mae'n sicr fod gofalu am yr henoed a phlant yn un o'r swyddi pwysicaf y gellir eu gwneud, ond serch hynny, nid yw statws y staff hynny'n uchel iawn. A gwyddom fod y cyflogau yn rhywbeth rydym yn rhoi sylw iddo, rydym wedi bod yn mynd i'r afael â chontractau dim oriau, ac rydym wedi bod yn edrych ar yr amser y mae pobl yn ei dreulio'n teithio ar gyfer darparu gofal cartref. Felly, credaf ein bod yn ymdrin â'r materion hyn, ond nid wyf yn gwadu bod hyn yn broblem, ac mae'n broblem sy'n cael sylw gennym.

Diolch. Ddirprwy Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod cartrefi gofal yn gwneud ceisiadau i awdurdodau lleol i awdurdodi ceisiadau trefniadau diogelu wrth amddifadu o ryddid. Nawr, yn ôl yr adroddiad monitro blynyddol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol 2017-18, mae cyrff rheoli fel cartrefi gofal wedi bod yn aros am ormod o amser i gael ceisiadau wedi'u hawdurdodi. Nawr, er bod canllawiau Llywodraeth Cymru yn datgan y dylai ceisiadau safonol fod wedi eu derbyn ac y dylid gwneud penderfyniad o fewn y 28 diwrnod cyn bod ei angen, cyrhaeddodd nifer cyfartalog y dyddiau yng Nghymru rhwng cyflwyno cais a gwneud penderfyniad gan awdurdodau lleol dros 200 diwrnod yn y Rhondda a Sir y Fflint, a thros 300 diwrnod ar Ynys Môn. Yn amlwg, mae gwasanaethau cymdeithasol ledled Cymru yn ei chael hi'n anodd prosesu ceisiadau. Pa gamau rydych chi, neu eich Llywodraeth yn wir, yn eu cymryd i'w helpu, fel bod cartrefi gofal yn cael y penderfyniadau pwysig hyn yn gynt?

Diolch i Janet Finch-Saunders am godi'r mater pwysig hwn. Mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i mi fynd yn ôl i edrych arno, i edrych ar y manylion, a dod yn ôl ati gydag ateb.

Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.

Diolch yn fawr, Lywydd. A yw'r Gweinidog iechyd yn derbyn bod cyllid y GIG a chyllid gofal cymdeithasol yn gyfnewidiadwy, ac er mwyn sicrhau'r gwerth gorau am arian a'r canlyniad gorau i gleifion, mae angen buddsoddiad a chynllunio synhwyrol o ran sut i ddefnyddio'r buddsoddiad hwnnw yn y ddau wasanaeth?

Ie, rydym yn mabwysiadu ymagwedd integredig tuag at ddyfodol iechyd a gofal cymdeithasol. Dyna pam fod gennym, am y tro cyntaf yn y Deyrnas Unedig, gynllun iechyd a gofal cymdeithasol cwbl gydgysylltiedig, 'Cymru Iachach', a gynlluniwyd gan y maes iechyd, llywodraeth leol a'r trydydd sector ar y cyd. Ac fe welwch, yn y gyllideb ddiwethaf, fy mod wedi penderfynu darparu rhan o'r arian drwy'r gyllideb iechyd, a'i roi yn ôl i ofal cymdeithasol. Mae llawer o'r gwaith a wnawn ar gyflawni 'Cymru Iachach' yn edrych ar sut rydym yn ariannu iechyd a gofal cymdeithasol i weithio'n agosach gyda'i gilydd. Mae'r gronfa trawsnewid a'r cynigion rwyf wedi'u cymeradwyo yn enghreifftiau da o hyn ar waith yn ymarferol.

Diolch am eich ymateb, er ei fod, mewn gwirionedd, yn groes i benderfyniad eich Llywodraeth i gynyddu cyllideb y GIG ar draul cyllidebau awdurdodau lleol. Ond rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi mai un o nodweddion pwysicaf y GIG, nad yw'n agored i drafodaeth, yw ei fod am ddim yn y man darparu, ac wrth gwrs, mae hynny'n golygu presgripsiynau am ddim, llawdriniaethau am ddim, pelydr-x am ddim ac yn y blaen. Nawr, byddai pob un ohonom yn ddig iawn pe baem yn clywed bod rhywun, ar ôl cael diagnosis o ganser, yn wynebu bil o gannoedd o filoedd o bunnoedd a bod yn rhaid iddynt werthu eu cartref i dalu am eu triniaeth ganser. Byddem hefyd yn ymateb i gynnig i'w galluogi i gadw £50,000 yn lle £30,000 o dan yr amgylchiadau hyn gyda choegni am yr haelioni. Felly, pam y mae gwahaniaethu'n dal i ddigwydd yn erbyn pobl â dementia?

Oherwydd bod gennym system o hyd lle mae gofal cymdeithasol, fel y gwyddoch, yn cynnwys elfen o fodd. Ac mewn gwirionedd, fel y gwyddoch hefyd, rydym yn edrych ar ariannu gofal cymdeithasol yn y dyfodol. Rwy'n cadeirio grŵp trawsweinidogol sy'n edrych ar opsiynau ariannu gofal cymdeithasol ar hyn o bryd ac ar gyfer y dyfodol, ac fe fyddwch yn gwybod o sylwadau blaenorol cyhoeddus iawn fod cryn ddiddordeb gennyf yn y ffordd rydym yn defnyddio'r pwerau newydd sydd ar gael i ni yn y lle hwn i sicrhau ffrwd gyllido newydd at ddibenion gofal cymdeithasol. Ac ni allwch ddianc rhag eich pwynt cyntaf, a oedd yn ymwneud â dyraniadau'r gyllideb. Gwyddoch cystal â minnau ein bod yn wynebu degfed blwyddyn o gyni. Golyga hynny nad oes modd gwneud unrhyw ddewis heb ganlyniadau. Pe baem yn dewis rhoi mwy o arian—mwy o arian o lawer—i mewn i'r setliad llywodraeth leol, byddai hynny'n golygu llai o arian i'r gwasanaeth iechyd. Nid oes unrhyw ffordd o osgoi hynny. Dyna pam y credaf, ar gyfer y dyfodol, fod angen inni beidio â dal yn ôl yn ein hymgyrch yn erbyn cyni, ond hefyd i feddwl ynglŷn â sut rydym yn defnyddio ein pwerau newydd i gael ffrwd gyllido newydd ar gyfer gofal cymdeithasol yn benodol.

Mae ariannu gofal cymdeithasol, a'r cyfyng-gyngor sy'n wynebu pobl sy'n derbyn gofal cymdeithasol, yn anghyfiawnder hanesyddol sylweddol a achoswyd gan y methiant i greu gwasanaeth gofal cenedlaethol a ariennir gan drethiant cyffredinol. Oni fyddech yn cytuno felly fod cynnig Llywodraeth Cymru i gyflwyno ardoll gofal cymdeithasol, heb unrhyw sicrwydd y byddai hyn yn arwain at ddileu ffioedd am ofal cymdeithasol, yn annheg, ac yn gyfle a gollwyd i osod iechyd a gofal cymdeithasol ar sail ariannol gyfartal?

Mae dau bwynt y buaswn yn eu gwneud ynglŷn â hyn. Y cyntaf, wrth gwrs, yw pan fyddwn yn cymharu cyfleoedd i ddefnyddio trethiant cyffredinol, nid ydym mewn sefyllfa i wneud hynny eto. Ond yn ddiweddar, nodaf astudiaeth a gafodd sylw gan y BBC a nodai, yng Nghymru, fod dinasyddion yn cael lefel fwy hael o lawer o gymorth gan y Llywodraeth hon ar gyfer eu hanghenion gofal cymdeithasol na dinasyddion dros y ffin yn Lloegr. Felly, rydym yn gwneud dewisiadau go iawn hyd yn oed mewn cyfnod o gyni i roi arian go iawn tuag at gefnogi gofal cymdeithasol.

Yr ail bwynt yw nad wyf am amharu ar y gwaith a wnaf drwy gyhoeddi unrhyw beth cyn i fy nghyd-Weinidogion ystyried yr holl dystiolaeth ynglŷn â'r dewisiadau hynny. Ac mae angen i ni feddwl am sicrhau'r lefel fwyaf o incwm a fyddai'n dod i mewn drwy ardoll neu unrhyw fodd arall, a beth y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd o ran yr hyn y gallwn ei wneud wedyn. Mae angen inni feddwl am yr hyn y mae ein pwerau yn caniatáu inni ei wneud, a'r ffordd orau o'u defnyddio, gan gynnwys cwestiynau anodd ynghylch tegwch rhwng cenedlaethau, pwy sy'n cael cymorth a phryd? Ceir gwahanol atebion mewn perthynas â'r rolau. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o'r adroddiad gan y ddau bwyllgor dethol yn y Senedd, y cyd-bwyllgorau dethol—y pwyllgor cymunedau ar dai a llywodraeth leol a'r pwyllgor dethol ar iechyd—a allai gynnig ateb a fyddai'n galw am gynyddu trethiant cyffredinol ledled y Deyrnas Unedig. Maent hyd yn oed wedi cael Ceidwadwyr ar y meinciau cefn yn ymrwymo i godiad treth, sy'n anghyffredin. Felly, mae angen i ni feddwl beth yw'r sylfaen drethu gyfan honno a pha ddewisiadau a wnawn wedyn.

A'r ail gwestiwn na allwn ei osgoi chwaith yn fy marn i yw p'un a ydym yn barod i gael elfen o glustnodi neu neilltuo, gan y credaf fod problemau gwirioneddol yn codi ynglŷn ag a ddylid ymddiried mewn gwleidyddion i godi trethi, neu a ddylid diogelu'r arian hwnnw, ac a fyddai hynny'n dderbyniol i'r cyhoedd dros gyfnod hwy o amser i wneud gwahanol ddewisiadau ynglŷn â'r modd y defnyddiwn drethiant i ariannu gofal cymdeithasol yn y dyfodol.