8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru

– Senedd Cymru am 5:40 pm ar 30 Tachwedd 2022.

Danfonwch hysbysiad imi am ddadleuon fel hyn

Photo of David Rees David Rees Labour 5:40, 30 Tachwedd 2022

Eitem 8 y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig—pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru, a galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.

Cynnig NDM8150 Darren Millar, Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 16.5:

1. Yn sefydlu pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru

2. Yn cytuno mai cylch gwaith y pwyllgor yw:

a) nodi ble nad yw ymchwiliad COVID-19 y DU yn gallu craffu'n llawn ar ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus Cymru i bandemig COVID-19;

b) cynnal ymchwiliad i'r meysydd a nodwyd;

3. Yn cytuno y bydd y pwyllgor yn cael ei ddiddymu erbyn Rhagfyr 2024 yn dilyn dadl yn y Cyfarfod Llawn ar ei adroddiad terfynol.

Cynigiwyd y cynnig.

Photo of Russell George Russell George Conservative 5:40, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Mae ein cynnig heddiw yn argymell y dylai'r Senedd hon sefydlu pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru a chytuno mai cylch gwaith y pwyllgor fyddai i (a) nodi ble nad yw ymchwiliad COVID-19 y DU yn gallu craffu'n llawn ar ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus Cymru i bandemig COVID, a (b) cynnal ymchwiliad i'r meysydd a nodwyd. A hoffwn geisio osgoi cyfuno dau fater heddiw. Mae gennym destun ein cynnig—y pwyllgor diben arbennig—a hefyd, yn ail, y farn y dylai Llywodraeth Cymru fod wedi caniatáu ymchwiliad penodol i Gymru gyfan. Ac er nad wyf am gyfuno'r ddau, rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod yn gosod rhywfaint o gyd-destun ynglŷn â pham ein bod ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, wedi cyflwyno'r cynnig yma heddiw. Mae'r Llywodraeth yn gyson wedi gwrthod y cais am ymchwiliad ar gyfer Cymru, ac maent wedi gwneud hynny gan wybod bod hanner Aelodau'r Siambr hon yn credu y dylid cynnal ymchwiliad penodol i Gymru. Mae llawer o gyrff iechyd a gweithwyr proffesiynol ledled Cymru'n credu hynny hefyd ac yn bwysicaf oll, wrth gwrs, grŵp Covid Bereaved Families for Justice Cymru, sy'n cynrychioli llawer o'r bobl sydd wedi marw yng Nghymru o COVID-19.

Nawr, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd ymchwiliad COVID y DU yn gwneud eu gwaith o graffu ar Lywodraeth y DU a'i weithredoedd, ond nawr rydym wedi gweld y glasbrint, rydym yn gwybod na all yr ymchwiliad graffu'n llawn ar Lywodraeth Cymru. Rydym yn gwybod hyn oherwydd, y mis hwn, mae'r Farwnes Hallet, sy'n arwain ymchwiliad y DU, wedi pwysleisio na fyddai'r ymchwiliad yn trafod pob mater yng Nghymru. Dyna a ddywedodd—ni fyddai'r ymchwiliad yn ymdrin â phob mater yng Nghymru. Ac wrth siarad yng nghynhadledd i'r wasg yr ymchwiliad, aeth rhagddi i ddweud,

'byddwn yn ceisio sicrhau ein bod yn ymdrin â'r holl faterion mwyaf arwyddocaol a phwysig' ond

'ni allwn ymdrin â phob mater, ni allwn roi sylw i bob tyst, na galw pob tyst, bydd rhaid inni ganolbwyntio ar y penderfyniadau mwyaf arwyddocaol a'r penderfyniadau pwysicaf.'

Ac rydym hefyd yn gwybod, fis i mewn i'r cyfyngiadau symud, fod y Prif Weinidog wedi dweud,

'Fe wnawn ni'r peth iawn dros Gymru ar yr adeg y mae'n iawn i Gymru ac ni wnawn hynny drwy edrych dros ein hysgwydd ni ar beth y mae eraill yn ei wneud.'

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Photo of Russell George Russell George Conservative 5:43, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ei phenderfyniadau ei hun, a phenderfyniadau gwahanol iawn ar adegau, ac mae ganddi hawl i wneud hynny wrth gwrs, ond byddwn yn gobeithio y byddai'r Prif Weinidog yn derbyn y dylai fod craffu ar y penderfyniadau a wnaed, ac atebolrwydd yn eu cylch. Ac rydym yn gwybod nad yw ymchwiliad y DU yn gallu gwneud hynny. Felly, os yw'n parhau i fod mor hyderus, rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn gallu nodi pam nad oes galw am atebolrwydd na chraffu pellach ar gamau gweithredu Llywodraeth Cymru.

Lywydd, rwyf am fod yn glir ynghylch yr angen i'r pwyllgor hwn ddechrau ar ei waith yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Mae'n hanfodol fod y pwyllgor diben arbennig, fel y mae ein cynnig yn ei argymell, yn gweithio nid yn unig gydag ymchwiliad COVID y DU, ond hefyd y timau amrywiol sydd wedi'u sefydlu ar draws y Llywodraeth a'r cyrff cyhoeddus i roi'r wybodaeth i'r ymchwiliad, ac rwy'n ofni y byddai gwybodaeth hanfodol a gesglir gan y timau hyn yn cael ei cholli pe bai'r pwyllgor yn aros i ddechrau ar eu gwaith. Ac mae'n ymddangos yn glir i mi y gallai gwaith y pwyllgor ar nodi'r bylchau posibl yn yr ymchwiliad ddigwydd yn hawdd ochr yn ochr â llinell amser y DU, gan archwilio mewn amser real y meysydd na fyddant wedi'u cynnwys. Fodd bynnag, bydd y pwyllgor hefyd yn gallu defnyddio'r modiwlau a amlinellir yn yr ymchwiliad i archwilio elfennau a allai fod ar goll yn gynnar a gall ddechrau casglu data a gwybodaeth berthnasol, ac wrth gwrs, bydd y pwyllgor yn gallu gweithredu, drwy fod yn hylif ac yn hyblyg yn ei waith.

Rwyf am ddarllen datganiad yn fy sylwadau agoriadol yma, Lywydd. Datganiad ydyw a gafodd ei ddarparu gan grŵp Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, cyn y ddadl heddiw. Dyma eu geiriau:

'Rydym yn croesawu'r weithred hon gan y gwrthbleidiau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cael pob cyfle i gynnal ymchwiliad Covid penodol i Gymru ond mae wedi dewis peidio. Cawsom sicrwydd gan Brif Weinidog Cymru mai cynnwys Cymru yn Ymchwiliad y DU oedd y peth cywir er bod penderfyniadau datganoledig wedi'u gwneud. Er hynny ni all Ymchwiliad y DU ymdrin â'r materion yng Nghymru yn fanwl ac yn y modd y dywedodd y Prif Weinidog ei fod ei eisiau. Y cyfan y dymunwn iddo gael ei gydnabod yw'r hyn a aeth o'i le i'n hanwyliaid ac i wersi gael eu dysgu. Mae ein pryderon am Ymchwiliad y DU yn dod yn wir ac nid yw Prif Weinidog Cymru wedi herio hyn. Yn y pen draw, rydym yn haeddu ymchwiliad penodol i Gymru  dan arweiniad barnwr. Yn anffodus, gwrthodwyd hyn i ni yng Nghymru, felly bydd y pwyllgor hwn o leiaf yn helpu i sicrhau craffu manwl ar Gymru na fydd Ymchwiliad y DU yn ei wneud.'

Felly, rwy'n gobeithio y bydd y datganiad hwnnw gan y grŵp Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru—. Rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog, wrth ymateb i'r ddadl hon heddiw, yn gallu gwneud sylw ar eu datganiad hwy hefyd, yn ogystal â rhai o fy sylwadau agoriadol eraill. Diolch, Lywydd.

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru 5:47, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Rwy'n siarad ar ran Plaid Cymru fel cyd-gyflwynydd y cynnig. Mae pob un ohonom yn y Siambr hon yn cynrychioli pobl yr effeithiwyd arnynt gan y pandemig ofnadwy hwn: pobl sydd wedi colli anwyliaid, pobl sydd eisiau gwybod, pan fydd hyn yn digwydd eto—nid yn ein hoes ni, gobeithio—y gall Cymru fod yn barod, mor barod â phosibl, ac wedi'i harfogi gystal ag y gallem fod i wneud y penderfyniadau cywir y tro nesaf.

Roedd hi'n amlwg y byddai angen ymchwiliad arnom. Fe wnaethom alw am un. Fe gytunodd Llywodraeth Cymru. Ond mae'n ymddangos ein bod yn siarad am ddau ymchwiliad gwahanol iawn. I ni, o'r cychwyn roedd yn rhaid iddo fod yn ymchwiliad sy'n benodol i Gymru, yn rhedeg ochr yn ochr ag un y DU—pam lai? Yn wir, cafodd penderfyniadau eu gwneud yn Whitehall a effeithiodd ar bob un ohonom, a meysydd o gyfrifoldeb cyffredin hefyd, ond fe gafodd cymaint o benderfyniadau eu gwneud yn gwbl briodol yng Nghymru gan Weinidogion Cymru, a gafodd eu dwyn i gyfrif yma yn y Senedd hon. Cafodd cyllidebau eu gosod yng Nghymru. Cafodd pobl driniaeth gan staff ymroddedig GIG Cymru. Bu farw miloedd ar draws y sectorau iechyd a gofal yng Nghymru. Dim ond ymchwiliad penodol i Gymru sy'n mynd i allu craffu'n briodol ar y camau gweithredu hynny.

Ond dewisodd y Llywodraeth Lafur optio allan o'r lefel fforensig honno o graffu, gan ddewis gadael y cyfan yn lle hynny yn nwylo pa ymchwiliad bynnag y penderfynodd Boris Johnson, ar y pryd, ei sefydlu. Ac rwy'n siŵr fod hynny'n gwneud cam â phobl Cymru, y rhai a gollodd anwyliaid oherwydd COVID, a phob un ohonom sydd am sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu. Ym mis Mawrth eleni—rwy'n dyfynnu o wefan Llywodraeth Cymru—dywedodd y Prif Weinidog fod 'sylwadau ar y cyd' wedi cael eu gwneud

'i Brif Weinidog y DU er mwyn sicrhau y bydd profiadau pobl Cymru'n cael eu hadlewyrchu'n briodol a thrylwyr yn yr ymchwiliad'.

Ym mis Ebrill, dywedodd:

'Rwy'n falch o weld bod arwyddion cryf eisoes y bydd yr ymchwiliad... wedi ymrwymo i sicrhau bod yr ymchwiliad yn cael ei gynnal mewn ffordd sy'n hygyrch i bobl yng Nghymru, ac yn rhoi'r atebion y maen nhw eu heisiau iddyn nhw.'

Ond y cadeirydd, y Farwnes Hallett ei hun, a roddodd y gwirionedd i ni. Pan ofynnwyd iddi ar ddechrau'r ymchwiliad ynglŷn â lefel y craffu y gellid ei roi i faterion yn ymwneud â Chymru, fe ddywedodd yn glir nad yw'n gallu rhoi sylw i bob mater. Ond mae'n rhaid i ni geisio gwneud hynny.

Nawr, er fy mod i'n dal o'r farn fod angen ymchwiliad Cymreig, mae cynnig heddiw yn argymell dewis arall pragmatig. Mae rhai wedi awgrymu y gallai pwyllgor o'r Senedd hon gynnal ymchwiliad Cymreig llawn—mae gennyf rai pryderon ynghylch capasiti ar gyfer hynny—ond mae'r cynnig hwn yn egluro'r hyn y gellid ei wneud. Os na all ymchwiliad y DU gynnwys yr holl faterion, gadewch inni wneud dadansoddiad o'r bwlch, os mynnwch; nodi'r hyn nad yw'n cael y craffu sydd ei angen, a chanolbwyntio wedyn ar chwilio am atebion i'r materion hynny. Pa wrthwynebiad posibl a allai fod gan y Llywodraeth ac Aelodau Llafur i hynny? Maent yn dweud wrthym eu bod yn cytuno â'r angen am atebion, fod angen inni ddysgu gwersi. Wel, dyma ffordd o'i wneud yn drawsbleidiol, gan ddefnyddio'r adnoddau seneddol sydd ar gael i ni fel Senedd.

Fe wyddom beth yw rhai o'r bylchau. Gallwn ddechrau ar y gwaith yn barod. Mae rhai o'r elfennau sy'n ymwneud â Chymru heb eu cynnwys yng nghwmpas ymchwiliad y DU. Ni wnaeth Llywodraeth Cymru herio'r ffaith nad oedd unrhyw elfen Gymreig i'r gwrandawiad rhagarweiniol ar fodiwl 1 ar barodrwydd ar gyfer y pandemig. Wrth edrych ar yr amserlen, mae'n amlwg na fydd amser—

Photo of Elin Jones Elin Jones Plaid Cymru 5:50, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

A sôn am amser, bydd yn rhaid i chi ddod â'ch sylwadau i ben yma. Yr amser a ddyrannwyd ar gyfer cyflwyno'r ddadl hon, gan y Ceidwadwyr a chi eich hunain, yw 30 munud, ac felly—[Torri ar draws.] Rydych wedi cyfyngu eich hunain yn yr amser a ddyrannwyd gennych ar gyfer y ddadl hon, ac rydych wedi eich cyfyngu eich hun hefyd, Rhun. Felly, dewch â'ch sylwadau i ben.

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Yn syml iawn, mae angen craffu ar benderfyniadau sy'n cael eu gwneud yng Nghymru yng Nghymru, a gofynnwn i bawb gefnogi'r cynnig hwn heddiw fel ffordd o sicrhau hynny. Diolch.

Photo of Mark Isherwood Mark Isherwood Conservative 5:51, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Er i Lywodraeth y DU gyhoeddi ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniodd â'r pandemig COVID-19 yn y DU ym mis Mai 2021, a dri mis yn ddiweddarach, fod Prif Weinidog yr Alban wedi cyhoeddi y dylid creu ymchwiliad sy'n canolbwyntio ar yr Alban i effaith penderfyniadau Llywodraeth yr Alban ar sut yr ymdriniwyd â'r pandemig, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod ein ceisiadau dro ar ôl tro am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r modd yr ymdriniwyd â'r pandemig yng Nghymru. Fel y dywedodd un etholwr wrthyf,

'Collais fy nhad i COVID-19 ym mis Tachwedd 2021. Cafodd ei ryddhau o'r ysbyty i fy ngofal tua phedair awr cyn marw gartref. Rwyf wedi fy syfrdanu bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod eu hymchwiliad eu hunain i'r ffordd yr ymdriniodd â'r pandemig.'

Ar ôl torri ei glun ym mis Tachwedd 2020, cafodd etholwr arall, Mr John Evans, ei gludo mewn ambiwlans i Ysbyty Maelor Wrecsam, lle daliodd COVID ar ôl cael ei roi mewn ward wrth ymyl claf a oedd yn peswch yn barhaus. Bu farw ym mis Mehefin eleni yn dilyn niwed a achoswyd gan COVID hir i goesyn ei ymennydd, ei asgwrn cefn, y galon a'r ysgyfaint a'r anaf gwreiddiol i'w glun a'i goes. Fel y dywedodd ei weddw, Mrs Kathleen Evans, 

'Mae angen ymchwiliad yng Nghymru i weld pam, pam, pam fod cymaint o bobl wedi marw yn ysbytai Cymru—pobl fel John, a ddilynodd ganllawiau Mr Drakeford a Llywodraeth Cymru ac a gafodd gam er iddynt wneud popeth yn gywir.'

Cyn hir, bydd y grŵp trawsbleidiol ar ofal hosbis a gofal lliniarol yn lansio'r adroddiad ar ein hymchwiliad i brofiadau o ofal lliniarol a gofal diwedd oes yn y gymuned yn ystod y pandemig COVID-19. Fe gawsom dystiolaeth yn dangos, er enghraifft, fod gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yng Nghymru yn fwy tebygol o brofi prinder meddyginiaeth a phrinder staff o'i gymharu ag ardaloedd eraill yn y DU. 

Ar 28 Ebrill 2020, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y byddai profion COVID yn cael eu cynnig i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal yn Lloegr. Yng Nghymru, dywedodd y Prif Weinidog nad oedd yn gweld unrhyw werth mewn darparu profion i bawb mewn cartrefi gofal ar y pryd. Roedd honno'n foment allweddol i Mr a Mrs Hough, a oedd yn rhedeg cartref gofal nyrsio Gwastad Hall yn sir y Fflint. Ni chyflwynodd Llywodraeth Cymru brofion i bawb o staff a phreswylwyr cartrefi gofal tan 16 Mai 2020. Bum diwrnod yn ddiweddarach, fe laddodd Mr Hough ei hun. Roedd 12 o'u preswylwyr wedi marw yn ystod misoedd cyntaf y pandemig. Gofynnais i'r Prif Weinidog wedi hynny sut y gallai gyfiawnhau'r ffaith ei fod yn parhau i wrthod yr alwad gan weithwyr cartrefi gofal am ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru.

Felly, mae ein galwad heddiw am sefydlu pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru yn gyfle i Lywodraeth Cymru ddangos nad ydynt yn ofni atebolrwydd i bobl yng Nghymru.

Photo of Carolyn Thomas Carolyn Thomas Labour 5:54, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Rwy'n cofio eistedd yn swyddfa'r arweinydd yng Nghyngor Sir y Fflint ym mis Mawrth 2020 yn ystyried sut y gallem anfon pawb i weithio gartref a chadw gwasanaethau rheng flaen i redeg. Roeddem wedi ein syfrdanu ac roedd yn frawychus i'n gweithlu. Ar y dechrau, treuliais amser yn casglu cyfarpar diogelwch personol o unrhyw fath gan grwpiau chwarae, ysgolion, busnesau a gwirfoddolwyr a oedd wedi bod yn argraffu masgiau wyneb 3D. Roedd cartrefi gofal sir y Fflint a staff gofal cartref yn daer am gael unrhyw fath o gyfarpar diogelwch personol. Nid oedd cyfarpar diogelwch personol a archebwyd ganddynt yn cael ei gyflenwi, a chefais wybod bod Iechyd Cyhoeddus Lloegr yn dargyfeirio'r holl gyfarpar diogelwch personol i'w mannau casglu hwy ac y byddent yn cael eu dosbarthu i Gymru wedyn. Fe gysylltais ag Airbus, oherwydd fe wyddwn fod awyren yn llawn o gyfarpar diogelwch personol yn dod i mewn, a chefais wybod wedyn fod y cyfan yn mynd i Lywodraeth y DU i gael ei ddosbarthu wedyn a bu'n rhaid inni aros.

Cafodd monitro ac olrhain yng Nghymru ei wneud drwy lywodraeth leol, sef yr arbenigwyr a oedd wedi arfer mynd i'r afael ag achosion o feirysau a chlefydau. Fe'i darparwyd ar ran fach iawn o gost y gwasanaeth yn Lloegr, a wnaed drwy gwmnïau preifat gan gostio biliynau, gyda lefelau llwyddiant gwael iawn. Rwy'n credu bod cyfradd llwyddiant Cymru yn 90 y cant drwy'r awdurdodau lleol, ond yn Lloegr, roedd yn 65 y cant ar gyfartaledd. Roedd yna waith partneriaeth gwych rhwng Llywodraeth Cymru ac arweinwyr awdurdodau lleol a phrif weithredwyr, gydag ymgysylltu wythnosol.

Gwastraffodd Trysorlys y DU £8.7 biliwn o arian cyhoeddus ar gyfarpar diogelwch personol na allai ei ddefnyddio; bron cymaint â holl wariant blynyddol GIG Cymru. Cafodd £4.3 biliwn arall o arian ei ddwyn drwy dwyll o gynlluniau cymorth COVID-19 a chafodd ei ddiystyru'n ddidaro. Cafodd llawer o'r cyfarpar diogelwch personol anaddas na ellid ei ddefnyddio ei gyflenwi gan gwmnïau a gafodd eu gosod ar lwybr cyflym gan ASau a Gweinidogion Torïaidd i gael contractau nad oeddent yn addas i'w cyflenwi, a gwelodd rhai o'r cwmnïau hyn eu helw'n tyfu fesul biliynau o bunnoedd. Rwy'n dweud hyn oherwydd gallai'r arian hwn fod wedi cael ei ddefnyddio bellach i dalu am gyflogau nyrsys, ar gyfer recriwtio gweithwyr gofal cymdeithasol, i lenwi'r twll du a achoswyd gan gostau ynni a chwyddiant cynyddol. [Torri ar draws.] Mae'n bwysig, oherwydd mae'n bwysig nawr i'r hyn y gallwn ei ddarparu i bobl sy'n sâl nawr.

Drwy gael ymchwiliad ledled y DU, fe fydd yn fwy cyflawn. Bydd gan Lywodraeth y DU bwerau ac adnoddau i allu cynnull yr holl wybodaeth angenrheidiol—[Torri ar draws.] Dim ond tri munud sydd gennyf—a'r pwerau sydd eu hangen i'w harchwilio. Mae Llywodraeth Cymru'n datgelu cannoedd o filoedd o ddogfennau i'r ymchwiliad ac rwyf am wybod pam yr effeithiwyd yn waeth ar rai carfanau: cymunedau BAME, pobl a oedd yn byw mewn ardaloedd difreintiedig. Fe wnaeth fy merch ddal COVID pan oedd hi 12 wythnos yn feichiog a datblygu cyflwr ar ei chalon wedyn a wnaeth iddi lewygu. Roeddwn eisiau gwybod a oedd hynny oherwydd ei bod yn feichiog neu oherwydd COVID; nid ydym yn gwybod o hyd. Ond wedi i adroddiad ymchwiliad y DU gael ei gyhoeddi, dylai'r Senedd allu ei ddadansoddi a dylid rhoi ystyriaeth bellach i sefydlu pwyllgor Senedd i gynnal ei ymchwiliad ei hun yn y meysydd sy'n galw am graffu pellach. Diolch.

Photo of Gareth Davies Gareth Davies Conservative 5:57, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Diar annwyl. Sôn am fod allan o gysylltiad.

Rydym wedi clywed dro ar ôl tro yn y Siambr hon am yr angen i ehangu'r Senedd i hyrwyddo craffu ar Lywodraeth Cymru, ond pan ddaw'n fater o hyrwyddo craffu nawr, mae Llywodraeth Cymru yn osgoi ac yn dweud eu bod wedi symud ymlaen. Ond nid yw pobl Cymru, anwyliaid sy'n galaru am ddioddefwyr COVID, y plant a gollodd addysg werthfawr, a'r rhai a gafodd bryderon ariannol a phroblemau cyflogaeth wedi symud ymlaen.

Mae'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod cynnal ymchwiliad yn dangos nad craffu yw ei blaenoriaeth, ond ehangu ei phŵer ei hun dros bobl Cymru. Collodd pobl eu rhyddid yn ystod COVID ac fe wnaeth pobl aberthu, a lle'r Llywodraeth yw caniatáu i'w gweithredoedd a pham y gwnaeth y penderfyniadau a wnaeth ddod yn hysbys i bobl Cymru. Ni all y Prif Weinidog ei chael hi'r ddwy ffordd, drwy gael cyfrifoldeb llawn dros reoliadau COVID yng Nghymru a chuddio wedyn o dan yr ymchwiliad ar gyfer y DU. Rhaid iddo roi'r gorau i guddio a chymryd cyfrifoldeb a dangos arweiniad go iawn.

Mae'r Ceidwadwyr, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn aml yn anghytuno yn y Siambr hon ynglŷn â'r materion mwyaf dybryd sy'n wynebu Cymru heddiw, ond mae'r ffaith ein bod yn dod at ein gilydd ar y mater hwn yn dangos ei fod yn mynd tu hwnt i wleidyddiaeth ac ideoleg plaid, a'i fod yn ymwneud â gwneud y peth iawn i bobl Cymru. Felly, rwy'n annog Aelodau Llafur i edrych y tu hwnt i wleidyddiaeth plaid, neu bydd hanes yn edrych ar y lle hwn gyda dirmyg ynghylch y modd y mae'n osgoi caniatáu i Aelodau etholedig ddeall proses wneud penderfyniadau Llywodraeth Cymru. Diolch.

Photo of Jane Dodds Jane Dodds Liberal Democrat 5:59, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Mae'r mater hwn yn cymell cymaint o emosiynau, onid yw? Mae llawer ohonom yn adnabod pobl yr effeithiwyd arnynt, mae llawer ohonom wedi cyfarfod â phobl yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn cofio bod hyn yn dal i fod yno i lawer o'r teuluoedd sy'n dal i fyw gyda'r golled a'r boen. Ac nid wyf yn dweud y bydd y cynnig hwn nac ymchwiliad yn Llundain yn cael gwared ar hynny mewn gwirionedd, oherwydd ni fydd yn gwneud hynny, ond fe fydd—ac rydym yn gwybod ac rydym wedi clywed—yn helpu pobl i symud ymlaen rhyw ychydig.

Nawr yng Nghymru, fe wnaethom bethau mewn ffordd wahanol. Fe wnaethom rai pethau da. Soniodd Carolyn am rai pethau da, ac rwy'n canmol y Prif Weinidog am lawer o'r penderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru, ac mewn gwirionedd, roedd yn ein gosod ar wahân fel cenedl, wrth inni wneud penderfyniadau a oedd er lles y bobl. Felly, er fy mod yn cefnogi'r cynnig hwn, rwy'n anghytuno â rhai o'r teimladau yma. Nid wyf yn credu eich bod yn cuddio rhag unrhyw beth o gwbl, Brif Weinidog; rydych chi yma ac rydych chi'n mynd i siarad ar hyn. Ond hoffwn apelio arnoch chi i ailfeddwl.

Dyna a ddigwyddodd i mi. Ar ddechrau'r drafodaeth hon, tua blwyddyn yn ôl, roeddwn i'n gwrthwynebu ymchwiliad penodol i Gymru, ac yna cyfarfûm ag Anna-Louise Marsh-Rees a gollodd ei thad ac mae hi wedi sefydlu Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru. Fe'm perswadiodd ei bod hi a'i grŵp eisiau ymchwiliad penodol i Gymru, ac fe newidiais fy meddwl. Felly, rwy'n apelio arnoch chi heno, ac ar fy nghyd-Aelodau Llafur, i feddwl eto a newid eich meddyliau. Diolch yn fawr iawn.

Photo of Heledd Fychan Heledd Fychan Plaid Cymru 6:01, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Hoffwn bwysleisio ar y dechrau, er ein bod yn cyd-gyflwyno, rwy'n credu ein bod yn dod at hyn o safbwyntiau gwahanol, ac i mi, rwy'n cefnogi'r hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth am ymchwiliad annibynnol yng Nghymru. Rwy'n credu bod yr Alban yn dangos y ffordd o ran yr hyn sydd angen inni allu ei graffu, oherwydd mae effaith COVID yn dal i'w theimlo ym mywydau pawb ohonom nawr. Ydy, mae'n ymwneud â chyfiawnder i'r rhai a gollodd anwyliaid, ond mae hefyd yn ymwneud â'r heriau i'r gweithlu, y ffaith ein bod bellach yn gweld y GIG ar ei liniau, ein bod yn gweld yr effaith iechyd meddwl ar bobl ifanc yn parhau nawr, a hyn oll oherwydd COVID. Mae'r Alban yn edrych ar bob elfen ac yn dysgu gwersi—dysgu gwersi fel ein bod mewn sefyllfa i allu ymdopi gystal ag y gallwn pan fyddwn yn y sefyllfa hon eto, oherwydd fe wyddom fod pandemigau'n mynd i ddigwydd yn amlach gydag effaith newid hinsawdd.

Nid oedd yr un ohonom yn genfigennus o rôl y Prif Weinidog. Yn sicr, nid oeddwn yn y Siambr pan darodd COVID, ac rwy'n cofio gwylio'r newyddion a meddwl pa mor anodd oedd hi i Lywodraeth Cymru. Nid mater o daflu bai yw hyn. Mae ymchwiliadau hefyd yn ymwneud â dysgu am yr hyn a wnaethom yn iawn a sicrhau bod y gwersi hynny hefyd yn rhan o hyn, oherwydd roedd rhai penderfyniadau yn rhai cywir ac fe wnaethant wahaniaeth a olygodd fod rhai pobl yn dal yn fyw heddiw, ac ni fyddent wedi bod yn fyw pe na bai'r penderfyniadau hynny wedi'u gwneud. Ond sut mae dysgu'r gwersi heb ymchwiliad?

Hoffwn ofyn: os nad ydym yn fodlon cael ymchwiliad annibynnol mewn perthynas â COVID-19 a'r heriau mwyaf y mae unrhyw Lywodraeth yn y Senedd hon wedi'u hwynebu ers ein sefydlu, ym mha amgylchiadau y gwelwn ni fyth ymchwiliad annibynnol gan Lywodraeth Cymru? Yn sicr, i mi, mae'n ymwneud â'r ffaith mai Canol De Cymru a welodd y gyfran uchaf o farwolaethau, ac fe wyddom fod effaith barhaus afiechyd yn dal i'w theimlo'n fawr.

O'r geiriau—. Nid yw Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru yn arddel safbwynt plaid wleidyddol; dyma eu profiadau bywyd. Maent wedi rhannu straeon dirdynnol gyda phob un ohonom, ac nid oes neb ohonynt—neb ohonynt—yn ceisio codi cywilydd ar y Llywodraeth. Maent ond eisiau gwybod: a allai unrhyw beth fod wedi newid pethau i fy mherthynas? A allai unrhyw beth fod wedi bod yn wahanol? I Catherine, a rannodd gyda mi ar Twitter:

'Bu farw fy nhad mewn cartref gofal...bydd ffarwelio gydag ef drwy ffenest ac yntau'n estyn ei freichiau ataf i'w helpu yn aros gyda fi am byth', er mwyn rhywun annwyl i mi a fu farw o ganlyniad i ddal COVID yn yr ysbyty a phawb arall sydd wedi colli anwyliaid yn yr un modd, rhaid dysgu gwersi drwy gael ymchwiliad COVID i Gymru'n unig er mwyn ceisio sicrhau bod y gwersi hynny'n cael eu dysgu ac na fydd sefyllfaoedd tebyg yn digwydd eto. Rydym angen craffu yma yng Nghymru ar benderfyniadau a wnaed yng Nghymru. Mae angen ymchwiliad annibynnol. Cyfaddawd yw hwn, ond mae ei angen yn fawr iawn.

Photo of Elin Jones Elin Jones Plaid Cymru 6:04, 30 Tachwedd 2022

Dwi'n galw ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford.

Photo of Mark Drakeford Mark Drakeford Labour

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr, Lywydd. Cyffyrddodd y pandemig â bywydau pawb yng Nghymru, ond neb yn fwy na'r nifer o deuluoedd a gollodd anwyliaid oherwydd y feirws ofnadwy hwn. Mae'n gwbl angenrheidiol, am y rhesymau a nodwyd gan Jane Dodds ac eraill, fod y cwestiynau sydd gan y teuluoedd hynny'n cael eu craffu a'u hateb yn briodol. Ond rwy'n parhau i gredu mai'r ffordd orau o wneud hynny—yn wir, yr unig ffordd y gellir gwneud hynny'n llawn—yw drwy ymchwiliad COVID-19 ar gyfer y DU.

Photo of Mark Drakeford Mark Drakeford Labour 6:05, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Dyna'r corff a fydd yn gallu craffu ar y penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru a chyrff Cymreig eraill, a gâi eu llywio gan y berthynas rhwng penderfyniadau a wnaed yng Nghymru ac yn Whitehall, y cyngor gwyddonol a gafwyd, nid yn unig yng Nghymru, ond ar lefel y DU, y ffrydiau ariannu a oedd yn aml yn gymhleth ac a siapiodd y penderfyniadau a wnaed, penderfyniadau ynghylch caffael, penderfyniadau ynghylch canllawiau, y llu o faterion a oedd yn croesi'r ffin rhwng Cymru a'r Deyrnas Unedig bob dydd ac na fydd unrhyw beth heblaw ymchwiliad ar draws y DU yn gallu craffu arno, ac na fydd unrhyw beth ond ymchwiliad ar gyfer y DU yn gallu rhoi atebion i'r cwestiynau y mae pobl, gan gynnwys y teuluoedd hynny, eu hangen yn briodol iawn ac yn haeddu cael ateb iddynt.

A'r rheswm pam y gall ymchwiliad ar gyfer y DU edrych yn fforensig ar y penderfyniadau a gafodd eu gwneud yng Nghymru yw oherwydd y ffordd rydym wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr y bydd cylch gorchwyl yr ymchwiliad hwnnw'n darparu—[Torri ar draws.] Na, nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriadau. Y rheswm pam y gall ymchwiliad ar gyfer y DU wneud y gwaith yn y ffordd y bydd yn gallu ei wneud yw oherwydd y cytundeb rhyngom a Llywodraeth y DU y dywedodd y Prif Weinidog ar y pryd, Boris Johnson, y byddai'n gwarantu y byddai gan ymchwiliad y DU ddimensiwn Cymreig sylweddol i bopeth a wnâi. Ac rwy'n credu bod y ffordd y mae ymchwiliad y DU yn gwneud ei waith eisoes yn dangos yr ymrwymiad hwnnw: y ffordd y mae'n gweithio drwy gyfrwng y Gymraeg yn ogystal â'r Saesneg; y lle cyntaf yr ymwelodd y Farwnes Hallett ag ef oedd dod yma i Gymru, ac mae hi ei hun wedi cyfarfod ag aelodau o'r grŵp Covid-19 Bereaved Families for Justice yma yng Nghymru.

Ac mae gwaith yr ymchwiliad hwnnw eisoes wedi dechrau. Rydym ni yn Llywodraeth Cymru eisoes yn cael cyfres o geisiadau cymhleth am wybodaeth ac am ddatganiadau, a byddwn yn darparu'r cyfan, ac rydym eisoes yn y broses o ddethol a rhannu'r deunydd perthnasol o'r bron i 10 miliwn o ddogfennau y nodwyd gennym eu bod ym meddiant Llywodraeth Cymru yn unig sy'n ymwneud â dwy flynedd y pandemig. Bydd ein hymatebion a'n datganiadau yn helpu'r ymchwiliad i wneud yr ymholiadau y mae wedi ymrwymo i'w gwneud am y ffordd yr ymdriniwyd â'r pandemig yma yng Nghymru.

Lywydd, gadewch imi fynd i'r afael â chynnig heddiw yn uniongyrchol. Mae'n awgrymu y dylai un o bwyllgorau'r Senedd ystyried agweddau ar brofiad COVID yng Nghymru na fyddai efallai'n cael digon o sylw gan ymchwiliad Hallett, a gadewch imi fod yn glir, os yw'r pryder hwnnw'n cael ei wireddu, mae argymhelliad canolog y cynnig, pwyllgor diben arbennig, yn un y gall ac y bydd y Llywodraeth yn ei gefnogi. Roeddwn wedi gobeithio gosod gwelliant y prynhawn yma a fyddai wedi caniatáu i'r Senedd ganolbwyntio ar sut a phryd y byddai modd nodi unrhyw gwestiynau heb eu hateb neu feysydd lle na chafwyd craffu cyflawn fel y gallai gwaith pwyllgor diben arbennig ganolbwyntio ar hynny, ar y bylchau hynny. Nawr, fe fyddaf yn meddwl yn ofalus am y pwyntiau a glywais yn y ddadl heddiw, Lywydd, ond y dull mwyaf syml fyddai cael adroddiad Hallett, a gweld os a phryd a ble y daw unrhyw fylchau i'r amlwg, a chaniatáu i bwyllgor diben arbennig gyflawni'r cylch gwaith a awgrymir, sef llenwi unrhyw fylchau os nad yw ymchwiliad y DU yn gallu eu hateb ar gyfer Cymru.

Nawr, yn anffodus, nid ydym wedi gallu dadlau ynghylch y ffordd honno o fwrw yn ein blaenau y prynhawn yma, ac am y rhesymau hynny, bydd rhaid i ochr y Llywodraeth bleidleisio yn erbyn y cynnig presennol. Fodd bynnag, byddwn yn gwneud hynny er mwyn cyflwyno ein cynnig ein hunain ar gyfer dadl yn amser y Llywodraeth. Bydd y cynnig hwnnw'n derbyn yr achos dros bwyllgor diben arbennig ar y sail a nodais y prynhawn yma, a bydd yn caniatáu i'r Senedd roi ei hystyriaeth lawn i'n cynigion. 

Photo of Elin Jones Elin Jones Plaid Cymru 6:10, 30 Tachwedd 2022

Galw nawr ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl. 

Photo of Andrew RT Davies Andrew RT Davies Conservative

(Cyfieithwyd)

Diolch, Lywydd, a hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma. Cyflwynwyd dadl nid oherwydd nad oes gennym ffydd yn ymchwiliad y DU—nid yw hynny'n wir—ac mae hynny wedi cael ei adleisio gan lawer o siaradwyr heddiw, fod ymchwiliad y DU yn gyfrwng pwysig inni ddeall sut y gwnaed penderfyniadau, i brofi'r penderfyniadau hynny a dod i gasgliad ynghylch canlyniadau'r penderfyniadau hynny.

Ac ar y pwynt hwnnw, rwy'n cytuno â Phrif Weinidog Cymru fod ymchwiliad y DU yn gyfrwng pwysig y mae angen i Lywodraeth Cymru, ac eraill yng Nghymru yn wir, gymryd rhan ynddo. Ond fel y mae Llywodraeth yr Alban wedi dangos, mae'n bosibl cynnal ymchwiliad penodol i'r Alban ochr yn ochr ag ymchwiliad ledled y DU i fynd at wraidd hyn, sef bod pethau wedi eu gwneud yn wahanol yng Nghymru, fel y cawsant eu gwneud yn yr Alban.

Fel y pwysleisiodd siaradwr ar ôl siaradwr, rydym angen llwybr ymchwilio ar wahân, ac yn yr achos hwn, mae'r cynnig yn gofyn am ganiatâd i Senedd Cymru ffurfio'r cyfrwng diben arbennig hwnnw. Dyna y dylem ei wneud fel seneddwyr: edrych ar y penderfyniadau mwyaf arwyddocaol a wnaed erioed gan Lywodraeth Cymru a chymdeithas ddinesig yng Nghymru, fel y mae siaradwyr eraill wedi nodi. 

Nid oes a wnelo hyn â gwyro oddi wrth Lywodraeth y DU a rhai o'r penderfyniadau a wnaethant hwy, fel y nododd yr Aelod dros Ogledd Cymru ar y meinciau Llafur; mae angen dwyn Llywodraeth y DU i gyfrif, ac yn y pen draw mae angen edrych ar benderfyniadau a oedd yn dda ac yn ddrwg, yn gwbl briodol felly. Ond fel y clywsom gan gadeirydd yr ymchwiliad ar draws y DU, ceir meysydd o'r ymchwiliad na fyddant yn gallu edrych arnynt mor fanwl ag y byddent yn ei hoffi mewn perthynas â phenderfyniadau Cymreig.

Pan edrychwch ar y strwythurau yma yng Nghymru, mae llywodraeth leol yn hollol wahanol i lywodraeth leol yn Lloegr. Mae gennym awdurdodau unedol ar draws Cymru gyfan. Roeddent yn bartneriaid pwysig ar gyfer cyflawni rhai o benderfyniadau Llywodraeth Cymru a'r mesurau cymorth a gafodd eu rhoi ar waith ym maes gofal cymdeithasol, er enghraifft, ac ym myd addysg. Mae'r gwasanaeth iechyd wedi'i strwythuro yn wahanol iawn yng Nghymru i'r modd y mae wedi'i strwythuro yn Lloegr, oherwydd penderfyniadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud. 

Mae'r rheini'n safbwyntiau unigryw a wneir yma yng Nghymru ac mae angen gwneud penderfyniad yng Nghymru i edrych arnynt, ac mae angen gwneud y penderfyniad hwnnw yma heno, i'w gwneud hi'n bosibl y y pen draw i ffurfio pwyllgor gan Senedd Cymru. Os na allwn ni fel seneddwyr ffurfio pwyllgor i edrych ar y materion hyn a chyflwyno adroddiad yn amserol cyn etholiad 2026, beth yw pwynt cael Senedd Gymreig? Dyna'r cwestiwn sylfaenol yma. Os caiff hyn ei wrthod a bod y Llywodraeth yn defnyddio eu pleidleisiau Llywodraeth i wrthod hynny—. 

Ac rwy'n erfyn ar y meinciau cefn Llafur i ystyried hynny. Fel seneddwyr, gofynnir i chi wrthod y gallu i gael pwyllgor a fyddai dan reolaeth y Senedd, nid plaid wleidyddol, dan reolaeth y Senedd—[Torri ar draws.]—dan reolaeth y Senedd, nid gohirio—. [Torri ar draws.] Mae fy amser wedi dod i ben, mae'n ddrwg gennyf, Alun. Rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad, ond—[Anghlywadwy.]

Photo of Elin Jones Elin Jones Plaid Cymru 6:13, 30 Tachwedd 2022

(Cyfieithwyd)

Os derbyniwch yr ymyriad, fe wnaf ganiatáu mwy o amser i chi. 

Photo of Andrew RT Davies Andrew RT Davies Conservative

(Cyfieithwyd)

Fe dderbyniaf yr ymyriad.

Photo of Alun Davies Alun Davies Labour

(Cyfieithwyd)

Dyna ni. Rydych chi wedi clywed y Prif Weinidog yn ateb y ddadl y prynhawn yma, ac roeddwn i'n teimlo ei fod wedi gwneud cynnig hael iawn ynglŷn â gweithio fel Senedd gyda'n gilydd ar y materion hyn. Oni fyddai'n fuddiol i'r Senedd hon bellach pe bai'r gwrthbleidiau'n trafod rhai o'r cynigion y mae'r Prif Weinidog wedi'u gwneud heddiw gydag ef, yn hytrach na gwthio'r mater hwn y prynhawn yma? A Lywydd, rwy'n credu y byddai'r Aelodau ar bob ochr i'r Siambr hefyd eisiau gwybod pam nad yw'r Llywodraeth wedi gallu cyflwyno busnes. 

Photo of Andrew RT Davies Andrew RT Davies Conservative

(Cyfieithwyd)

Rwy'n hapus i weithio gyda'r Llywodraeth i hwyluso hyn. Fy mhroblem i gyda'r cynnig a wnaeth y Prif Weinidog oedd nad yw am weld y pwyllgor hwnnw'n dechrau ar ei waith nes bod ymchwiliad y DU wedi cwblhau ei holl ffrydiau gwaith. Mae hynny gryn dipyn o amser i ffwrdd, ac rwy'n credu bod angen i'r Senedd hon sy'n cyfarfod yma heddiw—sydd â chof, cof corfforaethol, o'r penderfyniadau hynny a goblygiadau'r penderfyniadau hynny—allu ymgymryd â'i gwaith seneddol. Fel y pwysleisiodd Russell George, mae llawer o'r penderfyniadau hynny'n fyw yng nghof pobl. Mae'r wybodaeth honno ar gael yn rhwydd, a gallai treigl amser gymylu'r dyfroedd rhag gallu cyrraedd y casgliadau rydym am eu gweld ynghylch y da a'r drwg.

A dyna fy mhroblem i gyda'r cynnig y mae'r Prif Weinidog wedi'i roi gerbron y Senedd heddiw, sef ei fod yn gwneud iddi aros nes bod ymchwiliad y DU wedi gorffen ei waith yn ei gyfanrwydd. Felly, rwy'n mynd yn ôl at fainc gefn y Blaid Lafur gan obeithio y gallai rhywun ar y meinciau cefn Llafur ystyried y cynigion ar y papur trefn. Rwy'n amheus y bydd hynny'n digwydd, ond gallaf bob amser roi cynnig arni. Mae Duw'n caru rhywun sy'n rhoi cynnig arni, ac fel Ceidwadwr, ni allwch fy nghyhuddo o beidio â rhoi cynnig arni. Ond yn y pen draw, rydym yn Senedd. Ein gwaith ni yw craffu ar yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud ar gwestiynau mwyaf sylfaenol y dydd. Mae'n siŵr mai goblygiadau'r penderfyniadau a wnaed ar COVID-19 yw'r cwestiwn sylfaenol a fydd yn dominyddu'r meddwl wrth symud ymlaen i seneddwyr a chymdeithas ddinesig—ceisio deall beth a ddigwyddodd gyda'r penderfyniadau hynny, eu goblygiadau, a'r mesurau y mae angen inni eu rhoi ar waith yn y dyfodol. Dyna pam rwy'n erfyn ar yr Aelodau ar draws y Siambr i gefnogi'r cynnig hwn heddiw, oherwydd rwy'n credu y byddai'n gadarnhaol nid yn unig i bobl Cymru ond i statws Senedd Cymru.

Photo of Elin Jones Elin Jones Plaid Cymru 6:15, 30 Tachwedd 2022

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais ar hynna tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.