Eitem 6: datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, y strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt. 

Dirprwy Lywydd, rwy'n gwybod y bydd fy natganiad heddiw ar y strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn taro tant ar draws y Senedd. Roedd cefnogaeth bendant i ddelio â thrais yn erbyn menywod yn y Siambr hon dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, ac rwy'n falch iawn o hynny.

Byddwch yn ymwybodol imi weithio yn y dyddiau cynnar o sefydlu llochesau Cymorth i Fenywod yng Nghymru, gyda grant cyntaf y Llywodraeth yng Nghymru i gydlynu rhwydwaith o ddarparwyr arbenigol a cheisio cefnogaeth ddeddfwriaethol i fynd i'r afael â chamddefnyddio pŵer a chasineb at fenywod sydd y tu ôl i lawer o'r trais y mae menywod yn ei wynebu. Ond mae gennyf gyfle nawr, yn Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, i fwrw ymlaen â'n cam gweithredu nesaf gyda goroeswyr i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, sy'n endemig mewn cymdeithas, fel y mae digwyddiadau diweddar wedi dangos.

Cawsom ni i gyd ein syfrdanu gan ddigwyddiadau'r haf. Mae llofruddiaethau Sarah Everard, Sabina Nessa a Wenjing Lin wedi amlygu gwrywdod gwenwynig dychrynllyd a arweiniodd ddynion treisgar i'w llofruddio a'r pwyslais a osodir ar ymddygiad menywod yn hytrach nag ar y troseddwyr.

Fodd bynnag, bu newid pwysig yn ymateb y cyhoedd i'r digwyddiadau hyn. Croesawais yr ymateb cyhoeddus a geisiodd anrhydeddu eu cof drwy fynd i'r afael â'r casineb at fenywod a laddodd nhw a'u hadennill fel bodau dynol â bywydau go iawn, nid fel dioddefwyr. Rwyf wedi cael fy nghalonogi'n arbennig gan y lleisiau gwrywaidd yr ydym wedi'u clywed yn cydnabod bod trais gan ddynion wrth wraidd y broblem hon ac, felly, bod gan ddynion ran bwysig i'w chwarae fel rhan o'r ateb.

Dyma'r ymdeimlad cyhoeddus yr ydym yn ceisio eu harneisio a'u harwain gyda'r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae menywod wedi dod o hyd i gynghreiriaid ymhlith dynion ers tro byd, fel y rhai yn eich plith chi sy'n hybu ymgyrch y Rhuban Gwyn yr ydym yn ei dathlu ar hyn o bryd. Mae'n rhaid i ni droi'r gefnogaeth honno nawr yn arweinyddiaeth sy'n ymestyn ar draws y gymdeithas gyfan, fel nad yw chwibanu ar fenywod, aflonyddu, cellwair rhywiaethol a gwrthrycholi yn darparu'r cerrig sylfaen y mae cam-drin, gorfodaeth, trais a llofruddiaeth yn digwydd arnyn nhw.

Rydym wedi cyflawni llawer yng Nghymru wrth fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, VAWDASV, ond cam-drin domestig sy'n lladd y mwyaf o fenywod rhwng 19 a 44 oed yn y DU. Dywedaf hynny eto, er mwyn caniatáu iddo dreiddio i'r cof: yn y DU, mae cam-drin domestig yn lladd mwy o fenywod rhwng 19 a 44 oed na chanser y fron. Mae cant a phymtheg o fenywod wedi cael eu lladd gan ddynion hyd yma eleni, a bydd un o bob pedair menyw yn profi gweithred o gam-drin domestig ac un o bob pump, ymosodiad rhywiol yn ystod eu hoes. Er y gallwn gydnabod yr hyn yr ydym wedi'i gyflawni, mae maint yr her a'r ymrwymiad y mae angen i bob un ohonom ni ei wneud yn amlwg yn sgil y ffaith honno; ffaith rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn benderfynol o'i newid.

Felly, sut bydd y strategaeth yn gwneud gwahaniaeth? Mae'r strategaeth hon wedi'i llunio ar bartneriaeth gryfach. Rydym wedi gweithredu gyda chryn dipyn o ymrwymiad rhwng partneriaid allweddol, yn statudol, yn y sector arbenigol, a gyda goroeswyr. Ond, mae angen inni gryfhau strwythurau arweinyddiaeth a llywodraethu er mwyn sicrhau bod gweithredu'n cael ei gydlynu a'i gyfeirio fel ein bod, gyda'n gilydd, yn cynnig mwy na chyfanswm ein rhannau.

Mae llawer o'r ymateb i VAWDASV yn syrthio ar ysgwyddau cyrff nad ydyn nhw wedi'u datganoli, fel yr heddlu neu'r gwasanaeth carchardai a phrawf. Os ydym ni am wneud i'n cyfraniadau ategu ei gilydd, os ydym am fod yn atebol i'n gilydd, yna mae arnom angen system lywodraethu a all ysgogi cydweithio go iawn. Mae hon, felly, yn strategaeth sector cyhoeddus Cymru gyfan y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddi, ond hefyd cyrff perthnasol nad ydyn nhw wedi'u datganoli.

Bydd y bwrdd partneriaeth cenedlaethol sy'n rhan o'r trefniadau newydd hyn yn y strategaeth yn dwyn ynghyd bartneriaid datganoledig a rhai nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Byddaf yn cyd-gadeirio'r bwrdd hwn gyda Dafydd Llywelyn, prif gomisiynydd heddlu a throseddu Cymru ar gyfer y pedwar heddlu. Trafodwyd y gwaith o ddatblygu'r dull glasbrint hwn yn y bwrdd plismona a phartneriaeth ddydd Iau 2 Rhagfyr, a gadeiriais, gydag ymrwymiad cryf i'r strategaeth newydd yn cael ei fynegi gan y pedwar prif gwnstabl, comisiynwyr yr heddlu a throseddu a'u partneriaid. Bydd y bwrdd hefyd yn cynnwys lleisiau grŵp amrywiol o oroeswyr i gyd-gynhyrchu ein hatebion a monitro ein cynnydd.

Mae mynd i'r afael ag aflonyddu ar y stryd yn rhan bwysig o'r strategaeth hon. Mae'n ganolog i'n barn, drwy leihau'r lefel gyffredinol a gwneud aflonyddu ar y stryd a'r agweddau sydd y tu ôl iddo yn fwy annerbyniol, ein bod yn lleihau'r tebygolrwydd cyffredinol o drais yn erbyn menywod a merched, cam-drin domestig a thrais rhywiol drwy herio'r casineb at fenywod sydd y tu ôl iddo.

Yn yr un modd, mae aflonyddu yn y gweithle yn cael effaith sylweddol ar gyfleoedd bywyd i unigolion; cydraddoldeb rhywiol yn ogystal â materion cydraddoldeb trawsadrannol fel hil, anabledd a LHDTC+. Byddwn yn gweithio gyda phartneriaid cymdeithasol i fynd i'r afael ag aflonyddu yn y gweithle.

Gan ddysgu o ddulliau iechyd cyhoeddus, byddwn yn gweithio gyda chyflawnwyr i herio a chefnogi'r rhai sy'n cam-drin i atal a hwyluso newid parhaus yn eu hymddygiad.

Rydym eisiau parhau i ddatblygu ein gwaith gyda gweithwyr proffesiynol i'w paratoi i adnabod, herio a chyfeirio achosion o VAWDASV drwy raglenni fel 'gofyn a gweithredu' a'r 'adnabod ac atgyfeirio i wella diogelwch', neu IRIS, cynllun sy'n ymgysylltu ag ymarferwyr cyffredinol ar y rheng flaen, ond byddwn hefyd yn cryfhau ein hymgyrchoedd ymwybyddiaeth y cyhoedd ehangach i adlewyrchu ein pwyslais ar atal.

Byddwn yn hwyluso newid ar lefel cymdeithas gyfan drwy arwain trafodaeth gyhoeddus i ddad-normaleiddio trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a'r agweddau sy'n eu cefnogi.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau tynnu sylw at agwedd gydgynhyrchiol y strategaeth. Bydd lleisiau goroeswyr o wahanol gymunedau a chefndiroedd yn rhan annatod o ddatblygu ein strategaeth mewn ffordd sy'n gallu gweithio yn y byd go iawn. Bydd gwrando ar y lleisiau amrywiol hynny yn ein helpu ni i ddod o hyd i atebion sy'n adeiladu ar gryfderau goroeswyr.

Mae hon yn strategaeth drawslywodraethol gydag ymgysylltiad a chefnogaeth weithredol gan gydweithwyr gweinidogol ym maes addysg, iechyd, tai, llywodraeth leol a'r economi. Yn arbennig o berthnasol i'r strategaeth fu'r dilyniant i'r adroddiad 'Everyone's Invited', gydag arolygiad estyn i fod i adrodd yn fuan, a disgwyliadau o ran y rhan y bydd y cwricwlwm newydd yn ei chwarae mewn swyddogaeth gadarnhaol yn natblygiad perthnasoedd iach a pharchus rhwng ein plant a'n pobl ifanc.

Wrth ddatblygu'r strategaeth hon, fe'n cefnogwyd gan gyfraniad nifer o randdeiliaid. Yn amlwg, rydym ar gam ymgynghorol, felly rydym yn parhau i fod yn agored i'r ymatebion a fydd yn deillio o'r ymgynghoriad hwn, ond rwy'n ffyddiog ein bod wedi ffurfio sylfaen gref iawn ar gyfer y strategaeth hon, a galwaf ar yr Aelodau i ymrwymo eu cefnogaeth i'w chyflawni. Bydd y rhai sy'n agored i drais yn erbyn menywod a merched, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn disgwyl hyn gennym wrth i ni ymdrechu i Gymru fod y lle mwyaf diogel i fyw i fenywod a merched, lle mae gan bob un ohonom hawl i fyw heb ofn.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.

Diolch. Gan weithio ochr yn ochr â Jocelyn Davies o Blaid Cymru a Peter Black o'r Democratiaid Rhyddfrydol, roeddwn i'n un o lefarwyr y tair plaid yn y pedwerydd Cynulliad a aeth â Llywodraeth Cymru i'r pendraw ar hynt Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, gan sicrhau addewidion Llywodraeth Cymru mewn sawl maes. Gwnaethom alw am ymrwymiad i gyflwyno addysg perthnasoedd iach mewn ysgolion, gan gyfeirio at Brosiect Sbectrwm Hafan Cymru, yr oeddwn i ac eraill wedi'i weld yn yr ystafelloedd dosbarth fel model arfer gorau i helpu i atal ymddygiad camdriniol rhag datblygu. Wrth siarad yma dair blynedd yn ôl, fe'ch heriais ynghylch yr oedi wrth weithredu hyn. Sut ydych chi'n ymateb i bryder nad yw addysg cydberthynas a rhywioldeb, neu'r cod RSE sy'n rhan o Gwricwlwm newydd Cymru, sydd gerbron y Senedd yr wythnos nesaf, yn rhoi canllawiau i athrawon ar yr hyn sy'n gyfystyr â deunydd derbyniol, sy'n briodol i oedran, gan eu gadael yn y sefyllfa anymarferol o orfod gwneud y penderfyniad eu hunain, yn wahanol i'r canllawiau 'plan your relationships, sex and health curriculum' ar gyfer ysgolion yn Lloegr? Ac, o gofio bod Hafan Cymru yn dweud ei bod yn rhan o ymgyrch Llywodraeth Cymru i gyflwyno sesiynau mewn ysgolion, gan ganolbwyntio ar berthnasoedd iach, sut y byddwch chi'n sicrhau na fydd hyn yn cael ei golli i ddarpariaeth fewnol wrth i ysgolion weithredu'r cod RSE newydd?

Yn ystod hynt y Ddeddf, cynigiais welliannau yn galw ar y strategaeth genedlaethol i gynnwys darparu o leiaf un rhaglen gyflawnwyr. Fel y dywedodd Relate Cymru wrth y pwyllgor, dywedodd 90 y cant o'r partneriaid a holwyd ganddyn nhw beth amser ar ôl diwedd eu rhaglen fod eu partner wedi rhoi'r gorau i drais a bygythiadau. Ymatebodd y Gweinidog bryd hynny gan ddweud nad oedd yn ystyried bod fy ngwelliant yn briodol, ond ei fod wedi ariannu ymchwil ar y cyd i helpu i lywio ymatebion i gyflawnwyr yn y dyfodol. Wrth siarad yma bedair blynedd yn ôl, tynnais sylw at dystiolaeth mai'r grŵp trawsbleidiol ar drais yn erbyn menywod a phlant y rhaglen Relate, Choose2Change, oedd yr unig raglen gyfredol wedi'i achredu gan Respect yng Nghymru. Wrth siarad yma dair blynedd yn ôl, codais gwestiynau ynghylch rhaglenni cyflawnwyr cyn carcharu a sut y byddan nhw'n adlewyrchu safonau achredu Respect. Fodd bynnag, mae'r unig sôn am gyflawnwyr yn y cynllun blynyddol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol diweddaraf cynghorwyr cenedlaethol, yn cyfeirio at archwilio glasbrint ar gyfer y system gyfan, sydd â'r nod, ymhlith pethau eraill, o ddal cyflawnwyr yn atebol. Beth, felly, Gweinidog, yw'r sefyllfa bresennol?

Wrth siarad yma bedair blynedd yn ôl, nodais fod Cymorth i Fenywod Cymru yn pryderu am y diffyg cyllideb iechyd a oedd yn cael ei fuddsoddi mewn darparwyr arbenigol yn ymwneud â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Wrth siarad yma 20 mis yn ôl, o bell, cyfeiriais at y llythyr a anfonwyd atoch gan Cymorth i Fenywod Cymru yn datgan bod gwasanaethau arbenigol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ledled Cymru wedi mynegi dryswch, rhwystredigaeth a phryder ynghylch pa gyllid ychwanegol sydd ar gael fel ymateb i COVID-19. Pa gamau ydych chi felly, wedi'u cymryd ers hynny i sicrhau cyllid cynaliadwy ar gyfer y gwasanaethau hanfodol hyn mewn cyfnodau arferol ac eithriadol?

Mae'r arolwg troseddu ar gyfer Cymru a Lloegr yn dangos bod menywod yn fwy tebygol o ddioddef pob math o gamdriniaeth—rhywiol, nad yw'n rhywiol a stelcian—ac eithrio ymosodiad rhywiol gan aelod o'r teulu, na dynion, gyda saith o bob 100 o fenywod rhwng 16 a 74 oed yn profi cam-drin domestig mewn un flwyddyn. Fodd bynnag, fel y dywedais yma dair blynedd yn ôl, roedd Heddlu Gogledd Cymru wedi cyhoeddi bod chwarter eu hadroddiadau cam-drin domestig yn cynnwys dynion, ac mae'r arolwg troseddu ar gyfer Cymru a Lloegr yn dweud bod 42 y cant o'r achosion y maen nhw bellach yn eu casglu yn effeithio ar ddynion a bod tri chwarter yr hunanladdiadau yn rhai gan ddynion. Yn eich ymateb, fe wnaethoch chi ddweud

'nid yw maint y broblem yn ddim byd tebyg i'r hyn y byddai'r ffigurau a ddyfynnwyd gan yr Aelod yn ei awgrymu.'

Wel, ffigurau swyddogol oedden nhw. Wrth gwrs, mae menywod yn llawer mwy tebygol na dynion o gael eu lladd gan bartneriaid neu gyn-bartneriaid, ond gall dynion fod yn ddioddefwyr hefyd, ac mae nifer y dynion a laddwyd o ganlyniad i drais domestig wedi bod yn codi. Wrth gwrs, mae cyd-destunau gwahanol yn berthnasol i gam-drin domestig yn erbyn menywod a dynion. Fodd bynnag, siawns na ddylem ni fod yn gweithio i gefnogi pob dioddefwr trais a cham-drin domestig, gan ddefnyddio strategaethau ac ymyriadau profedig sy'n cyflawni hyn.

Yn ystod hynt y Ddeddf, rhoddais welliant hefyd yn galw am yr hyn yr oedd Cymorth i Fenywod Cymru wedi galw amdano yn y gorffennol, a oedd yn strategaethau penodol i ryw ar gyfer dynion a menywod. Unwaith eto, dywedodd y Gweinidog na fyddai hyn yn y Ddeddf ond byddai'r angen yn cael sylw wrth i ni symud ymlaen.

Sut felly y byddwch yn cyflawni addewid Llywodraeth Cymru yn ystod hynt y Ddeddf y byddai hyn yn cael sylw? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, a diolch am eich cefnogaeth barhaus ers i chi chwarae'r rhan allweddol honno wrth i ni fynd drwy ddeddfwriaeth Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 Llywodraeth Cymru. Ac ymgysylltu trawsbleidiol iawn a'n harweiniodd i'r Ddeddf holl bwysig honno, y cyntaf o'i math i fod ar y llyfr statud. Ac rwy'n falch eich bod wedi cyfeirio at bwysigrwydd y gwaith yr ydym ni'n ei wneud mewn addysg gyda phobl ifanc, yn enwedig o edrych ar waith Sbectrwm; mae codi ymwybyddiaeth plant a phobl ifanc o gydraddoldeb, parch a chydsyniad yn hanfodol os ydym am atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. A bydd addysg cydberthynas a rhywioldeb, wrth gwrs, fel y gwyddoch chi—ac roeddem ni i gyd yn falch o roi hyn ar y llyfr statud o ran Bil y cwricwlwm yn gynharach eleni—yn rhan statudol o'r cwricwlwm newydd i bob dysgwr, ac rydym yn parhau i ariannu prosiect Sbectrwm Hafan Cymru.

Rwy'n credu efallai y bydd rhai ohonoch chi wedi gweld y rhaglen ragorol, yn fy marn i—diolch i ITV Cymru am y rhaglen neithiwr a gyflwynwyd gan Ruth Dodsworth, a oedd mewn gwirionedd yn dioddef rheolaeth drwy orfodaeth. Roedd hi'n cyflwyno'r rhaglen ynghylch mynd i'r afael â rheolaeth drwy orfodaeth, ac, mewn gwirionedd, gwelsom effaith gwaith Sbectrwm Hafan Cymru mewn ysgolion a'r effaith a gafodd ar ferched ifanc ac ar fechgyn ifanc o ran dysgu am ddatblygu perthnasoedd iach a pharchus, ac mae'n darparu hyfforddiant i staff a llywodraethwyr ysgolion. Mae dros 150,000 o blant a phobl ifanc wedi cael eu haddysgu am berthnasoedd iach drwy'r prosiect Sbectrwm ers 2015, ers i'r ddeddfwriaeth ddod i rym.

Gwnaf sylwadau ar fater y gyllideb, oherwydd y gyllideb refeniw trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ar gyfer 2021-22 yw £6.825 miliwn, ac mae hynny'n cynnwys cyllid anghylchol—cynnydd ar gyllideb 2020-21. Ac roedd hynny'n arian ychwanegol, gan gydnabod effaith y pandemig, gweld yr angen i roi mwy o gymorth i ddarparwyr gwasanaethau, gwasanaethau hanfodol i ymdrin â'r galw cynyddol a achoswyd gan bandemig COVID-19, a hefyd cynyddu'r dyraniad i sefydliadau'r trydydd sector 4 y cant am flwyddyn, er mwyn sicrhau eu bod yn gallu ymateb i'r galw cynyddol o ganlyniad i'r pandemig. Mwy o arian i gyfalaf hefyd, er mwyn sicrhau y gallem ymgysylltu, galluogi asedau sefydlog i gael eu haddasu a'u cyfarparu, a hefyd sicrhau adeiladau ac offer mwy priodol i'r rhai sy'n gweithio yn y sector.

Nawr, rydym yn gweithio ar bob lefel, ac rwy'n credu o ran mynd i'r afael â'r materion a'r strategaeth sydd i ddod, gobeithio y byddwch chi—ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymateb i'r ymgynghoriad yn llawn—yn cydnabod ein bod wedi canolbwyntio ar atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae hwn yn fater sy'n fater i gymdeithas. Mae angen ymateb cymdeithasol. Mae'n rhaid i ni newid agweddau a newid ymddygiad hefyd, a chredaf y byddwn ni'n gwneud hynny drwy addysg. Rwyf eisoes wedi gwneud sylwadau ar y gwaith sy'n cael ei wneud yn y cwricwlwm newydd, ond hefyd, yn fuan iawn, bydd gennym adroddiad Estyn yn ymateb i aflonyddu rhywiol mewn ysgolion yn dilyn adroddiad Everyone's Invited. Bydd canlyniad yr adolygiad hwnnw hefyd yn ein harwain yn ein gwaith i gadw mwy o blant a phobl ifanc yn ddiogel, yn ogystal ag edrych ar swyddogaeth addysg cydberthynas a rhywioldeb, RSE.

Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, o ran y datganiad yr wyf wedi'i wneud heddiw, i gydnabod lefel y trais yn erbyn menywod. Rwyf, wrth gwrs, wedi sôn am y ffaith bod angen i ni weithio gyda throseddwyr, a dyna mae'r rhaglen Drive yn ei wneud, sy'n cael ei ariannu gan gomisiynwyr yr heddlu a throseddu. Mae angen inni weithio gyda chyflawnwyr i newid eu hymddygiad, ond mae hynny hefyd yn ymwneud â herio'r casineb at fenywod a gwrywdod gwenwynig, sydd, mewn gwirionedd, mae'n rhaid i mi ddweud, pan ddaethom ni ynghyd ar risiau'r Senedd, yn drawsbleidiol, yr oedd yn wych bod dynion o bob plaid wedi siarad mor glir ynghylch sut yr oedden nhw eisiau herio trais gan ddynion yng Nghymru a gwneud newid gwirioneddol o ran y ffordd ymlaen.

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog heddiw a'r camau sydd wedi eu hamlinellu i fynd i'r afael â'r lefel annerbyniol bresennol o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol sydd yn creithio ein cymdeithas yma yng Nghymru. Mae'r ystadegau diweddaraf, fel mae'r Gweinidog wedi sôn, yn dangos yn glir fod angen gwneud mwy i fynd i'r afael â'r sefyllfa sy'n arwain at y mathau yma o drais wrth eu gwraidd, a bod angen creu newid sylweddol o ran agweddau cymdeithasol er mwyn gwaredu ar ymddygiad sy'n creu trawma, sy'n creu dioddefaint, sy'n creu niwed seicolegol a chorfforol ac, mewn gormod o achosion, yn lladd.

Hyd at y flwyddyn ariannol ddiwethaf, yn ôl adroddiad diweddar gan Gymorth i Ferched Cymru, roedd y rhestr aros ar gyfer pobl oedd angen gwasanaethau cefnogi yn sgil trais rhywiol dros 300, a bron i 700 yn methu â chael mynediad at loches. Cafodd yr anawsterau, wrth gwrs, o ran cael gafael ar gymorth eu dwysáu yn ystod y pandemig, wrth i oroeswyr gael eu gadael yn teimlo fel eu bod nhw ar eu pennau eu hunain yn sgil y modd cyfyngedig oedd ar gael o gyrchu cymorth a mynediad at wasanaethau. A bu'n gyfnod arbennig o anodd i oroeswyr sy'n perthyn i grwpiau o bobl sy'n barod dan anfantais yn ein cymdeithas, fel, er enghraifft, pobl ag anableddau. Mae'r dyfyniad sydd wedi ei gynnwys yn yr adroddiad Cymorth i Ferched yn werth ei adrodd yn uchel dwi’n meddwl, inni i gyd gael clywed sut beth yw canfod eich hun yn y sefyllfa yna:

'Doeddwn i ddim yn gallu ffonio gwasanaethau, ffrindiau na theuluoedd ac yn sicr ni allwn fentro cael unrhyw gymorth oherwydd bod popeth yn cael ei fonitro. Roedd bod yn fyddar yn â'i broblemau ei hun ond rwy'n ymwybodol na fyddai cael gafael ar wasanaethau wedi gallu diwallu fy anghenion pe byddwn i wedi llwyddo i wneud galwad, ni fyddwn wedi gallu clywed yr ymateb.'

Mae profiadau fel hyn yn symptom, dwi'n credu, o'r diffygion presennol yn y strategaeth a'r modd y mae gwasanaethau yn cael eu hariannu. 

Dim ond y bore yma ar Radio Cymru clywais Rhian Bowen-Davies, a benodwyd yn gynghorydd cenedlaethol cyntaf ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn ôl ym mis Medi 2015, yn cadarnhau nad oes digon o wrando ar leisiau goroeswyr, yn enwedig y rhai o grwpiau ymylol a difreintiedig.

Felly, mae'n fy nghalonogi i weld ymrwymiad y Llywodraeth i ddull mwy cyfannol o ymdrin â'r mater hwn, ac yn croesawu'n arbennig y camau a grybwyllir yn y strategaeth ynghylch gwrando'n well ar y rhai sydd â phrofiad bywyd. Croeso hefyd i'r ymrwymiad i fframwaith cenedlaethol i geisio gwella'r loteri cod post presennol sy'n wynebu goroeswyr yn rhy aml.

Fodd bynnag, Gweinidog, mae'r sector arbenigol wedi sylwi ar newid iaith yn y strategaeth fel y'i cyhoeddwyd, o 'gyllid cynaliadwy' i 'gyllid priodol'. Felly, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau y bydd yn cynnal ei ymrwymiad i ddatblygu model ariannu strategol, cynnal model ariannu ar gyfer y sector arbenigol a fydd yn sicrhau bod yr holl oroeswyr yn gallu cael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnynt?

Y tro diwethaf imi siarad â'r Gweinidog ynghylch cyllid yn y Siambr hon nododd y byddai'r gyllideb refeniw eleni yn cynyddu dros £1.5 miliwn o'i chymharu â'r flwyddyn flaenorol, a bod y dyraniad i sefydliadau'r trydydd sector hefyd wedi cynyddu 4 y cant, ac y byddai hyn yn helpu'r galw cynyddol am wasanaethau cymorth. A yw'r Gweinidog o'r farn y bydd y cynnydd hwn mewn cyllid yn ddigonol i gyflawni uchelgeisiau'r strategaeth hon, a sut y penderfynwyd ar y ffigurau hyn? Gan nad oes ymrwymiad cyllidebol i gyd-fynd â'r strategaeth, a fydd cynllun gweithredu cysylltiedig i sicrhau bod amcanion y strategaeth hon yn cael eu cyflawni?

Tybed a wnaiff y Gweinidog roi manylion hefyd am yr amcan datganedig o wneud ymyrraeth gynnar ac atal yn flaenoriaeth, gan fod cyllid cynaliadwy, wrth gwrs, hefyd yn amddiffyn menywod a merched rhag trawma, ond hefyd yn helpu i ariannu materion ar gyfer gwasanaethau cymorth pan fyddan nhw'n profi trais ar sail rhyw. Byddai rhan o hyn, wrth gwrs, yn golygu sicrhau bod cyflawnwyr trais yn erbyn menywod a merched yn cael eu dal yn yr achos cyntaf o'r ymddygiad hwn ac na chaniateir i'w hymddygiad waethygu, felly byddai gallu mynd i'r afael â chasineb at fenywod am yr hyn ydyw, trosedd casineb, yn helpu gyda'r nod hwn. Gwn i'r Gweinidog nodi o'r blaen, pan siaradom ni, ei bod yn aros am fewnbwn gan y bwrdd partneriaeth plismona a hefyd Comisiwn y Gyfraith. Mae canfyddiadau adolygiad Comisiwn y Gyfraith wedi'u cyhoeddi heddiw, canfyddiadau bod clymblaid o 20 o grwpiau ymgyrchu am hawliau menywod yn dweud y bu methiant i fynd i'r afael â phryderon cyffredinol ynghylch diffyg gweithredu ar ran y system cyfiawnder troseddol. A wnaiff y Gweinidog felly roi ei hymateb i'r argymhellion hyn?

Ac yn olaf, a wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y byddai'r fframwaith cenedlaethol a amlinellir yn y strategaeth yn cael ei orfodi er mwyn sicrhau bod gwasanaethau arbenigol yn cael eu darparu a'u cefnogi yn gyson ledled Cymru? Pa gamau y gellir eu cymryd i sicrhau bod y safonau cyflenwi yn bodloni'r lefel ofynnol? Diolch.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwy'n falch iawn o gael y cwestiynau yna y prynhawn yma. Ac efallai i ddechrau ar y pwynt olaf hwnnw ynghylch sut yr ydym ni'n mynd i sicrhau bod hyn yn wahanol a bod hyn yn cael ei weithredu, rwy'n credu mai dyma pam y mae cynnig dull glasbrint, cryfhau'r llywodraethu, y cydweithrediad amlasiantaethol, yn enwedig gyda'r heddlu—. Gan ei bod yn gwbl glir, o ran y system cyfiawnder troseddol, fod yn rhaid i ni gryfhau nid yn unig y ffaith y gall menywod fod â ffydd ynddo, a'n bod hefyd yn gweld bod ffydd yn cael ei droi'n weithredoedd, euogfarnau, a hefyd i weld hyn fel rhan o'r ffordd—ac rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi cyfeirio ato—mae'r heddlu eu hunain wedi sefydlu eu tasglu eu hunain, sy'n cynnwys yr holl heddluoedd yng Nghymru. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig fy mod yn cyd-gadeirio'r bwrdd partneriaeth cenedlaethol gyda'r prif gomisiynydd heddlu a throseddu. Felly, mae'n gwbl glir bod yn rhaid iddyn nhw gyflawni'r canlynol—. Bydd yn eiddo ar y cyd, ac wedi ymrwymo i sefydlu'r strwythur hwn ar gyfer gwneud penderfyniadau ar y cyd. Mewn gwirionedd, mae'r dull glasbrint yn gweithio'n dda o ran datblygu ein glasbrintiau cyfiawnder ieuenctid a throseddau benywaidd yng Nghymru.

Mae ymyrraeth gynnar ac atal yn flaenoriaeth, fel y dywedwch chi. Ac rwyf eisiau canolbwyntio ar eich pryderon am ariannu, y comisiynu cynaliadwy. Rwyf eisoes wedi sôn am y symiau o arian sydd wedi mynd i mewn a'r cynnydd mewn cyllid, ond mae ein cynghorydd cenedlaethol Yasmin Khan wedi gwneud gwaith arloesol yn cadeirio adolygiad comisiynu cynaliadwy gyda'r holl ddarparwyr arbenigol—anodd yn ystod y pandemig, ond rydym yn cydnabod bod angen dulliau comisiynu effeithiol arnom i sicrhau bod darpariaeth genedlaethol o ran cyllid, cyfuno adnoddau'n well, alinio'r dulliau caffael sydd gennym, er mwyn ennill mwy ar gyfer y buddsoddiad cyhoeddus sy'n mynd i mewn i VAWDASV. Felly, mae gennym y canllawiau comisiynu presennol, sy'n cael eu hadolygu, yn seiliedig ar grŵp comisiynu'r cynghorydd cenedlaethol, i weithredu hynny, ond mae hefyd yn ymwneud â buddsoddiad y mae'n rhaid iddo ddod o bob rhan o'r Llywodraeth, nid llywodraeth Cymru yn unig, ond llywodraeth leol, felly mae'n gyllid gan adrannau iechyd, tai, addysg a diogelu hefyd. Gan fod hyn i gyd yn ymwneud â gwella ansawdd gwasanaethau. Felly, mae canllawiau comisiynu yn argymell comisiynu gwasanaethau sy'n cael eu harwain gan anghenion, a hynny er mwyn sicrhau bod gennym gyllid ar gyfer gwasanaethau i gyrraedd anghenion a thirweddau amrywiol.

Rwy'n falch iawn eich bod hefyd wedi sôn am anghenion a materion penodol amrywiaeth—soniais amdano yn fy natganiad—er enghraifft, profiad menywod anabl, pobl anabl, a oedd wedyn yn teimlo'n gaeth iawn, yn enwedig yn ystod y cyfnod o gyfyngiadau symud. Felly, rwyf eisiau tynnu sylw at ein llinell gymorth Byw Heb Ofn, y gwasanaeth 24/7 ar gyfer dioddefwyr a goroeswyr cam-drin domestig, ond, yn amlwg, mae materion yn ymwneud â hygyrchedd hyd yn oed gyda hwn, ond hefyd i ddweud bod angen inni roi cyhoeddusrwydd i'r 999 a phwyso 55 pan fydd cysylltwr ffôn yn ateb, felly mae'r heddlu yn barod i ymateb. Ond ymgysylltu â'r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl hefyd, o ran yr ymgynghoriad, byddaf yn gofyn am eu barn, yn ogystal ag, wrth gwrs, barn ein fforwm cydraddoldeb hiliol hefyd. Rydych hefyd yn gwneud rhai pwyntiau pwysig iawn o ran cyflawni'r strategaeth hon, o ran ymyrraeth gynnar a hefyd atal. Dyma pryd mae'n rhaid iddo fod yn ddull aml-asiantaeth.

A dywedaf i orffen fod yn rhaid i leisiau goroeswyr fod wrth wraidd popeth a wnawn. Rwyf bob amser yn cofio un o'r menywod cyntaf un a ddaeth i mewn i'r lloches yng Nghaerdydd yr oeddwn yn ymwneud â hi. Ni fydd ots ganddi fy mod yn sôn amdani—Monica Walsh. Roedd hi'n unigolyn mor gryf. Yn y pen draw, ychydig yn ôl, daeth yn Arglwydd Faer Caerdydd. Gwelsom bryd hynny fod yn rhaid i oroeswyr ein harwain yn y ffordd y gwnaethom ddatblygu'r gwasanaethau arbenigol hynny, ac mae'n rhaid i ni wneud hynny yn y strategaeth newydd hon. Dylen nhw fod wrth wraidd popeth a wnawn. Clywsom oroeswyr, oni wnaethom ni, yn yr wylnos ychydig wythnosau'n ôl. Rwyf wedi mynnu eu bod yno ar bob lefel o'r strategaeth newydd hon. Ond mae'n rhaid i ni hefyd ymgysylltu â chyflawnwyr VAWDASV, gan barhau i herio eu gweithredoedd, gan geisio deall beth sy'n gweithio i atal cyflawni fel y gallwn ni ddiogelu'r rhai a fyddai fel arall yn cael eu cam-drin. Ond bydd ein fframwaith cenedlaethol ymgysylltu â goroeswyr yn cael ei gryfhau gan y strategaeth hon. 

Cefais gyfarfod ddoe gyda Heddlu De Cymru, a nodwyd cynnydd enfawr mewn trais yn y cartref yn ogystal â chynnydd sylweddol mewn llofruddiaethau. Yn amlwg, mae'r niferoedd, o ran rhif, ar gyfer llofruddiaethau yn fach iawn, ond mae'n dal i fod yn symptomatig o'r straen a achoswyd gan y cyfyngiadau symud a phopeth yn eu sgil, yn enwedig canlyniadau economaidd y cyfan. Ac roeddwn yn myfyrio ar yr hyn y mae angen i ni ei wneud i ymateb—pob un ohonom. Oherwydd ni all yr heddlu fod ym mhobman drwy'r amser. Os gwelwn ni hynny, dywedwn ni hynny ac mae wedi'i ddatrys, fel y dywedan nhw yn ddiddiwedd ar y trenau mewn cysylltiad â therfysgaeth. Ond mae gan bob un ohonom rwymedigaeth. Os gwelwn rywbeth sydd o'i le yn ein tyb ni, pan fo rhywun yn cael ei gam-drin, yn enwedig os yw'n blentyn, mae'n rhaid i ni ddweud wrth rywun siawns—peidio â cheisio ei ddatrys ein hunain, ond dweud wrth bobl sydd wedi'u hawdurdodi i ddatrys y pethau hyn. Oherwydd fel arall, byddwn bob amser yn mynd i mewn i'r cylch dieflig hwn o drais, oherwydd y plant sy'n dyst i drais yn y cartref, rwy'n siŵr y byddech yn cytuno, Gweinidog, ar ôl eich anogaeth—

Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr.

—hirsedydlog yn hyn i gyd, yw'r rhai sydd naill ai'n mynd ymlaen i fod yn ddioddefwyr eu hunain neu'n gyflawnwyr. Ac mae'n rhaid i ni roi terfyn ar y drws troi hwn. Felly, gobeithio—. Rwy'n edrych ymlaen at yr adroddiad ar Everyone's Invited gan Estyn, oherwydd yr wyf yn siŵr y bydd hwnnw'n rhoi rhai marcwyr pwysig i ni o ran yr hyn y mae angen i ni ei wneud i newid.

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Wel, fe wnaf ganolbwyntio ar y pwynt yna am blant. Rydym mewn gwirionedd yn chwilio am leisiau plant a phobl ifanc yn yr ymgynghoriad ar y strategaeth ddrafft. Rydym yn gweithio gyda'n partneriaid i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed. Mae gennym arolwg ar-lein wedi'i gynllunio, wedi'i dargedu'n benodol at blant a phobl ifanc, a Chomisiynydd Plant Cymru, NSPCC, Plant yng Nghymru, Cymorth i Fenywod Cymru, Llwybrau Newydd, Bawso, maen nhw i gyd yn ymgysylltu â ni i sicrhau y gallan nhw fod yn rhan o hynny. Ac maen nhw, wrth gwrs, yn elwa ar y gwaith sy'n cael ei wneud gan brosiect Sbectrwm Hafan Cymru. Rydym hefyd yn awyddus iawn—rwy'n cyfarfod â'r Gweinidog y Gymraeg ac Addysg—. Mae gennym beth amser i fynd i sefydlu'r cwricwlwm mewn gwirionedd, y cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb, a'r hyn y mae'n ei ddweud yw, 'Beth ydym ni'n ei wneud nawr?' oherwydd bod gan bob lleoliad addysg yng Nghymru ddyletswydd gyfreithiol i sicrhau bod plant yn cael mynediad i amgylchedd dysgu diogel ond y gallan nhw hefyd adrodd ar eu profiadau bywyd.

Hoffwn ddweud yn olaf fod pob un o'r pedwar heddlu yng Nghymru yn cymryd y mater hwn o ddifrif—yn fwy o ddifrif nag yr wyf erioed wedi'i weld—cofnodi digwyddiadau, darparu mwy o hyfforddiant, sicrhau ymateb cadarn i ddwyn troseddwyr i gyfrif, gan weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol ac iechyd i ddarparu'r ymateb cydgysylltiedig a chydlynol hwnnw. A gobeithio y byddwch, hyd yn oed drwy'r pwyllgor efallai, yn gallu gofyn i'r heddlu ddangos sut y maen nhw'n ymgysylltu â hyn. Gwn y bydd hyn yn newid sylweddol, a 'paid cadw'n dawel' yw'r neges—'gofyn a gweithredu', bod yn ddewr—a dywedwyd hyn ar draws y Siambr hon droeon, rhywbeth sydd i'w groesawu'n fawr.

Diolch ichi, Gweinidog. Mae eich datganiad unwaith eto, fel bob amser ar y pynciau hyn, i'w groesawu'n fawr. Ni ellir ac ni ddylid goddef unrhyw drais yn erbyn menywod a merched o fewn y gymdeithas heddiw. Mae'r ffaith mai cam-drin domestig sy'n lladd y mwyaf o fenywod rhwng 19 a 44 oed—fel y dywedwch chi yn eich datganiad, Gweinidog, hyd yn oed yn fwy na chanser y fron—yn ein hatgoffa ni o'r angen dybryd i fynd i'r afael â cham-drin domestig a'r ymddygiadau o gasineb at ferched yn ein cymdeithas.

Rwy'n teimlo y gallai addysg fod yn arf defnyddiol iawn wrth helpu i fynd i'r afael â cham-drin domestig, a dyma pam yr hoffwn ganolbwyntio ar hyn. Bydd meithrin beth yw perthnasoedd iach ym meddyliau ein plant a'n pobl ifanc, rwy'n credu, yn gam allweddol ymlaen o ran dileu'r ymddygiadau hyn, felly rwy'n falch y bydd trafodaeth ac addysg ar hyn yn cael eu hymgorffori yn y cwricwlwm newydd; yn wir, roedd yn un o'r prif drobwyntiau allweddol i mi, o beidio â chefnogi'r Bil addysg y tymor diwethaf i'w gefnogi wedyn, oherwydd roeddwn mor falch o weld y byddai hyn yn rhan o'r cwricwlwm newydd, oherwydd mae angen cael y sgyrsiau hyn. Ac rwy'n credu'n wirioneddol y bydd ei ymgorffori yn gymorth mawr i fynd i'r afael ag ef.

Gweinidog, byddwn yn ddiolchgar pe baech yn amlinellu effaith addysgu hyn i bobl ifanc a sut y caiff ei fonitro a'i fesur i sicrhau ei fod yn cael yr effaith a ddymunir, a bod ansawdd a chynnwys y ddarpariaeth yn bwysig, yn amlwg, ac rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno, ei briodoldeb o ran oedran yn ogystal â chysondeb, wrth gwrs, y dull gweithredu ar draws pob ysgol. A pha drafodaethau yr ydych wedi'u cael gyda'r Gweinidog addysg ynghylch pwy fydd yn y sefyllfa orau i addysgu ar y materion hyn—athrawon eu hunain neu gyrff allanol sydd ag arbenigedd mewn siarad am hyn gyda phobl ifanc? Oherwydd—

Mae angen i chi ddod i ben nawr.

[Anghlywadwy.]—yn y Bil addysg, ond nawr yw'r amser ar gyfer y manylion hynny, os gwelwch yn dda, a pha arian a fydd yn dilyn i sicrhau y cyrhaeddir yr uchelgeisiau hyn. Diolch.

Diolch yn fawr, Laura Anne Jones, a diolch am ymateb mewn ffordd mor adeiladol a chadarnhaol i'm datganiad. Rwy'n falch eich bod wedi ailadrodd yr ystadegyn gwarthus hwnnw yn fy natganiad, y ffaith bod 115 o fenywod wedi'u lladd gan ddynion hyd yma eleni ac mai cam-drin domestig sy'n lladd y mwyaf o fenywod rhwng 19 a 44 oed yn y DU. Mae'n rhaid i ni ailadrodd yr ystadegyn hwnnw i'n hatgoffa ni ei fod yn endemig ac mae'n rhaid i ni wneud y newid hwnnw.

Roeddwn i eisiau sôn am ysgolion, oherwydd rwyf wedi ymateb cryn dipyn am addysg cydberthynas a rhywioldeb, yr ymateb i adroddiad Estyn a gyflwynwyd gan y Gweinidog addysg, gan weithio'n agos iawn, nid yn unig â mi fy hun, ond hefyd â'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol o ran diogelu plant. Ond rwy'n credu fy mod hefyd am gydnabod rhaglen ysgolion heddlu Cymru, yr ydych o bosib i gyd yn ymwybodol ohoni. Rydym wedi cefnogi honno; eto, nid yw wedi'i ddatganoli, plismona, ond rydym yn cefnogi rhaglen ysgolion heddlu Cymru. Rydym yn buddsoddi £1.98 miliwn bob blwyddyn ac mae hynny'n cyfateb i'r pedwar heddlu, ac mewn gwirionedd, maen nhw wedi ehangu cwmpas yr hyn y maen nhw yn mynd i'r afael ag ef pan fyddan nhw yn dod i mewn i ysgolion, a byddwch yn gwybod faint o ddisgyblion sy'n ymateb yn gadarnhaol iawn i raglen ysgolion Cymru. Felly, nawr, mae'r rhaglen graidd yn cynnwys cam-drin domestig, bwlio, diogelwch ar-lein, secstio, camfanteisio'n rhywiol ar blant, cydsyniad; rhaglen gytbwys iawn o fewn ysgolion cynradd ac uwchradd. Rydym yn adolygu'r rhaglen i weld sut y gallwn symud hynny ymlaen, a'i haddasu hefyd i ymateb i'r pryderon a godwyd gan wefan Everyone's Invited. Unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â'r gwaith y gallwn ni ei wneud mewn ysgolion; mae gennym gyfle gwirioneddol yng Nghymru gyda'n cwricwlwm newydd. Rwyf hefyd eisiau dweud bod Amanda Blakeman, y dirprwy brif gwnstabl, a hefyd y dirprwy gomisiynydd heddlu a throseddu Eleri Thomas yn ein sicrhau ni eu bod yn mynd i sicrhau bod rhaglen ysgolion yr heddlu yn barod i ymateb yn arbennig i wefan ac adroddiad Everyone's Invited, sydd, wrth gwrs, yn ymateb i Estyn, a bydd y Gweinidog yn ymateb i'w hadroddiad maes o law.

Hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru am ei gwaith parhaus ar y strategaeth hon, a hefyd i'r Gweinidog am sicrhau nad yw merched yn gorfod ysgwyddo'r cyfrifoldeb am drais yn erbyn menywod drwy orfod addasu eu hymddygiad. Ers gormod o amser yn ein hanes, mae'r naratif wedi canolbwyntio ar weithredoedd y dioddefwr a dim digon ar sut yr ydym yn rhoi terfyn ar drais yn erbyn menywod, oherwydd nid oes dioddefwyr heb gyflawnwyr.

Mae'n gadarnhaol gweld bod gwaith eisoes yn cael ei wneud mewn llawer o awdurdodau lleol ledled Cymru i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod. Yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi cyflwyno cynllun cyflawnwyr arloesol. O fewn y cynllun, gwneir ymdrech i ddiogelu dioddefwyr a hefyd adsefydlu cyflawnwyr i ddod ag unrhyw gylchoedd cam-drin i ben yn y dyfodol. A gyda'r achosion diweddar o gynnydd sydyn yn yr economi nos, ni allwn adael i'r naratif symud o wraidd y broblem. Mae'n rhaid i ni ddechrau drwy newid y diwylliant sydd wedi caniatáu i ymosodiadau fel y rhain ddigwydd mor aml.

Felly, roeddwn am orffen drwy ofyn i'r Gweinidog, mae'n debyg, faint yr ydych yn ymwybodol o'r cynlluniau cyflawnwyr a sut y maen nhw'n lledaenu ar draws Cymru, a'ch cefnogaeth i'r rheini. A hefyd hoffwn gydnabod, fel y dywedoch chi, y nifer fawr o oroeswyr sydd wedi cyfrannu at y cynllun hwn. Maen nhw wedi bod yn hynod ddewr ac anhunanol wrth rannu eu straeon fel y gallan nhw ddiogelu ac achub bywydau.

Diolch yn fawr iawn i Sarah Murphy, a diolch i chi hefyd am dynnu sylw at yr arfer da iawn ym Mhen-y-bont ar Ogwr gyda'r cynllun cyflawnwyr. Gan gydnabod pwysigrwydd—hynny yw, mae'n ddyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i gyflawni, bum mlynedd ar ôl i'r ddeddfwriaeth ddod i rym, ond gweithio mewn partneriaeth a chydnabod bod hyn yn rhywbeth sylfaenol o ran sut yr ydym yn mynd i'r afael â hyn.

Fe fanteisiaf ar y cyfle i ymateb, nid i Sarah Murphy, ond i gwestiwn a godwyd gyda mi yn gynharach hefyd gan Sioned Williams. Rydym yn siomedig iawn ynghylch adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar droseddau casineb heddiw, y ffaith nad ydyn nhw wedi argymell y dylid ychwanegu rhyw neu rywedd fel nodwedd warchodedig o ran ein galwad am gydnabod casineb at ferched. Rwy'n siomedig iawn am benderfyniadau eraill i beidio ag ychwanegu oedran fel nodwedd warchodedig mewn cyfreithiau troseddau casineb, a chynnwys hefyd bobl sy'n ddigartref, gweithwyr rhyw neu is-ddiwylliannau eraill. Felly, rydym yn sylweddoli bod yn rhaid i ni gyflwyno ein sylwadau i Lywodraeth y DU, ond hoffwn sicrhau Sarah Murphy ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda phartneriaid nad ydyn nhw wedi'u datganoli yn yr heddlu, fel y mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, a diolch i'r awdurdod lleol am gymryd y cam a bod ar y blaen o ran yr hyn yr ydym eisiau ei gyflawni yn y strategaeth.

Mae'n drist clywed yr ystadegau yna heddiw o ran trais yn y cartref. Roeddwn i'n ymweld â'r heddlu a oedd yn gyfrifol, y sarjant a oedd yn gyfrifol, am Ddwyfor Meirionnydd yn ddiweddar, ac yntau'n dweud, dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, mae niferoedd yr achosion trais yn y cartref wedi cynyddu yn aruthrol. Beth oedd yn fy nhristáu i yn fwy, hyd yn oed, oedd ymweliad ag Ambiwlans Awyr Cymru ddydd Gwener diwethaf yn Ninas Dinlle, a hwythau'n dweud bod eu galwadau nhw'n bellach wedi cynyddu yn sylweddol, yn mynd allan oherwydd trais yn y cartref. Mae'n dangos lefel yr her sydd o'n blaenau ni, felly diolch yn fawr iawn i chi am eich cyflwyniad.

Dwi jest eisiau canolbwyntio ar un pwynt yn benodol, sef amcan 6 sydd yn eich cyhoeddiad ysgrifenedig. Rydych chi'n sôn am:

'Rhoi mynediad cyfartal i ddioddefwyr at wasanaethau...a’r rheini’n wasanaethau holistaidd o ansawdd uchel y darperir adnoddau priodol ar eu cyfer, sy’n seiliedig ar gryfderau' ac sy'n ymatebol ledled Cymru. A wnewch chi, os gwelwch yn dda, ymhelaethu ar beth yn union rydych chi'n ei olygu wrth 'fynediad cyfartal'? Dwi wedi nodi o'r blaen mewn sgwrs efo chi yma yn y Siambr y ffaith mai dim ond un canolfan atgyfeirio ymosodiadau rhywiol sydd gennym ni yng ngogledd Cymru, ym Mae Colwyn, a bod angen gweld mwy o'r rhain, er enghraifft. Beth yn union mae 'rhoi mynediad cyfartal' i bob dioddefwr yn ei olygu, ac a wnewch chi sicrhau bod cymunedau gwledig ddim yn colli allan? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn i'r Aelod am y cwestiynau yna, cwestiynau treiddgar. Mae'n mynd i fod, yn y strategaeth hon, fel y gwyddoch chi, rydym yn ymestyn cylch gwaith y strategaeth i gynnwys nid yn unig trais yn y cartref, ond trais ar y stryd, yn y gweithle, ac i edrych yn llawnach o lawer ar drais rhywiol a gwasanaethau trais rhywiol, a sicrhau, pan ddywedwn 'mynediad cyfartal', daw'n ôl at y cwestiwn hwnnw gan eich cyd-Aelod ynghylch comisiynu cynaliadwy a sicrhau bod gennym ddull gweithredu i Gymru gyfan. Felly mae hynny'n ymwneud â safonau a fydd yn cael eu pennu o ran y comisiynu cynaliadwy hwnnw a darparu gwasanaethau, a sicrhau bod gennym gynllunio strategol effeithiol a fframwaith safonau cenedlaethol a all wella a gweithio tuag at y trefniadau ariannu cynaliadwy hynny ar gyfer y sector VAWDASV yng Nghymru. Felly, mae'n rhaid i hynny gynnwys cymunedau gwledig a bydd yn eu cynnwys. Cofiaf y digwyddiad a arweiniwyd gan Joyce Watson, pan edrychom yn benodol ar gam-drin domestig a thrais yn erbyn menywod mewn cymunedau gwledig, ac arweiniwyd hynny gyda Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched. Mae gennym y cyfrifoldeb statudol hwnnw gan fod gan bob awdurdod lleol y cyfrifoldeb statudol hwnnw, ond o ran cyllid cyffredinol, byddwn yn sicrhau y bydd Cymru gyfan, gan gynnwys ardaloedd gwledig, yn cael ei chynnwys, ac mae'n rhaid cefnogi'r canolfannau atgyfeirio ymosodiadau rhywiol, wrth gwrs, i ddiwallu anghenion ledled Cymru.

Ar gyfer y cofnod, yn 2018 deuthum yn llysgennad balch y Rhuban Gwyn, ac rwy'n croesawu'n fawr y datganiad heddiw gan y Gweinidog. Ond, rwyf eisiau dechrau gyda datganiad a neges syml na ellir ei dweud digon: dynion sy'n gorfod newid os ydym ni am fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a chasineb yn erbyn menywod. Dirprwy Lywydd, rydym wedi clywed heddiw gan y Gweinidog a'r Aelodau ar draws y Siambr am yr ystadegau brawychus a gofidus iawn, na fyddaf yn eu hailadrodd, ond pryd bynnag yr wyf yn siarad am drais yn erbyn menywod, rwyf bob amser yn cael yr un neges: beth am ddynion? Nawr, er bod cam-drin domestig yn erbyn dynion yn fater gwirioneddol a difrifol iawn, mae'n bwysig nodi bod 38 y cant o ddioddefwyr benywaidd yn cael eu lladd gan bartner presennol neu gyn-bartner. Nawr, mae ymgyrch y Rhuban Gwyn yn ymwneud â chael dynion i ddeall maint y broblem honno. Mae hefyd yn ymwneud â deall mai ein problem ni fel dynion ydyw—nid menywod, dynion. Ond er gwaethaf yr holl waith mae Rhuban Gwyn yn ei wneud ac mae llawer o sefydliadau eraill yn ei wneud, mae rhai dynion yn profi'n anoddach eu cyrraedd nag eraill. Gweinidog, felly, a gaf i ofyn i chi pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i annog sefydliadau, mawr neu fach, ledled Cymru i gymryd addewid y Rhuban Gwyn a lledaenu'r neges hynod bwysig hon?

A gaf ddiolch i Jack Sargeant am y datganiad pwysig iawn yna cyn ei gwestiwn? A dim ond dweud, rydych yn chwarae rhan mor bwysig, Jack Sargeant, heddiw wrth ofyn y cwestiwn a datgelu'r heriau yr ydych chi'n eu hwynebu drwy siarad, drwy beidio â chadw'n dawel, drwy fod yn llysgennad Rhuban Gwyn. Felly, rydych chi'n esiampl i eraill. Gall ein holl gyd-Aelodau gwrywaidd fod yn esiamplau yn hyn o beth, a gobeithio y byddwch i gyd yn cofrestru i fod yn llysgenhadon Rhuban Gwyn. Rydych chi'n esiampl fel dyn ifanc, rydych chi'n cael eich parchu a'ch edmygu'n eang gan eich cyfoedion, felly mae hynny'n hynod bwerus a phwysig.

Roeddwn i eisiau diolch hefyd i Gweinidog y Gymraeg ac Addysg a drefnodd mentrau yn ddiweddar i fynd i'r afael â chasineb at fenywod ar-lein. Efallai eich bod yn ymwybodol, mewn partneriaeth â Chymdeithas Bêl-droed Cymru, iddo lansio ymgyrch, gan gynnwys ffilm bwerus iawn yn cynnwys chwaraewyr pêl-droed Cymru yn trafod enghreifftiau bywyd go iawn o gam-drin ar-lein. Addysg yw'r allwedd, onid yw e, i'r newid? Ond roeddwn i'n falch iawn, ac rwy'n siŵr y bydd cyd-Aelodau, pan welsom gadetiaid Heddlu Gwent, cadetiaid ifanc, yn yr wylnos a drefnodd Joyce Watson ychydig wythnosau'n ôl, ochr yn ochr â diffoddwyr tân, y gwasanaethau cyhoeddus, pobl sydd eisiau bod yn llysgenhadon y Rhuban Gwyn. Gallwn wneud y newid hwnnw os gallwn ystyried galwad Jack Sargeant heno, byddwn yn dweud, i sicrhau bod pawb yn rhan o ymgyrch y Rhuban Gwyn. Byddwn ni'n sicr yn galw amdano, nid yn unig yn y sector cyhoeddus, ond yn y sector preifat a'r trydydd sector hefyd.

Ac yn olaf, James Evans.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad. Roedd yn wefreiddiol ac yn peri gwyleidd-dra ymuno â chi a chyd-Aelodau eraill ar draws y Siambr hon ac, yn bwysicach, goroeswyr trais yn y cartref y noson o'r blaen, ac rwyf eisiau ailddatgan fy ymrwymiad ac ymrwymiad fy mhlaid i roi terfyn ar drais a thrais domestig yn erbyn menywod.

Yn anffodus, mae aflonyddu, cam-drin a thrais yn ddigwyddiadau dyddiol i fenywod, ac am lawer rhy hir, mae menywod wedi cyflyru eu bywydau, wedi newid eu hymddygiad ac wedi cymryd gwahanol lwybrau adref, pan mai'r realiti yw nad mater i fenywod yw newid eu hymddygiad, mater i ddynion yw newid ein hymddygiad. Mae gan ddynion ran bwysig iawn yma ac mae'n rhaid i ni siarad, helpu i lunio polisi'r Llywodraeth a bod yn rhan o'r ateb. Felly, Gweinidog, a wnewch chi amlinellu i mi yn y Siambr—gwn eich bod wedi codi hyn yn gynharach—pa waith ar draws y Llywodraeth sydd wedi'i wneud, yn ehangach na'r cwricwlwm yn unig, i addysgu pobl ifanc am berthnasoedd iach, ac i annog pobl i dynnu sylw at droseddau casineb at fenywod a throseddau casineb pan fyddant yn eu gweld? Diolch.

Diolch yn fawr, James Evans. Dyma'r union beth sydd ei angen arnom, onid yw e, o ran yr ymateb i'r datganiad heddiw? Roeddech yn rymus iawn ar risiau'r Senedd pan sonioch chi am fod yn dad hefyd, a gwnaeth siaradwyr eraill—Rhun ap Iorwerth ac eraill, a Jack Sargeant—siarad mor rymus. Felly, rydych yn rhan o'r ateb, a diolch i chi am gefnogaeth eich plaid, gan fod gennym gytundeb trawsbleidiol ar draws y Siambr hon, rwy'n credu. Nid mater i fenywod addasu eu hymddygiad ydyw; mater i gamdrinwyr newid eu rhai nhw ydyw. Ac os gall y neges hon ledaenu o heddiw ymlaen, mae hynny'n bwysicach fyth. Rwy'n credu fy mod wedi ymdrin â rhai o'r pwyntiau a godwyd gennych. Rwy'n credu bod rhaglen ysgolion yr heddlu yn bwysig. Mae'n ymyriad arall y tu allan i gwricwlwm yr ysgol. Byddwn yn cael cyfle pwerus iawn gyda'r newidiadau i'r cwricwlwm ysgol hefyd. Ond hefyd, rwy'n credu, fel y dywedais mewn ymateb i Jenny Rathbone, y bydd lleisiau plant a phobl ifanc yn allweddol iawn i'r ymgynghoriad ar y strategaeth ddrafft. Nid yw hynny erioed wedi digwydd o'r blaen. Felly, maen nhw'n mynd i'n helpu ni. Nhw yw'r dyfodol. Nhw yw'r rhai sydd hefyd wedi'u targedu, yn enwedig drwy'r cyfryngau cymdeithasol, gan rai o'r ffyrdd erchyll y mae casineb at fenywod yn cael ei ddwysau gan ddod yn endemig. Gwelsom—ac rwy'n credu, Janet Finch-Saunders, efallai eich bod chi wedi gweld y rhaglen honno, ac eraill—pan oedd bechgyn ifanc yn dweud, 'Rydym wedi gweld beth sy'n anghywir am y ffordd y gall dynion a bechgyn drin menywod'. Dyna'r hyn a ddysgwyd o raglen Sbectrwm Hafan. Mae'n rhaid i hynny ddigwydd ym mhob ystafell ddosbarth, yn fy marn i.

Diolch i'r Gweinidog.