Eitem 9 yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, 'Amlygu'r materion: anghydraddoldeb a'r pandemig'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.

Cynnig NDM7406 John Griffiths

Cynnig bod Senedd Cymru:

1. Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, 'Amlygu’r materion: anghydraddoldeb a’r pandemig', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Awst 2020.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr. Rwy'n falch o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar anghydraddoldeb a'r pandemig COVID. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r holl sefydliadau ac unigolion a roddodd o'u hamser i rannu eu safbwyntiau a'u profiadau er gwaethaf y pwysau a roddwyd arnynt gan y pandemig. Roedd ein hadroddiad a'n 44 argymhelliad wedi'u gwreiddio'n fawr yn y dystiolaeth hon.

Wrth gwrs, nid oes yr un rhan o gymdeithas wedi osgoi effaith y pandemig, ond y realiti amlwg iawn yw mai'r unigolion, yr aelwydydd neu'r cymunedau sy'n berchen ar leiaf sydd wedi ysgwyddo'r baich mwyaf—boed yn gyfraddau marwolaeth, incwm is neu effaith ar iechyd meddwl a llesiant. Mae'r pandemig wedi effeithio ar bawb, ond i lawer ohonom, gellir rheoli'r anawsterau, a bydd rhai o ymylon miniog yr anghysur yn cael eu llyfnhau. Nid yw hyn yn wir i'r rheini sydd eisoes yn fwy tlawd a difreintiedig na'r gweddill ohonom. Mae'r pandemig wedi datgelu'r anghydraddoldebau sydd wedi bod yn bresennol yn ein cymdeithas ers llawer gormod o amser. Felly, rwy'n credu ei bod yn addas iawn ein bod ni, yn ein hadroddiad, wedi dyfynnu geiriau Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, a ddywedodd, er ein bod i gyd ar yr un môr, mae'n amlwg bod rhai mewn cychod pleser tra bod eraill yn crafangu am y rwbel sy'n arnofio ar wyneb y dŵr.

Fel y dywedais, gwnaethom 44 o argymhellion, ac rwy'n falch iawn fod y mwyafrif llethol wedi'u derbyn—derbyniwyd 34 o'r 44 yn llawn, cafodd saith eu derbyn mewn egwyddor, cafodd un ei dderbyn yn rhannol—a dim ond dau a wrthodwyd. Mae'r argymhellion yn cwmpasu ystod eang o feysydd o ddatblygu polisi, data, ymgysylltu â dinasyddion i addysg, budd-daliadau, gwaith teg, hygyrchedd ac iechyd a gofal cymdeithasol. Ni allaf geisio gwneud cyfiawnder â phob un o'r rheini yn yr amser sydd ar gael i mi, felly rwy'n mynd i ganolbwyntio fy sylwadau heddiw yn bennaf ar dlodi.

Mae'n werth nodi inni gyhoeddi ein hadroddiad yn yr hyn sydd bellach yn teimlo fel cam gwahanol iawn yn y pandemig, yn y seibiant llawer rhy fyr wrth i'r cyfyngiadau symud cychwynnol gael eu llacio, ond cyn yr ail ymchwydd o'r feirws sydd wedi arwain at roi bron hanner pobl Cymru yn ôl dan ryw fath o gyfyngiadau lleol. Yn yr adroddiad dywedasom ein bod yn gobeithio y gallai ein canfyddiadau helpu'r ymateb i unrhyw donnau pellach o haint yn ogystal â helpu i lywio'r cynllun adfer, fel na fyddai'r un camgymeriadau'n cael eu hailadrodd.

Fel pwyllgor, rydym wedi bod yn galw am strategaeth trechu tlodi ar draws y Llywodraeth gyfan wedi'i hategu gan dargedau a data clir ers 2017. Yr adroddiad hwn oedd y trydydd tro i ni wneud yr argymhelliad hwn; yn gyntaf, yn ein hadroddiad Cymunedau yn Gyntaf, lle cafodd ei wrthod, ac yna yn ein hadroddiad ar wneud i'r economi weithio i bobl ar incwm isel, pan gafodd ei wrthod eto. Felly, rwy'n falch o nodi rhywfaint o gynnydd yn awr, yn yr ystyr ei fod wedi'i dderbyn mewn egwyddor y tro hwn, ond rwy'n credu y gallai'r sylwebaeth a ddaw gyda'r derbyniad mewn egwyddor fod wedi bod yn llawnach ac yn fwy argyhoeddiadol, o ran ei chynnwys a'i manylder.

Gwyddom na wnaiff strategaethau ar eu pen eu hunain ddatrys problem tlodi hirsefydlog yng Nghymru, a dull clir a strategol, gyda chamau gweithredu wedi'u targedu yn canolbwyntio ar y rhai sydd naill ai'n byw mewn tlodi neu'n wynebu'r perygl mwyaf o fynd yn dlawd, yw'r unig ffordd y gallwn fod yn sicr o wybod bod y camau cywir yn cael eu cymryd ar yr adeg iawn ac yn y mannau cywir.

Gwyddom nad yw Llywodraeth Cymru yn meddu ar yr holl ysgogiadau sy'n angenrheidiol i ddileu tlodi yng Nghymru, ac ychydig wythnosau yn ôl siaradais am yr angen i ddatganoli budd-daliadau ymhellach, ond dyma pam ei bod mor bwysig i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r holl arfau sydd ar gael iddi. Rhaid iddi sicrhau bod pob gweithred yn cael yr effaith fwyaf sy'n bosibl; mae angen iddi gael y data a'r dystiolaeth i'w galluogi i werthuso a monitro llwyddiant a lle bo angen, i newid cyfeiriad.

Nid ein pwyllgor ni yn unig sy'n galw am y strategaeth hon; mae eraill, gan gynnwys Oxfam, yn cytuno â ni. Yn ei hymateb, mae Llywodraeth Cymru yn dyfynnu'r adolygiad o'r rhaglenni trechu tlodi, ond nid yw'n rhoi unrhyw fanylion am y camau y mae'r Llywodraeth wedi cytuno i'w cymryd, felly gofynnaf i'r Gweinidog ddweud wrthym pa gamau a gymerir i gynyddu incwm teuluoedd, ac unigolion hefyd.

Un o'r ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth yw drwy'r gronfa cymorth dewisol. Fel y dywedodd pennaeth Oxfam Cymru wrthym,

Pe bawn mewn argyfwng ariannol heddiw, ni fyddwn yn rhoi'r ymadrodd "cronfa cymorth dewisol" i mewn i Google.

Ychwanegodd nad oedd digon o bobl yn ymwybodol ohoni. Mae hwn yn fater hirsefydlog, fel y nodwyd gennym yn ein hadroddiad, felly mae'n syndod gweld y Llywodraeth yn ei ddisgrifio fel brand cyfarwydd. Er ein bod yn croesawu'r cymorth ychwanegol sy'n cael ei ddarparu drwy'r pandemig drwy gyfrwng y gronfa cymorth dewisol, a yw Llywodraeth Cymru o ddifrif yn hyderus fod pawb sydd angen y cymorth a gynigir ganddi yn ei gael?

Dylai'r pandemig fod yn gatalydd inni fynd i'r afael o'r diwedd â'r anghydraddoldebau sy'n llawer rhy gyffredin yng Nghymru, nid yn unig i helpu adferiad ar ôl y pandemig, ond i adeiladu gwlad decach a mwy cyfartal ar gyfer y dyfodol. Edrychaf ymlaen yn awr at glywed cyfraniadau o bob rhan o'r Senedd ac at ymateb y Dirprwy Weinidog. Diolch yn fawr.

Er bod ein hadroddiad yn nodi, ers mis Mawrth

'mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd nifer o fesurau i fynd i'r afael â'r effeithiau penodol neu anghyfartal ar grwpiau arbennig o bobl', mae hefyd yn nodi bod llawer o ymatebwyr i'n hymchwiliad wedi pwysleisio'r angen am weithredu ar unwaith yn hytrach na chynhyrchu mwy o strategaethau, ac:

'Wrth lunio polisïau a chamau gweithredu sy'n mynd i'r afael â'r materion hyn, rhaid ymgysylltu mewn ffordd wirioneddol ac ystyrlon â'r rheini y mae hyn yn effeithio arnynt fwyaf.'

Mae ymateb Llywodraeth Cymru i argymhelliad cyntaf ein hadroddiad yn datgan y byddant yn

'ceisio dysgu gwersi o'r misoedd diwethaf er mwyn sicrhau bod ystyried effaith yn parhau i fod yn rhan hanfodol o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau.'

Fodd bynnag, fel y mae ein hadroddiad yn dangos, mae hyn yn fwy o fater o ddod, yn hytrach na pharhau i fod, yn rhan annatod o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau. Fel y noda ein hadroddiad hefyd, mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill yn ymgysylltu mewn ffordd ystyrlon 

'fel bod profiad byw yn cael cymaint o ddylanwad â phosibl ar benderfyniadau, a hynny i sicrhau bod gwaith yn digwydd i fynd i’r afael ag anghydraddoldeb presennol yn hytrach na’i gadarnhau.'

Wrth ymateb i'n hargymhelliad 4, dywed Llywodraeth Cymru, pan fydd adnoddau ar gael, y bydd gwaith adolygu dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yn cael ei ailgychwyn. Fodd bynnag, mae naw mlynedd a hanner bellach ers i ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus ddod i rym yng Nghymru, wedi'i hategu gan ddyletswyddau penodol gan gynnwys ymgysylltu â phobl, eu cynnwys ac ymgynghori â hwy ac asesu effaith polisïau. Er bod y ddyletswydd hon yn berthnasol i bob awdurdod cyhoeddus rhestredig yng Nghymru, mae fy ngwaith achos cyn ac ar ôl COVID yn llawn o enghreifftiau o awdurdodau cyhoeddus yn creu rhwystrau pellach er anfantais wirioneddol i bobl â nodweddion gwarchodedig, yn enwedig anabledd. Bydd methu ariannu a blaenoriaethu hyn yn awr yn gwaethygu anghydraddoldeb yn ystod y pandemig hwn ac yn rhoi mwy o bwysau ar adnoddau cyhoeddus ar bob lefel.

Mae'r ffaith bod Llywodraeth Cymru ond yn derbyn mewn egwyddor yn unig ein hargymhelliad y dylai gyhoeddi strategaeth lleihau tlodi ar gyfer y Llywodraeth gyfan, gyda thargedau a dangosyddion perfformiad, yn annerbyniol a dweud y gwir. A byddai eu datganiad eu bod yn parhau'n ymrwymedig i ddatblygu eu dull o ymdrin â pholisïau a rhaglenni gwrthdlodi yn y dyfodol yn chwerthinllyd pe na bai hyn mor bwysig. 

Fel y dywed ein hadroddiad, rydym wedi dadlau dro ar ôl tro fod angen strategaeth drawsbynciol, gynhwysfawr i fynd i'r afael â thlodi, gyda thargedau, cyflawniadau a cherrig milltir clir y gellir asesu cynnydd yn eu herbyn, fel y pwysleisiodd ein Cadeirydd o'r blaen. Mae Sefydliad Bevan wedi datgan bod angen strategaeth gwrthdlodi sy'n gosod yn glir y camau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i leihau nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru.

Wrth dderbyn ein hargymhelliad 17, dywed Llywodraeth Cymru ei bod am ei gwneud mor hawdd â phosibl i bobl hawlio budd-daliadau datganoledig, megis prydau ysgol am ddim a gostyngiadau yn y dreth gyngor, gan ychwanegu eu bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid allweddol eraill i nodi atebion posibl. Fodd bynnag, mae bron i ddwy flynedd bellach ers i Cartrefi Cymunedol Cymru alw ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i weithio gyda'r Ganolfan Byd Gwaith yng Nghymru i gydleoli gwasanaethau a galluogi ceisiadau am fudd-daliadau awdurdodau lleol i gael eu gwneud ar yr un pryd â'r credyd cynhwysol. Unwaith eto, mae Sefydliad Bevan wedi galw ar Lywodraeth Cymru i annog awdurdodau lleol i sefydlu un pwynt mynediad ar gyfer prydau ysgol am ddim, mynediad at y grant datblygu disgyblion a chynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. 

Wrth dderbyn argymhelliad 37, mae Llywodraeth Cymru yn datgan ei bod wedi sefydlu grŵp cyfathrebu hygyrch, gan gynnwys sefydliadau sydd wedi tystio i'r anawsterau y profodd rhai sy'n fyddar neu'n drwm eu clyw, yn ddall neu â nam ar eu golwg, sydd ag anawsterau dysgu neu'n awtistig wrth geisio cael gafael ar wybodaeth glir a chryno yn ystod y pandemig coronafeirws. Fodd bynnag, dywedodd un o'r sefydliadau a'i mynychodd wrthyf: 'Roedd y cyfarfod ymhell o fod yn hygyrch i'r rhai a oedd yno. O ddifrif, roedd fel comedi sefyllfa ar sut i beidio â chynnal cyfarfod gyda phobl anabl a phobl fyddar a byddai wedi bod yn ddoniol mewn unrhyw amgylchiadau eraill.'

Yn olaf, wrth dderbyn ein hargymhelliad 38, dywed Llywodraeth Cymru ei bod yn parhau i ystyried cyfleoedd i wella cymorth i'r rheini na allant gael arian cyhoeddus. Fodd bynnag, mae gwasanaethau arbenigol bellach yn galw am eglurder ynglŷn â sut y bydd cymorth digartrefedd i oroeswyr nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus yn parhau. Er mwyn cefnogi pob goroeswr nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus yn effeithiol, rhaid i Lywodraeth Cymru ddweud wrthym felly a fydd yn cytuno ar fodel ariannu cynaliadwy gyda gwasanaethau arbenigol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ac awdurdodau lleol yn ystod tymor y Senedd hon i sicrhau eu bod yn cael llety saff a diogel. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddiolch i Gadeirydd ein pwyllgor, yr Aelodau a'r tîm clercio am y gwaith y maent wedi'i wneud ar gyfer yr ymchwiliad a'r adroddiad hwn. Dylem i gyd fod yn ddig am y ffordd y mae COVID-19 wedi effeithio mwy ar rai pobl yn ein cymdeithas nag eraill. Ni ddylai'r dicter hwnnw bylu. Dylem ddefnyddio'r dicter i'n gorfodi i sicrhau ein bod yn newid y ffordd y mae ein cymdeithas yn gweithredu, oherwydd nid yw COVID-19 wedi gosod pawb ar yr un lefel. Mae pobl yn y cymunedau tlotaf nid yn unig wedi gweld cyfraddau marwolaeth uwch, fel y clywsom, maent hefyd wedi bod yn fwy tebygol o golli incwm, o gael llai o waith ac o wynebu cyfnodau o gyfyngiadau symud mewn gofod llai. Ceir cydnabyddiaeth fod tai nid yn unig yn cyflawni swyddogaeth ymarferol, ond hefyd eu bod yn darparu diogelwch a chysur, ac mae pobl heb y diogelwch a'r cysur hwnnw wedi bod yn agored i risg ddiangen a digydwybod.

Mae'r cyfyngiadau symud cenedlaethol a'r cyfyngiadau lleol nawr hefyd yn cael effaith anghymesur ar bobl yn y cymunedau tlotaf. Fel y mae ein hadroddiad yn nodi'n glir, bydd plant sydd â'r cyrhaeddiad addysgol isaf cyn y pandemig wedi disgyn ymhellach ar ôl eu cyfoedion. Mae pobl anabl yn fwy tebygol o wynebu anawsterau oherwydd yr heriau i'r amgylchedd a achosir gan gadw pellter cymdeithasol. Ac wrth gwrs, mae'r rheini sydd â chyfrifoldebau gofalu yn fwy tebygol o fod yn fenywod—er nad bob amser—ac yn fwy tebygol o wynebu anawsterau mewn cyflogaeth, gyda llai o gyfleusterau fel gofal plant, addysg a gofal cymdeithasol arferol ar gael.

Nawr, nid wyf yn dadlau na ddylem gael cyfyngiadau, ond dylem eu targedu'n well ar gadw'r feirws allan o'n cymunedau'n gyfan gwbl, a dylem gael cynlluniau lliniaru ar gyfer ymdrin ag effaith y cyfyngiadau. Ond nid tlodi yw'r unig anghydraddoldeb y dylem ei ystyried. Aeth pobl ifanc 17 a 18 oed drwy'r llanast Safon Uwch ac maent bellach naill ai yn y brifysgol mewn amgylchiadau anodd iawn neu'n wynebu lefelau diweithdra nas gwelwyd ers y 1980au. Mae pobl ifanc a phlant wedi methu gweld ffrindiau a chymdeithasu, sy'n bwysig i'w datblygiad, a hefyd i'w iechyd meddwl a'u llawenydd. Ni ddylid diystyru pwysigrwydd llawenydd ym mywyd neb ohonom. Rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd o roi gobaith i bobl ifanc unwaith eto. 

Lywydd dros dro, grŵp arall sydd wedi wynebu straen a phryder digynsail dros y misoedd diwethaf yw pobl hŷn. Nodwyd ddoe nad yw adroddiad y Llywodraeth sy'n edrych ar adferiad ar ôl COVID-19 yn sôn llawer am bobl hŷn, sy'n amryfusedd y mae'n rhaid ei gywiro. Oherwydd mae pobl hŷn, preswylwyr cartrefi gofal yn arbennig, wedi'u hymyleiddio; maent wedi cael eu gwneud i deimlo nad yw eu bywydau'n cyfrif cymaint. Rhyddhawyd dros 1,000 o breswylwyr cartrefi gofal o ysbytai heb brofion, ac mae ymchwiliad ar y gweill gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a'r comisiynydd pobl hŷn i weld a dorrwyd hawliau dynol pobl hŷn.

Mae dyletswydd ar bob un ohonom i sicrhau nad yw naratif ymyleiddio yn magu gwraidd. Mae 94 y cant o bawb a fu farw o COVID-19 wedi bod dros 60 oed. Mae niwed wedi'i wneud ac mae perygl pellach na fydd pobl hŷn a'r cam mawr a wnaed â hwy yn rhan o'r stori y mae'r Llywodraeth hon am ei hadrodd. Rhaid iddynt fod yn ganolog, oherwydd os na ddysgwn y gwersi am y llu o anghydraddoldebau a amlygwyd gan y feirws hwn, bydd yr un patrwm yn cael ei ailadrodd.

Gadewch inni edrych ar yr ymateb cynnar i'r pandemig, yn enwedig agwedd hunanfodlon Llywodraeth y DU, a'i gymharu â thrychinebau eraill sydd wedi dod i ran ein cymunedau tlotaf. Gwelwn batrymau sy'n peri pryder. Yn Grenfell, ni chymerwyd sylw o arwyddion rhybudd am flynyddoedd am nad oedd neb yn gwrando ar y bobl a oedd yn codi llais. Mae'r sefydliad Prydeinig wedi treulio'r blynyddoedd diwethaf yn benderfynol o beidio â dysgu gwersi, peidio â chydnabod cyfrifoldeb a chyfaddef bod tlodi'n amddifadu pobl yn y wladwriaeth hon o gyfoeth, a hefyd o lais. Ni ellir caniatáu i hynny barhau.

Yn yr un modd â COVID-19, golygodd degawd neu fwy o gyni nad oedd digon o stociau o gyfarpar diogelu personol ar gael, tra bod ein system nawdd cymdeithasol ddiffygiol wedi golygu bod llawer o bobl wedi methu hunanynysu pan oedd angen. Dylid adeiladu ein cymdeithas o amgylch anghenion ein dinasyddion mwyaf agored i niwed. Ni all anghydraddoldeb fod yn gatalydd ar gyfer clefydau. Ni ddylai ein dicter leihau. Dylai hon fod yn alwad i'r gad, yn gyfle i bethau newid, nid dim ond adroddiad a nodwyd. Diolch.

Alun Davies.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Lywydd dros dro. Rhaid imi ddweud bod yr adroddiad hwn yn ddarn rhagorol o waith a chredaf y dylai pob un ohonom fod yn ddiolchgar iawn i John Griffiths fel Cadeirydd, ac i'r holl Aelodau ar bob ochr i'r Siambr a gyfrannodd at yr adroddiad hwn, ac wrth gwrs, y staff a fu'n gweithio arno hefyd. Credaf ei fod yn adlewyrchu'n wael ar rai o'r Aelodau a oedd yma i gyfrannu yn y ddadl flaenorol, ond sydd wedi diflannu'n ôl i ddyfnder eu plastai ar gyfer y ddadl hon, pan fo'r ddadl hon yn dangos pŵer y lle hwn, pŵer y system bwyllgorau a phŵer democratiaeth i ddwyn Llywodraeth i gyfrif. Roeddwn yn falch iawn o fod yn Aelod o'r Senedd hon pan ddarllenais yr adroddiad, oherwydd roeddwn yn falch iawn o'r trylwyredd a'r gwaith a wnaed ar fanylion yr adroddiad hwn. Credaf y bydd pob un ohonom yn falch o weld a chael cyfle i archwilio'r modd y bydd yr adroddiad yn llywio ac yn dylanwadu ar bolisi Llywodraeth yn y dyfodol.

Mae'r canfyddiadau, Lywydd dros dro, mor llwm ag y byddai unrhyw un ohonom yn ei ddisgwyl a'i ragweld ac y byddai unrhyw un ohonom wedi gweld yn ein cymunedau ein hunain dros y misoedd diwethaf—yr effaith y mae'r feirws, y pandemig, wedi'i chael ar bobl sy'n byw mewn tlodi, ar bobl hŷn, ar ethnigrwydd ym mhob rhan o Gymru. Rydym wedi gweld sut nad yw'n feirws sydd wedi taro pobl yn gyfartal, ond sut y mae wedi cael effaith anghymesur ar y bobl sydd, mewn rhai ffyrdd, yn wannach ac yn fwy agored i niwed na neb arall yn ein cymdeithas, ond hefyd y bobl sydd angen cefnogaeth cymuned a Llywodraeth a ddylai fod ar eu hochr hwy. A chredaf fod yr adroddiad yn nodi hynny'n glir, ac mae angen i bob un ohonom gymryd sylw ohono.

Bydd gennyf ddiddordeb mewn clywed sut y mae'r Gweinidog yn ymateb i'r ddadl hon, ond rwy'n ddiolchgar i Weinidogion—ac rwy'n dweud 'Gweinidogion'—dros y misoedd diwethaf am y ffordd y maent wedi rhoi pobl yn gyntaf. Mae'n anodd iawn ymateb i bandemig pan fydd y wyddoniaeth yn newid, pan fydd ein profiad yn tyfu a phan fydd ein gwybodaeth yn tyfu dros amser, oherwydd bydd pobl yn cyfeirio at benderfyniad a wnaed ym mis Mawrth ac yna'n gofyn pam y gwnaed penderfyniad gwahanol ym mis Mai neu fis Mehefin. Bydd pobl yn ceisio sicrwydd mewn gwyddoniaeth nad yw'n bodoli ac felly mae angen i Weinidogion a swyddogion a gwyddonwyr wneud penderfyniadau. Ac mae'r penderfyniadau hynny'n seiliedig, yn amlwg ac yn glir, ar ein gwybodaeth a'n profiad, ond maent hefyd yn seiliedig ar ein gwerthoedd—yr hyn sy'n bwysig. Yr hyn a welsom yng Nghymru yw Llywodraeth sydd wedi'i gwreiddio yng ngwerthoedd rhoi iechyd pobl a lles pobl yn gyntaf, a chredaf fod hynny'n rhywbeth sydd wedi uno pobl ar draws y wlad. A gobeithio y bydd y gwrthbleidiau hefyd yn cydnabod hynny, nid yn unig yn y ddadl hon ond yn y misoedd i ddod.

Hoffwn wneud dau bwynt, Lywydd dros dro. Yn yr un modd ag y mae'r feirws wedi targedu, os mynnwch, y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, rhaid i gymorth Llywodraeth wneud hynny hefyd. Mae angen i'r Llywodraeth edrych yn galed ar sicrhau, pan fyddwn yn gosod rheoliadau—a chredaf fod y Llywodraeth wedi gweithredu mewn ffordd gwbl gymesur wrth ymdrin â'r materion hyn—fod y mesurau sydd wedi'u rhoi ar waith i ymdrin â'r pandemig yn gymesur â bygythiad y pandemig, ond maent hefyd, wrth gwrs, yn anghymesur o ran eu heffaith ar bobl benodol yn ein cymunedau. Gwyddom fod y rheoliadau wedi effeithio'n anghymesur ar bobl dlawd, menywod, pobl hŷn a phlant, a gwyddom pam mae hynny'n digwydd, a deallwn pam mae hynny'n digwydd, ond mae'n golygu bod angen targedu cymorth y Llywodraeth at y bobl hynny hefyd.

Ac os caf ddweud gair yn arbennig, Lywydd dros dro, am y sefyllfa sy'n wynebu plant ag anghenion dysgu ychwanegol a phlant sy'n dod o gefndiroedd difreintiedig. Gwyddom mai'r plant hyn yw'r bobl sy'n fwyaf tebygol o wynebu bygythiad yn sgil tarfu ar wasanaethau ac ar y cymorth y maent ei angen o ddydd i ddydd, o wythnos i wythnos. A gobeithio, drwy ein holl weithredoedd, y byddwn bob amser yn sicrhau bod cymorth ar gael i blant sy'n dod o gefndiroedd difreintiedig ac sydd ag anghenion dysgu ychwanegol sy'n golygu bod yn rhaid iddynt gael cymorth, oherwydd ni allant ddal i fyny'n gyflym ymhen chwe mis na dal i fyny ymhen mis neu ddau, neu gael y math o gymorth preifat a ddarperir mewn rhai mannau.

Yn yr un modd ag y mae'n rhaid i'r mesurau sy'n mynd i'r afael â'r pandemig gael eu hategu gan fesurau sy'n cefnogi'r bobl, rhaid i'r adferiad wneud yr un peth. Rhaid targedu'r adferiad at y rhai sydd fwyaf ar eu colled, ac roeddwn yn meddwl bod yr adroddiad yn argyhoeddiadol iawn ar y mater hwn. Mae angen inni sicrhau ein bod yn gallu darparu cyllid a darparu adnoddau i sicrhau bod rhwyd ddiogelwch, os mynnwch, gan y cymunedau yr effeithir arnynt fwyaf gan y rheoliadau sydd ar waith, ond hefyd gan yr aflonyddwch economaidd a grëwyd gan y pandemig, ond bod buddsoddi'n digwydd hefyd yn y bobl hynny ac yn y lleoedd hynny yn y pen draw. Rwy'n edrych ar fy sgrin yn awr a gallaf weld fy nghyd-Aelod Dawn Bowden, sy'n cynrychioli'r etholaeth drws nesaf. Mae hi'n gwybod ac rwyf innau'n gwybod sut mae Merthyr Tudful a Rhymni a Thredegar wedi'u cysylltu'n agos, a bydd y cymunedau dros y bryn o'r fan lle rwyf ar hyn o bryd yn Rhymni wedi'u heffeithio lawn cymaint â fy nghymuned i yma yn Nhredegar, ac mae angen inni sicrhau bod gennym gymorth yn ei le.

Lywydd dros dro, ni wnaf—

Alun, mae eich amser wedi hen orffen. Rwyf wedi bod yn hael iawn, yn enwedig pan oeddech yn rhoi'r geiriau canmoliaethus hynny i'ch cymydog, ond bydd yn rhaid i ni ei gadael yno. Caroline Jones.

Diolch, Lywydd dros dro. Hoffwn ddiolch i Gadeirydd ein pwyllgor a chlercod y pwyllgor am eu gwaith anhygoel drwy gydol yr ymchwiliad hwn. Yn sicr, fe olygodd COVID-19 na fu hwn yn ymchwiliad cyffredin. Roedd gweithio o bell yn gwneud cynnal ymchwiliad o'r fath hyd yn oed yn fwy heriol. Fodd bynnag, mae'r heriau a wynebir gan aelodau'r pwyllgor yn pylu'n ddim o'u cymharu â'r heriau a wynebir gan y gymuned ehangach.

Mae COVID-19 wedi achosi marwolaeth dros 1 filiwn o bobl ledled y byd, a thros 1,600 o bobl yng Nghymru. Yn anffodus, gall hyd yn oed y rheini sy'n gwella o'r clefyd ofnadwy hwn wynebu cyflyrau hirdymor sy'n cyfyngu ar fywyd. Cefais etholwyr yn dweud wrthyf eu bod yn dal i'w chael hi'n anodd anadlu fisoedd ar ôl gwella o COVID-19. Nid yw effeithiau COVID hirdymor ond yn dechrau cael eu deall, ond rhaid i Lywodraethau helpu'r rhai yr effeithir arnynt a sicrhau eu bod yn cael yr holl gymorth angenrheidiol. Mae'r effaith y mae COVID-19 wedi'i chael yn parhau i gynyddu wrth i nifer yr heintiau barhau i ledaenu, ac er mwyn ceisio atal cynnydd esbonyddol yn y gyfradd sy'n marw, caeodd Llywodraethau rannau helaeth o'r economi, gan achosi un o'r cwympiadau economaidd mwyaf mewn hanes.

Fel y darganfu ein pwyllgor, mae'r dirywiad wedi taro ac wedi effeithio'n anghymesur ar y rhai mwyaf difreintiedig yn ein cymdeithas, ac wedi cyfyngu ar gyfleoedd bywyd cenedlaethau iau. Mae mesurau a gynlluniwyd i gyfyngu ar y lledaeniad hefyd wedi cael effaith anghymesur ar iechyd meddwl a lles pobl hŷn a phobl ag anableddau. Er ein bod yn cymryd camau i atal y coronafeirws rhag lledaenu, rhaid inni liniaru'r effaith a gaiff ar fywydau pobl, a'r ffordd orau y gallwn gyfyngu ar yr effaith COVID ar fywydau pobl yw symud oddi wrth y cyfyngiadau symud. Yn anffodus, ni allwn wneud hynny heb i bawb ufuddhau i fesurau cadw pellter cymdeithasol, gwisgo masg mewn mannau cyhoeddus ac arfer hylendid dwylo da, oherwydd mae gweithredoedd hunanol rhai pobl wedi arwain at gynnydd yn nifer yr achosion a chamau anochel i osod cyfyngiadau llymach ar fywydau pobl, cyfyngiadau sy'n effeithio ar iechyd meddwl a lles economaidd pobl, cyfyngiadau sydd wedi cael effaith anghymesur ar genedlaethau iau. Amharwyd ar addysg pobl ifanc, cafodd eu harholiadau eu canslo a newidiodd bywyd prifysgol yn ddramatig.

Fel y darganfu'r pwyllgor, y gweithwyr ieuengaf sydd wedi'u taro galetaf gan y mesurau cau, gyda chyflogeion o dan 25 oed bron deirgwaith yn fwy tebygol o fod yn gweithio mewn sectorau a gaewyd. Yr un gweithwyr ifanc hynny fydd yn gorfod talu'r bil am y biliynau o bunnoedd a wariwyd ac a fydd yn parhau i gael eu gwario i ymdrin ag effeithiau'r pandemig hwn—yr un genhedlaeth ag a adewir i frwydro yn erbyn effeithiau dinistriol newid yn yr hinsawdd a thrychineb ecolegol. Er mai pobl ifanc yw'r lleiaf tebygol o ddioddef effeithiau difrifol yn sgil feirws SARS-CoV-2, anghydraddoldeb mwyaf y pandemig hwn yw mai hwy sy'n fwyaf tebygol o gael eu heffeithio gan fesurau sy'n ceisio cyfyngu ar ei ledaeniad. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i wneud popeth yn ei gallu i liniaru'r effeithiau, i wneud popeth yn ei gallu i sicrhau na fydd unrhyw gyfyngiadau pellach ac i ddarparu cymorth ychwanegol i wella cyfleoedd bywyd pobl dan 25 oed. Diolch yn fawr.

Huw Irranca-Davies.

Lywydd dros dro, diolch—fe geisiaf ddringo Everest unwaith eto.

Diolch i fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor, a'n Cadeirydd a'n clercod, ac yn enwedig y rhai a roddodd dystiolaeth am ein helpu i gyflwyno argymhellion eang eu cwmpas mewn perthynas ag adroddiad ein pwyllgor ar anghydraddoldeb yn ystod pandemig COVID-19.

Mae un peth yn gwbl glir: mae'r anghydraddoldebau cymdeithasol ac economaidd llym sydd wedi bod yn bresennol erioed wedi miniogi o ganlyniad i'r pandemig. O'r herwydd, mae'r pwyllgor yr un mor glir fod yn rhaid i'r ymatebion i'r pandemig ganolbwyntio ar y rhai sydd wedi bod yn fwyaf agored i niwed yn sgil y feirws hwn ac sy'n wynebu'r perygl mwyaf o weld yr anghydraddoldeb hwnnw'n dyfnhau ac yn magu gwraidd: rhai sydd mewn tlodi eisoes, mewn gwaith ansicr ar incwm isel; rhai sydd â chyrhaeddiad addysgol a lefel sgiliau is, yn y tai gwaethaf, a thai rhent preifat gorlawn ac ansafonol; rhieni sengl, gyda'r mwyafrif helaeth ohonynt yn fenywod; rhai sy'n ennill cyflogau is o grwpiau ethnig sy'n gweithio mewn cyflogaeth ansicr am gyflogau isel, yn agored i'r arafu economaidd a'r anghydraddoldebau iechyd sy'n effeithio ar ddynion a phobl hŷn, ond gyda feirws niweidiol yn targedu pobl o grwpiau penodol o bobl dduon, pobl Asiaidd a phobl o leiafrifoedd ethnig; y menywod sydd, gan mwyaf, wedi ymgymryd â rolau gofalu di-dâl ychwanegol am blant a pherthnasau hŷn yn sgil COVID-19; plant â chyrhaeddiad addysgol isel, a fydd wedi syrthio ymhellach ar ei hôl hi; plant ag anghenion addysgol arbennig neu anghenion dysgu ychwanegol, y bydd diffyg cymorth addysgol a chymorth ehangach hefyd yn effeithio arnynt yn ystod y pandemig; pobl anabl sydd wedi gweld eu byd yn crebachu oherwydd mesurau COVID angenrheidiol; gofalwyr a phobl hŷn sy'n derbyn gofal gartref, neu mewn lleoliad preswyl, sydd hefyd wedi gweld byd COVID yn cau o'u cwmpas; ac ymfudwyr, sy'n fwyaf tebygol o fod yn gweithio yn y sectorau sydd wedi cau, ac sydd hyd yn oed yn fwy agored i niwed drwy eu mynediad cyfyngedig at fudd-daliadau a chronfeydd cyhoeddus eraill.

Dyma'r un bobl, ar y cyd ac fel unigolion—oherwydd y tu ôl i hyn mae miloedd ar filoedd o straeon dynol unigol—a oedd eisoes yn agored i dlodi ac anghydraddoldeb o'r blaen, ond mae gwyntoedd llym coronafeirws wedi chwalu'n rhacs yr amddiffynfeydd a oedd ar waith yn flaenorol. Felly, rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn, neu wedi derbyn i raddau helaeth neu mewn egwyddor, y mwyafrif helaeth o'n hargymhellion—felly, er enghraifft, ar asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb, i gydymffurfio â'n rhwymedigaethau hawliau dynol a'n dyletswyddau cydraddoldeb y sector cyhoeddus; ar iechyd a gofal a chasglu data sy'n gysylltiedig â'r coronafeirws; ar effaith Deddf Coronafeirws 2020 ar fesurau sy'n effeithio ar ddyletswyddau gofal cymdeithasol ac iechyd meddwl; ar strategaethau lleihau tlodi a thargedau a dangosyddion perfformiad; ar brydau ysgol a gwyliau'r haf; ar fesurau gwaith teg i adferiad a arweinir gan werthoedd, a gweithredu argymhellion y Comisiwn Gwaith Teg; ar gyllid ychwanegol i wasanaethau cynghori ar fudd-daliadau a chyflogaeth a gwahaniaethu, yn enwedig ar gyfer cyflogeion BAME ac anabl; ar ymgyrch i annog pobl i hawlio budd-daliadau; ar archwilio hawl awtomatig i fudd-daliadau datganoledig; ar adolygu a chyflwyno offeryn asesu grŵp cynghorol BAME; ar hyrwyddo gwaith teg a hyblyg i bob cyflogwr sy'n cael cymorth gan Lywodraeth Cymru; cynyddu incwm gofalwyr di-dâl drwy ostyngiadau yn y dreth gyngor; ar adolygu hygyrchedd ac argaeledd gwasanaethau iechyd meddwl, yn enwedig i ddynion o grwpiau economaidd-gymdeithasol is; ar ddarparu model ariannu cynaliadwy ar gyfer y sector trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol cyn diwedd y Senedd hon; ar gasglu data ar gyfer dioddefwyr hŷn sydd wedi dioddef camdriniaeth; ar ddiweddaru ac adolygu cydlyniant cymunedol a chynlluniau a fframweithiau troseddau casineb; a rhaid i mi ddweud, ar lobïo Llywodraeth y DU am godi cyfyngiadau i'r rheini 'nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus'; ar hyfforddiant ymwybyddiaeth ymfudwyr i staff cyhoeddus ar y rheng flaen; ac ar dargedu cymorth cyflogaeth at y rhai sydd bellaf o'r farchnad lafur, ac yn y blaen.

Nawr, mae'r Llywodraeth wedi gwrthod un neu ddau o'n hargymhellion gyda rhesymau, a dim ond mewn egwyddor y maent wedi derbyn rhai ohonynt, fel y dywedais. Ond rwy'n croesawu'r ffaith bod gennym Lywodraeth sydd wedi ymateb yn gadarnhaol i'r mwyafrif llethol o'r argymhellion, ac yn wir nid yw wedi oedi cyn gweithredu ar lawer ohonynt yn barod. Mae'n amlwg wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sydd wedi'u hamlygu i'r fath raddau gan y pandemig hwn. Os daw unrhyw beth cadarnhaol o gwbl allan o drasiedi bersonol a dynol COVID-19, lle mae llawer wedi colli eu bywydau a'u hanwyliaid, does bosibl nad ailgadarnhau ein hymdrechion i leihau'r anghydraddoldebau mewn bywyd sy'n deillio ar hap o amgylchiadau geni a daearyddiaeth pobl fydd hynny. Gadewch i ni estyn ein dwylo ymhellach i helpu pobl i godi ar eu traed pan fydd y byd i'w weld bob amser yn eu llorio. Diolch.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.

Diolch, Lywydd dros dro. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i John Griffiths a'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, am y gwaith y mae'r pwyllgor wedi'i wneud i gynhyrchu adroddiad cynhwysfawr iawn, 'Amlygu'r materion: anghydraddoldeb a'r pandemig'. Rhaid imi ddweud bod hwn yn adroddiad sy'n sylfaenol bwysig i Lywodraeth Cymru o ran ein hymatebion ac o ran cwmpas eang y materion a'r argymhellion a gyflwynwyd gennych. Wrth gwrs, rydym wedi ymateb i'r pwyllgor ar bob argymhelliad, gan fynd i'r afael â'r polisïau a'r ymatebion i'r pandemig o bob rhan o Lywodraeth Cymru, a chredaf fod hwnnw'n bwynt hollbwysig i'w wneud. Cymerodd ymchwiliad y pwyllgor dystiolaeth o bob rhan o sbectrwm cyfrifoldebau Llywodraeth Cymru, ac mae llawer o Weinidogion yn ymgysylltu ac yn ymateb, gan alw am ymateb ar draws y Llywodraeth i asesu effaith y pandemig a'r anghydraddoldebau y mae wedi'u hamlygu, mater y gwnaethoch siarad mor rymus amdano yn y ddadl hon. Ac rwy'n cytuno â'r Cadeirydd, John Griffiths, fod angen inni ddefnyddio'r holl arfau sydd ar gael i ni i fynd i'r afael â thlodi ac anghydraddoldeb, ac mae eich adroddiad a'r ymatebion a roesom yn dangos sut y gallwn fynd i'r afael â hyn ac yn arbennig, ar draws yr holl argymhellion mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'ch argymhelliad 7.

Credaf fod y ffocws ar gydraddoldeb a hawliau dynol yn sylfaenol. Mae'n allweddol i themâu ac argymhellion yr adroddiad. Mae'n cyd-fynd â'n hymrwymiad i benderfyniadau cadarnhaol iawn o ran yr effaith ar gydraddoldeb a nodir yn ein 'Arwain Cymru allan o'r pandemig coronafeirws: fframwaith ar gyfer adferiad', a hefyd 'Llacio'r cyfyngiadau ar ein cymdeithas a'n heconomi', ac yn wir yr adroddiad ar ailadeiladu Cymru a gyflwynwyd gan y Cwnsler Cyffredinol brynhawn ddoe. Ond yr hyn sy'n glir o'r adroddiad, a'r hyn rydym yn ei wybod wrth i ni fyw ein bywydau bob dydd, ac fel rydych chi i gyd wedi rhoi tystiolaeth mor glir ohono, yw bod y pandemig hwn wedi cyffwrdd â phob agwedd ar gymdeithas. A gwyddom nad yw effaith y pandemig wedi'i deimlo'n gyfartal, gydag effeithiau anghymesur ar ein dinasyddion duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ein pobl hŷn, pobl anabl, pobl dlawd, ar blant, pobl â chydafiacheddau—rydych wedi siarad am bob un o'r rhain sydd dan fwyaf o anfantais—y rhai sy'n dioddef problemau iechyd meddwl a'r rhai sy'n ddigartref, ymhlith eraill; yn fyr, aelodau mwyaf difreintiedig ein cymdeithas. Ac mae'r effeithiau anghymesur hyn ar flaen ein gwaith, ac rwy'n ddiolchgar i'r nifer o bobl a sefydliadau sydd nid yn unig wedi rhoi tystiolaeth i chi ond wedi ymuno â ni yn Llywodraeth Cymru i'n helpu i gynllunio camau gweithredu priodol. Wrth inni ymateb i'r argyfwng iechyd hwn, ein nod oedd diogelu'r rhai mwyaf difreintiedig, gan geisio nodi a mynd i'r afael â'r effeithiau anghymesur wrth iddynt ddod yn amlwg. 

Siaradais yn helaeth ddoe yn y ddadl ar hil—y ddadl yn erbyn hiliaeth ac anghydraddoldebau ar sail hil—am y gwaith rydym eisoes wedi'i wneud, gwaith rydych chi'n ei gydnabod yn yr adroddiad: grŵp cynghorol iechyd BAME Cymru ar COVID-19, dan arweinyddiaeth y Barnwr Ray Singh, sy'n ein cynghori ar gamau gweithredu i fynd i'r afael â'r gwahaniaeth arswydus yn nifer y marwolaethau o COVID-19 ymhlith pobl BAME; yr offeryn asesu risg a grybwyllwyd yn y ddadl, ac a ddatblygwyd gan yr Athro Keshav Singhal, sy'n cael ei ddefnyddio yn awr i ddiogelu bywydau pobl yn y gwasanaeth iechyd, gofal cymdeithasol a thu hwnt; ac wrth gwrs, argymhellion yr Athro Ogbonna i'r grŵp economaidd-gymdeithasol, sy'n cael eu gweithredu. 

Mae ystyriaethau cydraddoldeb a hawliau dynol wedi bod yn sylfaenol i bob penderfyniad ynglŷn â sut i ymateb i'r argyfwng iechyd a gweithio tuag at adferiad, ac mae'n rhaid i ni ystyried rhai o'r camau rydym wedi'u cymryd ac unwaith eto, mae'n bwysig—mae'r craffu hwn drwy eich adroddiad yn ein helpu gyda'r ystyriaethau hynny. Ac un pwynt yr hoffwn ei wneud o ran argymhellion yw ein bod yn deall yn iawn yr anesmwythyd y mae'r pwyllgor ac eraill wedi'i fynegi ynglŷn â Deddf Coronafeirws 2020, adran 12, sy'n ymwneud â gofal cymdeithasol—anesmwythyd a rennir ymysg llawer o'n partneriaid allweddol a'n rhanddeiliaid yr effeithir arnynt. Mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi gofyn i'w swyddogion gynnal ymarfer ymgysylltu cyflym i ofyn am safbwyntiau rhanddeiliaid, a bydd yn defnyddio'r canlyniadau i lywio penderfyniadau ynglŷn ag atal neu gadw'r darpariaethau hyn. Dechreuodd yr ymgynghoriad hwn ar 2 Hydref, a daw i ben ar 2 Tachwedd, gyda phenderfyniadau'n cael eu gwneud yn fuan wedyn. Os mai'r canlyniad yw dileu'r darpariaethau, rhagwelwn y gallai'r is-ddeddfwriaeth angenrheidiol, o'i gwneud ym mis Tachwedd neu ddechrau mis Rhagfyr, ddod i rym yn gyflym iawn, yn amodol ar ystyriaeth y Senedd. Felly, rydym eisoes yn ymateb i'r argymhellion hynny.

Gan droi at yr argymhellion y dylem adeiladu ar weithredu'r cysylltiadau iechyd cyhoeddus sydd wedi'u hargymell yng ngrŵp cynghorol BAME, rwy'n derbyn yr argymhelliad hwnnw'n llwyr, fel y dywedais ddoe, ac rydym yn parhau i sicrhau ein bod yn ei gael yn iawn o ran sut rydym yn cyfleu'r neges a sut rydym yn gweithio gyda grwpiau difreintiedig, a'n bod yn cael y cyfathrebu'n iawn. Dyna pam y mae ein fforwm cydraddoldeb i bobl anabl mor bwysig, a gall y grŵp cyfathrebu hygyrch ddysgu oddi wrth y rhai sydd â phrofiad byw, pobl anabl, sy'n ymuno â ni i ddweud wrthym sut y dylem gael hyn yn iawn.

Rydym wedi gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru i sicrhau bod eu tudalennau gwybodaeth ar y coronafeirws yn cael eu cyfieithu i dros 100 o ieithoedd, a'u dosbarthu drwy ein rhwydweithiau. A hefyd, mae ein gwefan cenedl noddfa yn darparu gwybodaeth wedi'i chyfieithu ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Soniais ddoe am ein cyllid ar gyfer gweithwyr allgymorth llinell gymorth BAME ym mhob bwrdd iechyd ar gyfer gweithio gyda dinasyddion BAME, a chydnabod hefyd fod hyn yn ymwneud ag adeiladu ymddiriedaeth a phawb yn gallu cael cymorth a chyngor perthnasol.

Felly, mae eich adroddiad yn ymdrin â chynifer o feysydd polisi ond mae addysg yn allweddol, ac fe'i crybwyllwyd yn y ddadl. Mae'n amlwg nad yw llawer o ddysgwyr wedi datblygu cymaint ag y gallent a bod rhai wedi cael eu heffeithio'n fwy difrifol nag eraill. Er mwyn mynd i'r afael â hyn, fel y gwyddoch—rydych wedi dweud yn yr adroddiad—cyhoeddodd y Gweinidog addysg fuddsoddiad o £29 miliwn i recriwtio, adfer a chodi safonau er mwyn sicrhau bod ysgolion a disgyblion yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt.

Rwy'n derbyn yn llwyr yr angen am well data ar gydraddoldebau. Rydym wedi cymryd camau i wella ansawdd data ar ethnigrwydd a marwolaethau coronafeirws drwy weithredu'r e-ffurflen, gan gynnwys ar gyfer gweithwyr iechyd. A byddwn yn parhau i weithio gyda phartneriaid yn y GIG a gofal cymdeithasol i annog camau i gofnodi data cydraddoldeb yn well mewn cofnodion staff a chofnodion iechyd ehangach, a goresgyn amharodrwydd rhai dinasyddion i ddarparu gwybodaeth. Ac rydym wrthi'n gweithio gydag asiantaethau fel y Swyddfa Ystadegau Gwladol ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i roi cipolwg newydd ar y data sydd gennym. Yn y bôn—ac unwaith eto, crybwyllwyd hyn ddoe—bydd ein cynlluniau sy'n datblygu ar gyfer uned gwahaniaethau ar sail hil yn cryfhau ein capasiti a'n gallu i weithredu ar yr hyn y mae'r data'n ei ddweud wrthym.

Yn ddealladwy, ataliwyd yr adolygiad o ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yng Nghymru dros dro yn ystod y pandemig, ond mewn ffordd debyg, wrth gwrs, ataliwyd rhwymedigaethau adrodd dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus am chwe mis gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Ond rydym yn ailgychwyn y gwaith hwnnw, gan adeiladu ar y gwaith sydd eisoes ar y gweill i wella'r canfyddiadau a chyhoeddi data ar gyflogaeth a chydraddoldebau eraill. A bydd canfyddiadau'r gwaith ymchwil ar gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru yn ffynhonnell bwysig o dystiolaeth ar gyfer gwaith adolygu dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. 

Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i'r blaenoriaethau a'r uchelgeisiau ar gyfer cenedl gwaith teg a nodir yn 'Gwaith Teg Cymru', ac yn derbyn argymhellion y pwyllgor ein bod yn sicrhau adferiad a arweinir gan werthoedd drwy fabwysiadu mesurau gwaith teg ychwanegol. Rwyf am sôn am wasanaethau cynghori, yr un gronfa gyngor sy'n helpu i ateb y galw cynyddol am fynediad at wasanaethau cynghori, sy'n hollbwysig ar gyfer trechu tlodi; dyfarnwyd £8.2 miliwn o arian grant i ddarparwyr, gan gynnwys gwasanaethau arbenigol ar gyfer budd-daliadau lles, cyflogaeth a gwahaniaethu. 

Ychydig o bwyntiau terfynol cyn i mi orffen. Rwy'n credu bod y pwynt am y gronfa cymorth dewisol a'ch argymhellion yn ei chylch yn bwysig, oherwydd ers 2013 rydym wedi gwneud dros 370,000 o ddyfarniadau, gyda mwy na £66.4 miliwn yn cael ei wario mewn cyllid grant i gefnogi'r bobl fwyaf agored i niwed. Credaf fod yr hyblygrwydd i ddefnyddio'r gronfa cymorth dewisol yn ystod y pandemig wedi bod yn allweddol, a gwn eich bod yn ei groesawu; mae wedi ymateb i anghenion pobl. Ar hyn o bryd, mae 66 y cant o'r gronfa'n ymwneud â thaliadau brys. Ac rydym wrthi'n sefydlu grŵp comisiynydd trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a fydd yn cefnogi dulliau mwy strategol a chynaliadwy o gomisiynu gwasanaethau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, gan gynnwys gwasanaethau plant a phobl ifanc ledled Cymru.

Mae Aelodau wedi sôn am argymhelliad 38. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod yn gofyn i ni lobïo Llywodraeth y DU i godi'r cyfyngiadau i'r rheini nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus a'ch bod yn ymuno â Llywodraeth Cymru, oherwydd rydym yn dadlau dros newidiadau i'r system fewnfudo ac rydym yn croesawu eich cefnogaeth. Ond nid ydym wedi cael ymateb i lythyr y Cwnsler Cyffredinol, fel y dywedwn mewn ymateb i'r argymhelliad, yn annog yr Ysgrifennydd Cartref i godi'r cyfyngiadau yn ystod argyfwng COVID-19. Ond Llywodraeth Cymru sydd wedi ymateb i wella'r gefnogaeth i'r rheini nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus. Ond gall y pwyllgor ein helpu i lobïo Llywodraeth y DU, ac yn wir gall ein Ceidwadwyr Cymreig wneud hynny.

Mae'r pandemig wedi amlygu'r anghydraddoldebau yn ein cymdeithas, ac nid yw ymrwymiad Llywodraeth Cymru i leihau'r anghydraddoldebau hyn ac i ddileu tlodi plant wedi llacio, ac rydym yn parhau i weithio i gyflawni ein nodau. A'r wythnos nesaf edrychaf ymlaen at wneud fy natganiad ar y fframwaith troseddau casineb rydym yn ei ddatblygu—yn wir, fe fydd yn Wythnos Genedlaethol Ymwybyddiaeth o Droseddau Casineb. Gwn y bydd pob Gweinidog yn Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r materion a gyflwynwyd gennych yn eich adroddiad. Diolch i chi a'ch pwyllgor, Gadeirydd, am gynhyrchu'r adroddiad pwysig hwn i ni yn y Senedd yn y cyfnod heriol hwn. Diolch yn fawr.

A John Griffiths i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr. Wel, hoffwn ddiolch i bawb, yn amlwg, am eu cyfraniadau, a oedd yn eang iawn eu cwmpas, fel yr adroddiad, ond hefyd, rwy'n meddwl eu bod yn dangos angerdd gwirioneddol dros y pryderon sydd gennym i gyd, a grym gwirioneddol y dadleuon a'r pwyntiau a wnaed i ddod o hyd i ffyrdd gwell o fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau a'r gwendidau sydd gennym yng Nghymru, a gafodd eu hamlygu'n eglur iawn, fel y dywedodd cynifer o'r Aelodau, ac fel y nodwn yn nheitl yr adroddiad, gan y pandemig.

Oes, mae'n rhaid targedu'r adferiad at y rhai sydd wedi colli fwyaf, a phan soniwn am adeiladu'n ôl yn well, rhaid iddo ymwneud ag unioni'r anghydraddoldebau sydd eisoes yn bodoli. Felly, roedd yn dda iawn clywed gan y Gweinidog, Jane Hutt, pa mor ymrwymedig yw Llywodraeth Cymru drwyddi draw i'r materion hyn ac i sicrhau bod yr ymateb i'r heriau yn bopeth y mae angen iddo fod. Credaf fod yr ymrwymiad hwnnw, ac unwaith eto, yr angerdd hwnnw, wedi dod drwodd yn glir iawn.

Ydy, mae'n eang ei gwmpas o ran y materion sy'n codi, ac mae'n heriol iawn, ond gwyddom fod rhai pethau eisoes wedi'u gwneud, oherwydd, yn amlwg, mae'n ymwneud â'r tymor byr yn ystod y pandemig yn ogystal â'r tymor canolig a'r tymor hwy. Credaf mai un enghraifft o weithredu ar ran Llywodraeth Cymru, enghraifft a oedd i'w chroesawu'n fawr, oedd y ffordd yr ymdriniwyd â materion yn ymwneud â phobl sy'n cysgu ar y stryd, gyda chyllid ychwanegol, ond hefyd meddwl clir a phartneriaethau cryf a olygai fod y cyllid hwnnw wedi'i ddefnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol. A'i ddilyn wedyn â chyllid pellach fel nad ydym yn llithro'n ôl o'r cynnydd a wnaed, sef yn union yr hyn roedd pawb a oedd yn darparu'r gwasanaethau i bobl sy'n cysgu ar y stryd a phobl ddigartref yn galw amdano a'i eisiau. Felly, dyna un enghraifft dda, rwy'n meddwl, lle gallwn ni yng Nghymru, er mor anodd yw'r heriau, gymryd camau effeithiol a gwneud y cynnydd angenrheidiol, ac mae'n dda cael yr enghreifftiau hynny i'w hadrodd.

Soniodd pobl yn briodol am y materion sy'n ymwneud â'n cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig ac unwaith eto, credaf fod gennym enghreifftiau yma lle gweithredodd Llywodraeth Cymru yn gyflym i sefydlu'r gweithgor gyda'r Athro Ogbonna. Cynhyrchodd y grŵp hwnnw ffyrdd ymarferol ymlaen, gan gynnwys y pecyn cymorth i asesu risg, ac i weithredu ar y risg asesedig honno, gan ddangos unwaith eto ei bod yn berffaith bosibl, gyda'r math iawn o ymrwymiad a threfniadaeth, i weithredu'n gyflym ac yn ystyrlon. Felly, er mor frawychus yw'r heriau, mae'n enghraifft arall o sut y gellir mynd i'r afael â hwy'n effeithiol ac ymdrin â hwy. Mae angen yr enghreifftiau hynny arnom oherwydd credaf fod angen inni ymgalonogi a sicrhau bod pawb sydd allan yno'n darparu'r gwasanaethau yn deall ei bod yn berffaith bosibl ymdopi â maint yr her drwy gydweithio.

Soniodd llawer o'r Aelodau a'r Gweinidog am yr angen i ymgysylltu'n ystyrlon ac yn effeithiol, a gwn fod Mark Isherwood wedi sôn am hyn, ac mae'n aml iawn yn gwneud hynny, yn briodol ddigon: rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd newydd o sicrhau ein bod yn estyn allan at ein cymunedau mewn gwirionedd, at y rhai sy'n fwyaf agored i niwed ac yn yr anhawster mwyaf ac at y rhai sy'n darparu'r gwasanaethau iddynt, er mwyn deall eu sefyllfaoedd yn iawn a sicrhau ein bod yn symud ymlaen gyda'n gilydd mewn ysbryd cydgynhyrchiol, y gwn fod Mark Isherwood, yn briodol iawn unwaith eto, hefyd yn frwd iawn yn ei gylch.

Felly, mae'n amlwg, onid yw, na cheir un ateb sy'n addas i bawb a bod yn rhaid targedu a theilwra polisïau, ymyriadau, cyllid a deddfwriaeth ar gyfer gwahanol anghenion a phrofiadau. Yr unig ffordd y gallwn wneud hynny yw drwy lefel a dyfnder ac ehangder yr ymgysylltu. Rwy'n hyderus o'r hyn a glywsom y bydd Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen yn yr ysbryd hwnnw ac yn y ffordd honno. Credaf fod yr argymhellion yn yr adroddiad yn ymarferol a'u bod yn gamau gweithredu yn y tymor byr i'r tymor canolig yn bennaf, ond byddant yn helpu i gynhyrchu gwlad decach, sef yr hyn y mae pawb ohonom am ei gael.

Roedd yn dda iawn clywed Aelodau ac yn enwedig, rwy'n credu, Alun Davies, nad yw'n aelod o'r pwyllgor, yn talu teyrnged i waith staff y pwyllgor yn ogystal ag aelodau'r pwyllgor a phawb a roddodd dystiolaeth. Oherwydd rwy'n credu bod ein pwyllgorau yma yn y Cynulliad yn cyflawni rôl bwysig iawn, ac mae'r staff sy'n eu cefnogi yn gwneud gwaith anhygoel. Yn rhy aml, er ein bod, rwy'n credu, yn gwneud y pwyntiau hynny'n gyson, yng Nghymru gyfan, efallai, yn rhy aml, nid ydym yn canu clodydd yr hyn y mae ein pwyllgorau'n ei wneud a phwysigrwydd y gwaith a'r effaith ymarferol y mae'n ei chael mewn partneriaeth â'r Llywodraeth.

Felly, soniodd Delyth Jewell am dai, a chredaf fod hynny'n rhywbeth y mae'r pwyllgor wedi canolbwyntio cryn dipyn arno dros gyfnod o amser, a hynny'n gwbl briodol, am fod ansicrwydd ym maes tai, gorlenwi tai, tai o ansawdd gwael, ansicrwydd deiliadaeth ac yn y blaen wedi'i fynegi'n gryf o ran yr effaith a gânt ar fywydau pobl yn gyffredinol, ond hefyd ar eu hiechyd. Ac yn y pandemig roedd yn rhan bwysig o natur agored i niwed rhai rhannau o'n cymdeithas, sef y bobl â nodweddion gwarchodedig, ac yn aml iawn ceir y croestorri hwnnw rhyngddynt sy'n eu rhoi mewn sefyllfaoedd anodd iawn, ac mae tai yn aml iawn yn sylfaenol i hynny.

Mae'n rhaid inni ymdrin â'r problemau data eto, fel y dywedodd y Gweinidog, oherwydd mae mor amlwg, onid yw, oni bai ein bod mewn sefyllfa i wybod ble rydym ac a ydym yn symud ymlaen yn effeithiol drwy ddata ystyrlon, nid ydym byth yn mynd i wybod a yw ein polisïau'n cael yr effaith rydym angen iddynt ei chael. Rhaid inni weithio ar hyn i gynhyrchu data mwy ystyrlon, neu fel arall ni chawn byth mo'r sylfaen dystiolaeth sydd ei hangen arnom, a phan soniwn am bolisi sy'n seiliedig ar dystiolaeth, ni fyddwn yn gallu cefnogi hynny'n iawn â'r data sydd gennym.

Rwy'n gwybod fy mod yn mynd yn beryglus o agos at yr amser sydd ar gael i mi, felly gadewch i mi orffen drwy ddweud, o ran y strategaeth trechu tlodi y buom yn galw amdani'n gyson fel pwyllgor, mae'n rhywbeth y byddwn yn mynd ar ei drywydd ymhellach gyda'r gwaith a wnawn dros weddill tymor y Cynulliad hwn, ond byddai'n dda iawn gweld Llywodraeth Cymru yn nodi rhywfaint o fanylion ac amserlen ar gyfer y camau y bydd yn eu cymryd i gynhyrchu'r strategaeth trechu tlodi hanfodol honno ar gyfer y Llywodraeth gyfan. Rydym wedi galw amdani'n gyson dros gyfnod hir oherwydd y dystiolaeth a gawsom ac oherwydd y gefnogaeth gan sefydliadau allweddol yng Nghymru sy'n gweithio i ddeall a threchu tlodi. Felly, credaf fod grym gwirioneddol i'r argymhelliad hwnnw. Rwy'n falch ei fod bellach yn cael ei dderbyn mewn egwyddor, ond mae angen i ni weld y manylion a'r amserlen y tu ôl i'r derbyniad mewn egwyddor wrth inni symud ymlaen. Diolch yn fawr.

Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw Aelod yn gwrthwynebu, ac felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Fe wnawn atal y trafodion yn awr er mwyn caniatáu ar gyfer newid personél yn y Siambr.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:30.

Ailymgynullodd y Senedd am 17:37, gyda'r Llywydd yn y Gadair.