Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies.

Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ac rydw i’n galw ar Llyr Gruffydd i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6134 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi targed Llywodraeth Cymru o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

2. Yn gresynu bod canran y dysgwyr saith oed sy'n cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg heb newid yn y blynyddoedd diwethaf.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gryfhau'r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg ar draws pob sector addysg fel rhan ganolog o'i strategaeth i gyrraedd y targed hwn.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Lywydd, ac rwy’n codi i siarad i’r cynnig yma yn enw Plaid Cymru. Nawr, y bwriad, wrth gwrs, wrth ddod â’r ddadl yma gerbron heddiw yw nid cwestiynu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i’r targed yma o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, na chwaith amau’r consensws rydw i’n siŵr sydd yn bodoli yn y Cynulliad yma i weithio tuag at y nod hwnnw. Ond un o fwriadau gosod y ddadl yma gerbron y Cynulliad y prynhawn yma yw tynnu sylw at, neu danlinellu, efallai, anferthedd yr ymdrech sydd ei angen i ddyblu nifer y siaradwyr Cymraeg mewn cwta 30 mlynedd. Hynny yw, mae’n gynnydd, am wn i, na welwyd mo’i fath yn hanes yr iaith Gymraeg, a chynnydd, felly, a fydd yn heriol iawn i ni i gyd, boed yn siaradwyr Cymraeg neu yn ddi-Gymraeg. Mae’n siwrnai a fydd yn mynnu ei bod ni’n gweithredu mewn modd, yn sicr, sy’n greadigol ac yn gwbl benderfynol, ac uwchlaw pob dim, am wn i, mewn modd dewr hefyd. Os bydd y Llywodraeth yn dangos y nodweddion hynny wrth weithio tuag at y nod yma o filiwn o siaradwyr Cymraeg dros y blynyddoedd nesaf, yna mi fyddwn ni’n sicr ar y meinciau yma yn hapus i ddod gyda chi ar y siwrnai honno.

Nawr, mae’r ymgynghoriad diweddar ar strategaeth ddrafft Llywodraeth Cymru, sef miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, yn cynnwys llawer o ddatganiadau positif am y nod a sut i’w chyrraedd. Un o’r agweddau canolog i’r strategaeth, wrth gwrs, a’r ffactor mwyaf allweddol yn fy marn i, a phwynt arall y ddadl hon, wrth gwrs, yw cydnabod y rhan bwysig sydd gan addysg i’w chwarae yn yr ymdrech honno. Fel mae’r strategaeth ddrafft yn ei ddweud,

‘Mae angen cynnydd sylweddol yn nifer y bobl sy’n cael addysg Gymraeg ac sydd â sgiliau Cymraeg, am mai ond drwy alluogi rhagor o bobl i ddysgu Cymraeg y bydd modd cyrraedd miliwn o siaradwyr.’

Nawr, nid yw’r drefn bresennol yn hyrwyddo a chefnogi addysg Gymraeg yn ddigonol i gyrraedd targed y Llywodraeth o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae’r ystadegau’n dangos bod cwymp wedi bod yn y ganran o blant saith oed a oedd yn cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg rhwng 2013 a 2014, ac yna dim newid rhwng 2014 a 2015—22.2 y cant yw’r ffigur diweddaraf. Mi fu cynnydd yn nifer absoliwt y plant, ond cwymp yn y ganran, a’r gwir yw bod y ffigur wedi bod yn fflat ers ambell flwyddyn, yn amrywio o ychydig o dan 22 y cant yn 2010 i ychydig dros 22 y cant heddiw.

Nawr, nid wyf i’n ystadegydd, ond os ydym ni am ddyblu nifer y siaradwyr Cymraeg, yna, wrth gwrs, byddai rhywun yn disgwyl bod angen dyblu’r lefel yma o rai sy’n dewis addysg Gymraeg, er enghraifft. Os gallwn ni godi nifer y disgyblion blwyddyn 2, sef y cohort saith oed yna sy’n cael eu hasesu yn Gymraeg iaith gyntaf, o 22 y cant i, dywedwch, 50 y cant, fe fyddai hynny’n cynrychioli tua 10,000 plentyn ychwanegol yn seiliedig ar niferoedd 2015. Byddai’n golygu darparu dros 300 o ddosbarthiadau cyfrwng Cymraeg ychwanegol ar draws Cymru, a hynny i blant saith oed.

Dyna faint yr her, a dyna faint yr ymdrech sydd ei angen. Ac, wrth gwrs, fe allwch chi luosogi hynny, wedyn, ar draws y blynyddoedd cynnar, addysg gynradd, addysg uwchradd, addysg bellach, addysg uwch, dysgu gydol oes, ac yn y blaen. Mae’r blynyddoedd cynnar yn hanfodol, oherwydd y cynharaf y mae plentyn yn cael cyffyrddiad â’r iaith, y mwyaf o gyfle sydd ganddo ef neu ganddi hi i ddod yn rhugl. Nid fy ngeiriau i yw’r rheini, ond geiriau’r Llywodraeth yn ei strategaeth ddrafft, ac, yn naturiol, rwy’n cytuno â hynny. Yn anffodus, wrth gwrs, mae lefelau trosglwyddo’r iaith rhwng rhieni a’u plant yn gymharol isel. Yn 2015 dim ond 6.5 y cant o blant pump oed oedd yn siarad Cymraeg yn rhugl gartref, a hynny lawr o 7 y cant yn 2012. Rŷm ni’n ddibynnol, felly, ar y gyfundrefn gofal ac addysg gynnar i sicrhau bod plant yn cychwyn ar y siwrne yna i ddod yn ddwyieithog, gan nad yw hynny yn digwydd yn naturiol yn y cartref. Enillwch chi nhw’n gynnar i’r iaith Gymraeg, ac mae’r tebygrwydd y byddan nhw’n tyfu i fedru ac i arddel y Gymraeg lawer iawn, iawn yn uwch. Mae 86 y cant o blant sy’n mynychu grwpiau neu gylchoedd meithrin Cymraeg yn trosglwyddo i ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg, ac mae mwyafrif y rhai sydd ddim, wrth gwrs, ddim yn gwneud hynny oherwydd nad oes yna ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg i drosglwyddo iddo fe yn aml iawn.

Nawr, mae yna gyfle godidog wedyn, wrth gwrs, yn codi yn sgil cytundeb y Llywodraeth a Phlaid Cymru ar ehangu gofal plant fel modd i gyflawni llawer o’r hyn rŷm ni am ei weld yn digwydd. Ac fe ddywedais i ddoe, mewn ymateb i ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar y polisi yna, ac, yn wir, yn sgil tystiolaeth a roddodd ef i’r pwyllgor yr wythnos diwethaf, lle’r oedd yn dweud y byddai am sicrhau bod y polisi yma yn ymateb i’r galw—fe ddywedais i, wrth gwrs, bod yn rhaid inni symud i ffwrdd o’r agwedd yna, mewn gwirionedd. Mae cyflwyno’r targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg yn gorfod bod yn gyfystyr â datgan bod y dyddiau o ddim ond ymateb i’r galw wedi mynd. ‘Approach’ y gorffennol yw bod yn adweithiol bellach, yn y cyd-destun yma. Mae’n rhaid i holl feddylfryd y Llywodraeth, awdurdodau addysg a phawb arall newid yn sylfaenol i fod yn un rhagweithiol o hyn ymlaen, a chreu’r galw trwy hyrwyddo, annog, a chreu darpariaeth ac isadeiledd i gyd-fynd, wedyn, wrth gwrs, â hynny. Fel y dywedodd Cymdeithas yr Iaith, fefyddai’n cymryd mwy nag 800 mlynedd i bob plentyn dderbyn addysg Gymraeg pe bai’r patrwm o dwf presennol yn parhau. Ac nid wyf, yn sicr, yn mynd i fod yn setlo am hynny.

Nawr, mae sicrhau gweithlu priodol ar gyfer addysg a hyfforddiant cyfrwng Cymraeg, wrth gwrs, yn hollbwysig i lwyddiant y strategaeth—rhywbeth sy’n cael ei gydnabod gan y Llywodraeth, pan maen nhw’n dweud bod hynny, wrth gwrs, yn golygu cynllunio er mwyn cefnogi athrawon dan hyfforddiant a chynorthwywyr dysgu, ehangu cynlluniau sabothol ar gyfer y gweithlu presennol, a chynyddu’n sylweddol nifer y gweithwyr yn y sector gofal plant a’r blynyddoedd cynnar. Mae’r Llywodraeth, wrth gwrs, yn cyhoeddi eu cynllun 10 mlynedd ar gyfer gweithlu’r blynyddoedd cynnar a gofal plant yn y gwanwyn. O’r holl gynlluniau fydd yn cael eu cyflwyno gan y Llywodraeth all ddylanwadu ar ddyfodol y Gymraeg, mae hwn, yn fy marn i, yn un o’r rhai mwyaf allweddol. Ac mi fydd hwn hefyd, i bob pwrpas, i fi, yn brawf o ba mor o ddifri y mae’r Llywodraeth yma o ran gwireddu eu nod o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Iawn.

Diolch. Mae pwysau’r trafodaethau ynglŷn â chynyddu’r ddarpariaeth o addysg cyfrwng Cymraeg—. Gwyddom mai oddeutu 16 y cant o blant yn unig sy’n cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, sy’n golygu y dysgir Cymraeg ar ryw lefel fel ail iaith i’r rhan fwyaf, y mwyafrif llethol, o blant ysgol yng Nghymru. Nawr, mae yna lawer o dystiolaeth i ddangos bod ansawdd y dysgu hwnnw mewn ysgolion cyfrwng Saesneg yng Nghymru yn wael neu’n anghyson, ac eto nid ydym yn siarad yn y dadleuon hyn ynglŷn â sut rydym yn cynyddu lefel dysgu Cymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg. Felly, beth y gallwn ei wneud i fynd i’r afael â’r genhedlaeth o blant sy’n cael darpariaeth wael iawn ar hyn o bryd?

Wel, mae’n drueni nad yw’r Aelod yn cofio’r ffaith ein bod ni wedi codi hyn yn y Siambr rai wythnosau yn ôl, ansawdd dysgu ail iaith, a bod y Gweinidog ei hunan wedi gwneud datganiad clir ynglŷn â’r cyfeiriad y mae’r Llywodraeth yn teithio iddo fe yn y maes yna. Nid wy’n mynd i ddefnyddio fy amser nawr, gan fod hynny’n fater sydd wedi cael ei drafod yn flaenorol, ond yn sicr mae yna gydnabyddiaeth ac mae yna symud ar y ffrynt yna i fynd i’r afael â hynny.

Nawr, rwy’n byw yn y gogledd-ddwyrain, lle y gwelon ni, wrth gwrs, yr ysgol uwchradd Gymraeg gyntaf yn cael ei sefydlu yn ôl yn y 1950au, lle bu’n rhaid i bobl frwydro, fel mewn nifer o ardaloedd yn y 1960au a’r 1970au, am addysg Gymraeg, ond nid yw’r frwydr yna, wrth gwrs, ar ben. Mewn siroedd fel Wrecsam, sir Ddinbych a sir y Fflint, rŷch chi’n gweld brwydrau’n digwydd, nid yn unig i ehangu’r ddarpariaeth ond i amddiffyn y ddarpariaeth sy’n bodoli ar hyn o bryd. Yn Wrecsam, mae’r galw cynyddol am addysg Gymraeg wedi arwain at rieni, mewn rhai sefyllfaoedd nawr, yn methu cael eu plant i mewn i, er enghraifft, Ysgol Bro Alun, er mai dim ond tair blynedd yn ôl yr agorwyd yr ysgol yna i gwrdd â’r angen yn ardal Gwersyllt. Mae pob ysgol gynradd Gymraeg yn llawn dop yn y sir, ond nid oes dim bwriad codi ysgol newydd. Mae’r unig ysgol uwchradd Gymraeg yn wynebu her enfawr gyda’r disgwyl y bydd dros 1,400 o blant yno erbyn 2024. Wrth edrych ar gynllun addysg iaith y sir tua’r dyfodol, nid oes dim cydnabyddiaeth bod y galw heb ei ateb a bod angen mwy o leoedd.

Yn sir y Fflint, a fu unwaith mor flaengar yn y maes yma, roedd yna fygythiad diweddar i Ysgol Gymraeg Mornant, yr unig ysgol Gymraeg yng ngogledd y sir, a oedd o dan fygythiad o gau. Pe bai hynny wedi digwydd, byddai wedi golygu bod rhaid teithio i Dreffynnon ar gyfer addysg Gymraeg, gan fod ysgol Gymraeg Prestatyn yn llawn. Y gwir yw, wrth gwrs, mai dim ond 5 y cant o blant y sir sydd yn derbyn addysg Gymraeg—ffigur sydd wedi aros yn ei unfan ers blynyddoedd lawer, ac mae hynny, rwy’n gwybod, yn destun siom i nifer.

Yn sir Ddinbych—ac mi wnaf ddatgan budd fel rhiant a llywodraethwr yn Ysgol Pentrecelyn—mae yna frwydr wedi bod i amddiffyn statws iaith y ddarpariaeth i’r plant yna, ac roedd hi’n destun pleser i mi ddarllen y papurau sydd yn cael eu gosod gerbron y cabinet wythnos nesaf a oedd yn argymell nawr i gynnal y ddarpariaeth yna. Ond, wrth gwrs, mae hynny wedi bod yn ganlyniad brwydr ac ymgyrch a her farnwrol.

Nawr, dyna fy mhrofiad i yn y gogledd-ddwyrain; bydd profiadau gwahanol gan bawb fan hyn. Mae yna brofiadau positif, wrth gwrs, ac rŷm ni’n gallu cyfeirio at nifer ohonyn nhw yng Ngwynedd, yn sir Gaerfyrddin ac mewn rhannau eraill o Gymru. Ond y neges yw, wrth gwrs, bod cynllunio yn bwysig, a bod sicrhau cynlluniau strategol addysg Gymraeg cryf yn bwysig hefyd i yrru’r ddarpariaeth yma yn ei blaen.

Bydd fy nghyd-Aelodau i yn ymhelaethu ar sawl agwedd arall. Rŷm ni’n gwybod am addysg bellach, addysg uwch, ac addysg gydol oes hefyd—mae’n rhaid inni beidio ag anghofio am y ddarpariaeth bwysig honno. Ond dim ond un agwedd o’r ymdrech i greu 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg yw’r maes addysg, ond mae’n agwedd gwbl, gwbl greiddiol. Fe welwn ni, rwy’n meddwl, dros y misoedd nesaf pa mor o ddifri yw’r Llywodraeth yma mewn gwirionedd o safbwynt cyrraedd y nod hwnnw. Ac fel y dywedais i ar y cychwyn, os bydd y Llywodraeth yn dangos y parodrwydd i fod yn greadigol, yn benderfynol ac yn ddewr, yna fe fyddaf i, a nifer ohonom ni, rwy’n siŵr, yn hapus i fod ochr yn ochr â’r Llywodraeth ar y daith honno.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Rwy’n galw ar y Gweinidog i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod bod cynyddu nifer y dysgwyr sy'n cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg wedi bod, a bydd yn parhau i fod, yn ganolog i bolisi addysg a sgiliau Llywodraeth Cymru.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda busnesau i wella'r ffordd y mae'r Gymraeg yn cael ei dysgu a'i defnyddio yn y gweithle.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Diolch yn fawr, Lywydd. A gaf i ddiolch i Blaid Cymru hefyd am gyflwyno’r ddadl hon heddiw? Byddwn yn cefnogi’r cynnig, a byddem wedi bod yn fodlon cefnogi gwelliant y Llywodraeth hefyd, ond mae’n dileu pwynt 2. Nid wyf yn gweld pam na allai’r Llywodraeth dderbyn y pwynt, nodi’r rhesymau pam a chyferbynnu hynny gyda’r uchelgeisiau newydd ar gyfer eu strategaeth sydd ar ddod. Rwy’n symud y gwelliant hefyd.

Nawr, y rhesymau pam—wel, pam na wnawn ni ddechrau gydag awdurdodau lleol? Dylent fod wedi cydio yn eu rhwymedigaeth i hyrwyddo'r iaith Gymraeg erbyn hyn. Mae cynlluniau statudol Cymraeg mewn addysg wedi ffaelu. Mae’n wastraff arian i ofyn i gynghorau wneud y gwaith ymchwilio neu hyrwyddo os nad ydynt yn mynd i weithredu ar y canlyniadau. Yn waeth na hynny, mae’n atgyfnerthu canfyddiadau bod polisi iaith Gymraeg hyd yn hyn yn fater o rodres gwleidyddol a thicio blychau nag ewyllys ddofn i ddatblygu cenedl ddwyieithog.

Mae diffyg arweiniad a chyfeiriad wedi creu galw am addysg cyfrwng Cymraeg sy’n tyfu yn araf ac yn ansicr ar draws ardaloedd cynghorau yn fy rhanbarth. Nid oes dim crynodiadau cyfleus i gynllunio am adeiladu ysgolion newydd, felly rŷm ni’n gweld canoli darpariaeth, gan dynnu Cymreictod gweledol allan o gymunedau er lles un safle, weithiau yn bell i ffwrdd o gartrefi plant. Nid yw hynny’n helpu gyda blaenoriaeth arall y Llywodraeth, sef tyfu defnydd o’r Gymraeg ym mhob cymuned. A gall fod yn ddigon anghyfleus i rai teuluoedd i beidio â dilyn eu bwriadau da, gan atal a gwrthdroi'r galw gwreiddiol. Temtasiwn arall yw anwybyddu’r galw—i adael gorlif yn yr ysgolion cyfrwng Cymraeg presennol i’r pwynt lle, unwaith eto, mae’r galw yn mygu yn y camau cynnar.

Gadewch inni boeni llai am adeiladu ysgolion newydd mewn lleoliadau canolog sy’n mynd i fod yn rhy fach neu’n rhy fawr yn y tymor canolig, ac edrych yn agosach at dyfu’r defnydd cyfrwng Cymraeg ar safleoedd ysgolion presennol. Nawr, i fod yn glir, nid yw hyn yn tynnu sylw oddi ar yr angen am ysgolion cyfrwng Cymraeg newydd. Mae opsiwn ychwanegol i gynghorau sydd yn y trap amseru, os gallaf ei ddisgrifio fel yna, fel rwyf jest wedi’i ddisgrifio. Nid wyf yn sôn chwaith am ysgolion dwyieithog. Rwy’n siarad am ysgolion cyfrwng Saesneg sy’n bodoli yn barod, gydag unedau cyfrwng Cymraeg wedi eu cydleoli, ond ar wahân, sy’n tyfu o flwyddyn i flwyddyn gyda phob derbyniad newydd. Ar yr un pryd, fel rydym wedi trafod o’r blaen, Lee Waters, mae angen i ysgolion cyfrwng Saesneg gynyddu’r defnydd o’r Gymraeg fel cyfrwng cyfathrebu. Mae dal angen i’r rhai sy’n mynd drwy’r system Saesneg gael cyfle i ddatblygu sgiliau iaith Gymraeg digonol ar gyfer eu defnyddio yn eu bywydau yn y dyfodol.

Nawr, rwy’n derbyn bod hyn yn creu her enfawr ar lefel Llywodraeth Cymru—rwyf yn gwneud hynny: cwricwlwm sy’n mynnu ar ddefnydd pwrpasol o’r Gymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg; safleoedd ysgolion hyblyg sy’n gallu darparu ar gyfer y galw sy’n tyfu am y Gymraeg, ac, o bosib, gollwng y galw Saesneg fel canlyniad; ac, wrth gwrs, y gweithlu—mae Llyr wedi sôn am hynny—sy’n gallu addysgu’n dda mewn system o’r fath, neu beth bynnag. Yn y cyfamser, wrth gwrs, mae’n rhaid inni ystyried y plant a’r bobl ifanc sy’n mynd drwy’r system sydd gyda ni yn barod, a pha mor debygol yw hi iddyn nhw gael cyfle i gaffael digon o sgiliau iaith Gymraeg ar gyfer y defnydd parhaus ar ôl ysgol, a’u bod nhw’n eu gwerthfawrogi ddigon i’w trosglwyddo i’w plant maes o law. Dyma’r cenedlaethau sy’n wynebu ergyd ddwbl yr amharodrwydd—profiad gwael yn yr ysgol, fel mae Lee wedi dweud, a marchnad gyflogaeth lle nad yw cyflogwyr yn gweld defnydd o’r Gymraeg fel rhywbeth pwysig.

Mae gan safonau rôl, ond fel rŷch chi wedi clywed oddi wrthyf o’r blaen, os nad yw busnes yn credu bod dwyieithrwydd yn rhinwedd, rydych chi’n edrych ar rwystr arall at eich nod o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg. Mae cyfleoedd ar gyfer y Coleg Cymraeg i gynnig addysg cyfrwng Cymraeg mewn colegau addysg bellach, ac rwy’n gobeithio, Weinidog, y byddwch yn ystyried y cyfleodd hynny. Mae yna gyfleoedd hefyd am sgiliau iaith Gymraeg perthnasol i gael eu datblygu ym mhob cwrs galwedigaethol sy’n arwain at yrfaoedd sy’n wynebu’r cyhoedd—gofal cymdeithasol, manwerthu, gwallt a harddwch, ac yn y blaen. Mae arweinwyr colegau yn ddryslyd pan fyddaf yn sôn am y gwahaniaeth rhwng hynny a chyfrwng Cymraeg, ond nid yw addysg Gymraeg yn unigryw yn ei chyfrifoldeb am greu siaradwyr Cymraeg. Diolch.

Mae angen rhwng 15,000 a 18,000 o siaradwyr Cymraeg ychwanegol arnon ni bob blwyddyn, dros gyfnod o 30 mlynedd, os ydym yn mynd i gyrraedd y nod o 1 filiwn o siaradwyr. Ac mae hynny ar ben mynd i’r afael â’r nifer sy’n gadael cymunedau Cymraeg a Chymru. Mae rôl addysg yn gwbl allweddol i gyrraedd y nod. Bellach, mae mwyafrif llethol y sawl sy’n siarad Cymraeg yn ei dysgu yn yr ysgol. Cymharwch chi hynny efo’r sefyllfa yng nghanol y ganrif ddiwethaf a chyn hynny, lle mai adref yr oedd y mwyafrif llethol wedi dysgu’r Gymraeg. Rwy’n digwydd bod yn un o’r bobl ffodus yna sydd wedi caffael yr iaith ar yr aelwyd fel iaith gyntaf, naturiol ein teulu ni, ond dim dyna ydy profiad nifer cynyddol o bobl, yn anffodus. Achos, erbyn hyn, nid yw trosglwyddo’r Gymraeg yn y cartref mor effeithiol ag y bu yn y gorffennol, oherwydd bod yna lai o deuluoedd lle mae’r ddau riant yn siarad Cymraeg.

Mae’n hollol amlwg, felly, fod rhaid cynyddu’r ddarpariaeth addysg cyfrwng Cymraeg er mwyn cynhyrchu 1 filiwn o siaradwyr. Ar hyn o bryd, nid yw’r ganran o blant mewn addysg cyfrwng Cymraeg yn cynyddu, ac mae hyn er gwaetha’r dystiolaeth bod galw sylweddol am addysg Gymraeg, galw sydd ddim yn cael ei ddiwallu yn y rhan fwyaf o Gymru. Mae cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn allweddol wrth greu’r newid anferth sydd ei angen. Ers 2013 mae gan awdurdodau lleol ddyletswydd gyfreithiol i asesu’r galw am addysg cyfrwng Cymraeg, a nodi sut mae’r awdurdod yn mynd i wella’r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg yn eu hardal. Ac mae gan Lywodraeth Cymru rôl ganolog i sicrhau bod y cynlluniau yma yn uchelgeisiol a chadarn. Yn anffodus, nid dyna’r sefyllfa. Yn Rhagfyr 2015, fe ganfu’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg nad oedd y cynlluniau yma yn effeithiol ac fe gyflwynwyd 17 o argymhellion i’r Llywodraeth. I fod yn gwbl effeithiol, mae’n rhaid i’r cynlluniau hyrwyddo addysg cyfrwng Cymraeg yn ogystal ag ymateb i unrhyw alw, ac mae’n rhaid i awdurdodau ddiffinio yn eu cynlluniau addysg lle bydd ysgol neu ysgolion newydd yn cael eu hadeiladu, a phryd y byddan nhw’n cael eu hadeiladu.

Yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili mae ymdrech hynod ganmoladwy wedi ei wneud dros y blynyddoedd er mwyn sicrhau bod digon o ysgolion er mwyn ymateb i’r galw am addysg Gymraeg. Gwelwyd cynnydd o bedair ysgol gynradd i 11, ac mae yna’n dal alw cynyddol yno am lefydd, yn enwedig yn y tair ysgol yng Nghaerffili ei hun. Fe gynhaliwyd arolwg gan y mudiad Rhieni dros Addysg Gymraeg yn ardal Rhisga, lle y gwnaethant ganfod y buasai nifer sylweddol o rieni yn anfon eu plant i ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg petai’r ysgol honno ar gael yn lleol.

Felly, mae’r galw yno, nid yn unig yng Nghaerffili ond ar draws Cymru. Rhan o’r ateb, yn sicr, ydy adeiladu rhagor o ysgolion, ac felly mae angen i’r Llywodraeth sicrhau bod cronfa o arian ar gael i awdurdodau lleol sydd eisiau cynyddu’r ddarpariaeth o ysgolion cyfrwng Cymraeg oherwydd, hyd y gwn i, y tu allan i’r cynllun ysgolion yr unfed-ganrif-ar-hugain, sydd i bwrpas gwahanol, nid oes arian ar gael. Yn ogystal, fel rhan o’r strategaeth iaith mae’r Llywodraeth yn ymgynghori arni ar hyn o bryd, mi fydd yn rhaid i’r Llywodraeth gynnwys strategaeth fanwl am faint o athrawon a staff ategol ychwanegol fydd ar Gymru eu hangen er mwyn gwneud yn siŵr bod y sector addysg yn gallu cyfrannu’n helaeth at y nod o 1 miliwn o siaradwyr.

Gair sydyn am y sectorau addysg uwch a phellach. Rydym yn falch o lwyddiant y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, sydd rŵan yn ymestyn cyfleoedd am addysg cyfrwng Cymraeg yn ein prifysgolion. Rwy’n falch iawn o weld bod yna adolygiad yn mynd i fod o’r Coleg Cymraeg gan yr Ysgrifennydd Cabinet, a fydd yn edrych ar ymestyn y ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg i’r sector addysg bellach, yn ogystal â’r sector addysg uwch, lle mae cymaint o’n pobol ifanc ni yn astudio.

Gyda llaw, rydym hefyd yn awyddus i weld mwy o brentisiaethau yn cael eu cynnig, un ai drwy’r Gymraeg neu efo rhywfaint o weithgaredd Cymraeg ynddyn nhw. Allan o bron i 50,000 o brentisiaethau, dim ond 165, sydd yn 0.34 y cant, a oedd yn cynnwys ychydig o Gymraeg—un gweithgaredd Cymraeg a oedd angen ei gynnwys. Mae’n amlwg, felly, fod angen newid trosiannol ym mhob agwedd ar addysg Gymraeg os ydym am gael unrhyw obaith o gyrraedd y nod o 1 miliwn o siaradwyr.

Rwy’n bwriadu defnyddio’r Gymraeg a’r Saesneg yn y cyfraniad hwn.

First of all, where will these million Welsh speakers be in 2050? Will they be in Wales, in Britain or across the world?

Roedd cyfrifiad 2011, a oedd yn dangos gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg, o’i gymharu â 2001, yn siomedig iawn. Os yw’r dirywiad yn parhau ar yr un gyfradd dros y 30 mlynedd nesaf, dim ond Gwynedd fydd â hanner ei phoblogaeth yn siaradwyr Cymraeg, a hynny o 1 y cant yn unig. Dyna sy’n rhaid ei wrthdroi. Y peth mwyaf brawychus oedd y gostyngiad yn y cymunedau lle y mae dros 70 ac 80 y cant o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Dyma’r nifer y mae pobl, gan fy nghynnwys fy hun, yn credu sydd ei angen i’w gwneud yn iaith gymunedol. Pan fydd yn disgyn i 60 y cant, gan ddefnyddio mathemateg syml, ni fydd dau o bob pump o bobl y byddwch yn eu cyfarfod yn ei siarad, a’r tueddiad yw, ‘Gadewch i ni gadw at y Saesneg gan y bydd pawb yn fy neall.’

Yn fwy calonogol, rydym wedi gweld nifer y plant tair neu bedair oed sy’n gallu siarad Cymraeg yn codi o 18.8 y cant yn 2001 i 23.6 y cant yn 2011. Mae hyn yn dangos parhad y cynnydd o 11.3 y cant yn 1971. A gaf fi dalu teyrnged, fel y mae pawb arall wedi gwneud, i’r Mudiad Ysgolion Meithrin a Ti a Fi, sydd wedi gwneud gwaith rhagorol yn cael plant ifanc iawn i siarad Cymraeg? Mae’n ddrwg gennyf am hyn, Rhun, ond Ynys Môn yn unig a oedd â chyfran is o siaradwyr Cymraeg tair neu bedair oed na’r gyfran o’r boblogaeth yn ei chyfanrwydd o gyfrifiad 2011. [Anghlywadwy.]—senario os yw’n parhau wrth symud ymlaen oherwydd mae angen i ni newid. Nid yw hyd yn oed y da o’r hyn sy’n digwydd gyda rhai tair a phedair oed yn ddigon da. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod plant yn dysgu Cymraeg yn yr ysgol. Rwy’n mynd i siarad mwy am hynny, yn y Gymraeg, yn nes ymlaen. Felly, ymddiheuriadau. Ni fanylaf arno yn awr. Mae angen i ni gael pobl i wneud hyn yn awr, oherwydd mae’n anhygoel o anodd dysgu Cymraeg fel oedolyn. Hefyd mae gennym lawer o bobl yn symud i mewn i Gymru na fyddant yn siaradwyr Cymraeg; mae gennym bobl yn symud allan. Gofynnaf y cwestiwn yn awr: a ddylai pobl sy’n symud i Lundain, y mae eu plant yn mynychu Ysgol Gymraeg Llundain, gael eu cyfrif gyda siaradwyr Cymraeg? Dyna gwestiwn y mae angen i ni roi rhywfaint o ystyriaeth iddo.

Bydd y cynnydd yn nifer y bobl ifanc sy’n siarad Cymraeg yng Nghymru yn sicrhau nad yw’r senario fwy pesimistaidd yn digwydd, cyn belled â bod y rhifau hyn yn cael eu cynnal a’u cynyddu. Ond unwaith eto, mae angen i blant siarad Cymraeg. Gallwn siarad am siaradwyr Cymraeg, ac mae gennyf lawer o brofiad o blant rhwng tair a 18 oed dros y blynyddoedd diwethaf yn mynd i ysgolion cyfrwng Cymraeg, ac mae gwahaniaeth rhwng gallu siarad Cymraeg a siarad Cymraeg. Mae’n wahanol iawn. Mae angen i ni gynyddu nifer y bobl sy’n ei siarad.

Mae’r Llywodraeth bresennol yn gwneud llawer: cefnogi mentrau iaith; cynlluniau gweithredu ar yr iaith; cynlluniau hybu’r Gymraeg; cymorth ariannol ychwanegol i’r Eisteddfod; digwyddiadau gyda gwersyll yr Urdd yn Llangrannog, er bod fy merch, ymysg eraill, yn dweud y gallent wneud gyda llawer mwy o fuddsoddiad yno o hyd; a’r buddsoddi mewn darparu ysgolion cyfrwng Cymraeg. Er gwaethaf ymrwymiad a chymorth cyfredol Llywodraeth Cymru—ac nid wyf yn credu bod neb yn amau ​​cefnogaeth Llywodraeth Cymru i hyn—byddwn yn hoffi gweld pum polisi yn cael eu gweithredu. Lle wedi’i warantu mewn darpariaeth Dechrau’n Deg trwy gyfrwng y Gymraeg i bob plentyn cymwys y mae eu rhieni yn ei ddymuno. Gadewch i ni ddechrau’n ifanc. Ar ôl i blant fynd i mewn i amgylchedd cyfrwng Saesneg, maent yn debygol o aros yno. Hyrwyddo manteision addysg cyfrwng Cymraeg i rieni plant tair oed. Y bwriad i o leiaf draean o blant Cymru fynychu ysgol cyfrwng Cymraeg. Nawr, fy ofn yw ein bod yn mynd i barhau fel rydym, ac yn y pen draw bydd gennym boblogaeth yng Nghymru lle bydd oddeutu ein chwarter yn ei siarad, ond bydd yn amrywio rhwng tua 20 a 40 y cant, ac ni fydd digon o siaradwyr Cymraeg yn unman iddi fod yn iaith y gymuned, yn iaith y gall pobl ei defnyddio bob dydd. Rwy’n byw yn Nhreforys lle y ceir nifer fawr o siaradwyr Cymraeg a chyfle i’w defnyddio, ond ni allwch ond ei defnyddio mewn nifer fach o lefydd. Mae’n ddrwg gennyf, Rhun.

Diolch yn fawr iawn. A ydy’r Aelod yn cytuno â fi fod angen hefyd inni ddefnyddio’r ‘role models’ rhagorol sydd gennym ni mewn chwaraeon, er enghraifft, ar hyn o bryd—rydym yn meddwl am dîm Cymru a chwaraewyr fel Ben Davies a Joe Allen—er mwyn sicrhau bod pobl ifanc yn edrych i fyny at bobl sydd yn defnyddio’r iaith Gymraeg?

A dweud y gwir, roedd hen ewythr Cyril Hartson yn cael trafferth siarad Saesneg, ac yn aml byddai’n rhaid iddo ofyn beth oedd y gair Saesneg pan fyddwn yn siarad ag ef.

Mae angen i’r ddarpariaeth o gyfleusterau ieuenctid cyfrwng Cymraeg wella a gwneud diogelu’r Gymraeg yn ystyriaeth berthnasol mewn ceisiadau cynllunio.

I know how difficult it is to learn Welsh. It’s easier to learn at school when one is young. I find mutations impossible, but my wife and my daughter who attended Welsh-medium schools use them quite naturally.

Mae dros hanner y bobl a fydd yn cymryd rhan yng nghyfrifiad 2051 yn fyw bellach. Byddai pawb o’r rhai 38 oed yng nghyfrifiad 2061 wedi dechrau yn yr ysgol.

Finally, who are these Welsh speakers? People like myself who speak Welsh with family and friends in the chapel and in the pub, who aren’t confident in using Welsh in public? Will I count as one of the 1 million?

Mae’n bleser cymryd rhan mewn dadl â’r fath syniadau’n cael eu gwyntyllu. Llongyfarchiadau i Suzy ac i Mike am eu cyfraniadau.

Rydw i, fel Sian Gwenllian, wedi bod yn ffodus yn ddaearyddol ac mewn teulu i gael magwraeth gyfan gwbl Gymraeg, i’r fath raddau nad oeddwn i’n gallu siarad Saesneg tan yr oeddwn i’n saith mlwydd oed, ac nid oeddwn i’n gwybod beth oedd y syniad o iaith arall. Roedd yn rhaid imi ddysgu’r Saesneg er mwyn cael addysg.

Rwy’n croesawu ac yn edmygu dewrder y Llywodraeth yn anelu am 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg, ac rwyf i gyda chi 100 y cant. Wrth gwrs, rydym ni wedi bod yn fan hyn o’r blaen: 1900 oedd hi ac roedd yna 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg bryd hynny hefyd. Felly, adennill y tir ydym ni, ac rydym yn benderfynol ein bod ni yn mynd i adennill y tir, yn enwedig ar ddiwrnod fel heddiw. Rydym newydd gael y canlyniad etholiadol yn Unol Daleithiau’r America ac mae’n ddigon hawdd teimlo ychydig bach yn isel ein hysbryd, ond mae’n werth cofio bod yna rywbeth prin gennym ni efo’r iaith Gymraeg yng Nghymru heddiw, a dylai fod yn destun ein bod yn gallu ymhyfrydu ynddi a dathlu ein bod ni’n dal, ar raddfa eang, yn gallu siarad Cymraeg. Yn hanes dynoliaeth, pan fydd yna iaith leiafrifol yn dod i fyny yn erbyn iaith gref fwyafrifol drws nesaf, mae’r iaith fach leiafrifol yn raddol marw allan ac yn diflannu. Yn hanes dynoliaeth, dim ond tair iaith leiafrifol sydd wedi gallu gwrthsefyll y fath bwysau mawr: Hebraeg ydy un, Basgeg ydy’r ail a’r trydydd ydy’r Gymraeg. Yn holl hanes dynoliaeth ar y ddaear yma, rydym mewn cenedl sy’n arddel iaith sydd wedi profi ei bod yn gallu gwyrdroi hanes. Nid yw popeth yn ddu o bell ffordd, ond mae wedi cymryd gwaith caled cyn belled i arddel y 562,000 o siaradwyr Cymraeg sydd gyda ni heddiw.

Rydym wedi adennill y tir, ond mae yna waith i’w wneud, fel rydym wedi’i glywed. Nid af ar ôl mater yr ysgolion. Mae’n werth nodi bod gyda ni 386 o ysgolion cyfrwng Cymraeg yn y sector cynradd yng Nghymru—386 o ysgolion, fe wnaf ailadrodd hynny. Mae yna gyfraniad allweddol y mae’r sector addysg yn gwneud i’n hiaith ni. Ond, fe allwn ni wneud mwy yn y gweithle, er enghraifft, gyda mwy o ddarpariaeth i annog ac i helpu pobl i ddysgu Cymraeg yn naturiol i’r lefel y gallan nhw ei defnyddio yn naturiol, fel mae Mike Hedges wedi awgrymu eisoes—lefel naturiol sy’n briodol i’r math o waith y maen nhw’n ei wneud.

Pan oedd fy mab hynaf mas yn yr Almaen, roedd disgwyl iddo ddod yn rhugl yn yr Almaeneg yn y gwaith yr oedd yn gwneud efo’i radd ar y pryd. Roedden nhw’n darparu pobl i ddysgu’r gweithwyr o dramor un-wrth-un. Roedd yn digwydd yn naturiol, nid oedd cost i’r cyflogwr ac roedd o jest yn digwydd. Ac mi ddaeth Aled yn rhugl yn yr Almaeneg o fewn tri mis o wneud hynny, gan ddarparu gwasanaethau yn yr Almaeneg i Almaenwyr yn Berlin. Mae’n bosibl i’w wneud e. Wrth gwrs, efo cefndir mewn ysgolion Cymraeg, mi roedd y gallu dysgu’r iaith Almaeneg yn llawer haws—un arall o rinweddau cael addysg cyfrwng Cymraeg. Mae’n bwysig ei gwneud hi’n haws i bobl ddysgu Cymraeg fel oedolion. Mae angen rhagor o ddarpariaeth, rhagor o hwb i’r cynllun Cymraeg i oedolion a Chymraeg yn y gweithle.

Rwy’n nodi’r arian ychwanegol sydd wedi dod drwy law’r cytundeb yma rhyngom ni fel Plaid a Llafur. Ond, mae mwy o waith i’w wneud achos o ran cyrsiau i oedolion yn gyffredinol trwy gyfrwng y Gymraeg, nid oes llawer ohonyn nhw. Dim ond 0.2 y cant o’r holl gyllid o £17 miliwn ar gyfer y fath gyrsiau sy’n cael ei wario ar gyrsiau drwy gyfrwng y Gymraeg. Ond, ar ddiwrnod fel heddiw, ar ôl noson fel neithiwr, rydym eisiau i bobl fod yn ymwybodol iawn o gyfraniad y Gymraeg, i fod yn bositif ynglŷn â’r Gymraeg, ac, ie, dysgu pobl a dysgu’n plant ni yn iawn i ddod yn rhugl yn y Gymraeg.

Fel y dywedais, rydym wedi bod yma o’r blaen efo 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg ac efo cryn dipyn o waith ac arddeliad ac ymrwymiad ac arweinyddiaeth gan y Llywodraeth yma, a gwaith caled gan bawb arall, a neb i fod yn llai na hyderus yn defnyddio eu Cymraeg yn gyhoeddus, ac yn mynnu fel siaradwyr Cymraeg ein bod ni’n defnyddio gwasanaethau yn y Gymraeg—nid ydym wastad eisiau, ar sail diffyg hyder, ac rydym yn mynnu defnyddio’r gwasanaeth Saesneg—. Mae fyny i ni i gyd. Rydym yn edrych am yr arweinyddiaeth, rydym yn edrych fel ein bod ni’n ei gael o, ond mae yna waith caled er mwyn inni adennill y tir yna o 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg.

Mae hon wedi bod yn ddadl ddiddorol iawn ac rwyf wedi dysgu cryn dipyn o’r areithiau a wnaed ar bob ochr i’r Siambr. Rwy’n falch iawn, ar ran fy mhlaid, o gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw.

Roeddwn yn falch iawn o glywed y nodyn o optimistiaeth gan Dai Lloyd funud yn ôl a’r pwynt a wnaeth am y cysylltiad rhwng y Gymraeg a’r iaith Fasgeg a’r Hebraeg a’r ffordd y mae’r sefyllfa wedi cael ei gwrthdroi yn y ddau achos arall hwnnw. Mae’n rhoi llawer iawn o obaith i Gymru hefyd. Rydym yn sicr wedi dod yn bell oddi wrth ‘Frad y Llyfrau Gleision’, pan oedd yn bolisi gan y Llywodraeth ar y pryd i geisio cael gwared ar yr iaith. Heddiw, yn ffodus, mae gennym agwedd hollol wahanol.

Rwy’n synnu, mewn gwirionedd, fod y Llywodraeth wedi ceisio diwygio’r cynnig hwn yn y modd y mae wedi gwneud oherwydd ceir consensws o gwmpas y tŷ y dylem gefnogi amcanion Llywodraeth Cymru. Rwy’n credu eu bod wedi ymrwymo i ymdrech glodwiw i gael y dyhead hwn am 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, ac rwy’n meddwl y dylem gydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cyfraniad enfawr tuag at wrthdroi sefyllfa’r iaith. Rwy’n meddwl, ar ffurf y Gweinidog presennol, fel rwyf wedi dweud o’r blaen, nad oes neb yn fwy addas i hybu’r mesur hwn. Felly, nid wyf yn credu bod angen i’r Llywodraeth fod yn amddiffynnol mewn unrhyw ffordd ac nid wyf yn ystyried bod pwynt 2 yn y cynnig yn feirniadol o’r Llywodraeth. Rwy’n meddwl efallai fod Plaid Cymru yn ôl pob tebyg wedi penderfynu yn fwriadol i beidio â chyflwyno nodyn o wrthdaro i’r ddadl hon er mwyn annog y consensws sydd angen i ni i gyd ei ddangos i’r byd y tu allan. Oni bai bod y Llywodraeth eisiau dileu’r datganiad pur o ffaith ym mhwynt 2, yna gallem i gyd gymryd rhan yn y ddadl hon ar nodyn o gytundeb llawn. Felly, mae’n anffodus fod y math hwn o ddadlau pwynt wedi cael ei fabwysiadu. Ond rwy’n credu ein bod i gyd yn cytuno ar yr hyn rydym am ei gyflawni ac felly nid oes unrhyw anghytundeb yno.

Rwy’n credu bod yr hyn a ddywedodd Llyr Gruffydd yn ei araith agoriadol heddiw yn iawn. Rydym i gyd yn cydnabod anferthedd y dasg i gyrraedd 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Gall fod yn fwy o ddyhead na realiti, ar un ystyr, ond rwy’n meddwl os gallwn wneud camau sylweddol tuag at gyflawni hynny, yna byddai hynny ynddo’i hun yn werth ei wneud. Mae’n galw am y newid agwedd a ddisgrifiodd, am hyrwyddo’r defnydd o’r Gymraeg. Rwy’n credu bod yn rhaid i ni i gyd, fel unigolion, wneud ein rhan yn hynny o beth. Rwy’n straffaglu drwy’r llyfrau dysgu ar y funud am na chefais y fantais fawr a gafodd Dai Lloyd ac eraill o dyfu i fyny ar aelwyd Gymraeg—nid oedd y naill na’r llall o fy rhieni yn siarad Cymraeg. Roeddem yn byw yn Sir Fynwy, a oedd yn uniaith Saesneg ar y pryd, hyd nes fy mod yn 11 oed, ac yna symudais i Sir Gaerfyrddin. Roeddwn yn 11 oed cyn i mi gael unrhyw wersi Cymraeg o gwbl. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, roedd rhaid i mi ddewis rhwng y Gymraeg a’r Almaeneg a dewisais Almaeneg. Felly, yn ystod fy ngyrfa ysgol, dysgais Ffrangeg ac Almaeneg a Rwsieg, ac fe astudiais Almaeneg a Rwsieg yn y brifysgol yn ogystal, ond yn anffodus ni fanteisiais ar y cyfle i ddefnyddio’r Gymraeg pan gefais ei gynnig. Ond rwy’n falch o ddweud—

Bydd angen y Rwsieg arnoch eto. [Chwerthin.]

Efallai y bydd Mr Trump eisiau fy ngwneud i’n llysgennad ym Moscow fel y mae am wneud Mr Farage yn llysgennad ym Mrwsel. Ond un o’r rhesymau pam rwy’n edrych ymlaen at fod yn y lle hwn yw’r cyfle i wella fy sgiliau Cymraeg. Ond dyna ddigon o hel atgofion ar fy rhan.

Rwy’n cytuno â phopeth sydd wedi cael ei ddweud yn y ddadl hon hyd yn hyn. Mae’n sicr yn wir mai addysg Gymraeg yw’r brif ffynhonnell o siaradwyr Cymraeg newydd, fel y mae strategaeth iaith Gymraeg Llywodraeth Cymru yn ei ddweud. Mae’n hanfodol bwysig caffael y Gymraeg cyn gynted ag y bo modd mewn bywyd ac rwyf wedi darllen y gyfrol fawr hon a gynhyrchwyd gan gomisiwn y Gymraeg ar sefyllfa’r Gymraeg rhwng 2012 a 2015, ac rwy’n meddwl bod ychydig o baragraffau byr ohoni yn werth eu cofnodi er mwyn y ffeithiau y mae’n eu hamlygu.

‘Mae dros 80 y cant o blant 3–4 mlwydd oed yn byw mewn cartrefi lle mae dau oedolyn yn gallu siarad Cymraeg hefyd yn gallu siarad Cymraeg eu hunain, ond pump y cant yn unig o blant 3–4 mlwydd oed yng Nghymru sy’n byw mewn aelwydydd o’r fath.’

Felly, mae honno’n ffaith sy’n gefndir i’n holl drafodaethau heddiw.

‘Mae 80 y cant o bobl a ddysgodd y Gymraeg gartref yn ystyried eu hunain yn siaradwyr Cymraeg rhugl. Ond yn yr ysgol mae plant a phobl ifanc yn dueddol o ddysgu’r Gymraeg heddiw, ac nid yw cyfraddau rhuglder ymysg y bobl hynny’r un mor uchel ag ydyw ymysg y rheini wnaeth ddysgu’r Gymraeg ar yr aelwyd. Mae siaradwyr Cymraeg rhugl yn defnyddio’r Gymraeg lawer amlach na’r rheini nad ydynt yn rhugl, felly y mae arwyddocâd sylweddol i’r shifft o’r cartref i’r ysgol fel y brif ffynhonnell o siaradwyr Cymraeg.’

Yna, os edrychwn ar y ffigurau ar gyfer pan fydd plant wedi dysgu siarad Cymraeg, sydd hefyd yn ddiddorol iawn ac yn addysgiadol hefyd.

‘Dywed hanner y bobl hynny a ddysgodd y Gymraeg yn yr ysgol feithrin yn bennaf eu bod yn siaradwyr Cymraeg rhugl. O’r bobl hynny a ddysgodd y Gymraeg yn yr ysgol gynradd yn bennaf, tua chwarter ohonynt a fedrai siarad Cymraeg yn rhugl ac mae llai nag un ym mhob pum person a ddysgodd y Gymraeg yn yr ysgol uwchradd yn bennaf yn eu hystyried eu hunain yn rhugl.’

Felly, mae hynny’n profi bod dysgu Cymraeg o’r cychwyn cyntaf o fewn y system addysg i blant nad ydynt wedi dysgu’r iaith yn y cartref yn hanfodol wrth ystyried mai’r ysgol yw prif ffynhonnell siaradwyr Cymraeg newydd heddiw. Felly, mae’n hanfodol bwysig, felly, y dylem gyflwyno’r Gymraeg i feddyliau plant cyn gynted â phosibl.

Ond rwy’n credu ei bod yn iawn i ni gydnabod—

A gaf fi ddweud bod eich hel atgofion wedi golygu bod eich amser ar ben bellach, felly a wnewch chi ddod â’ch cyfraniad i ben?

Gwnaf. Roeddwn eisiau cydnabod y cynnydd sylweddol yn y cyllid y mae’r Llywodraeth wedi ei gyflwyno, i fyny o £16 miliwn yn 2013-14 i bron £30 miliwn y flwyddyn nesaf. Rwy’n credu y dylem, fel Cynulliad, ganmol y Llywodraeth am hynny ac rwy’n meddwl y dylem i gyd, felly, fod yn weddol optimistaidd ynglŷn â’r dyfodol.

Nid oeddwn i’n gallu siarad gair o Gymraeg tan roeddwn i’n 32 oed, a dechreuais i ddysgu Cymraeg pan oeddwn i’n athro achos, yn fy ysgol, nid oedd digon o athrawon Cymraeg ar gael i ddysgu plant ar gyfer arolwg Estyn. Es i i’r brifysgol yn Llanbed a gwnes i gwrs Wlpan dros ddau fis, a dysgais i Gymraeg o fewn wythnos ar ôl gorffen y cwrs. Fel athro ieithoedd, yn arbennig y Gymraeg, mae profiad gyda fi o’r heriau sydd yn wynebu pobl a hoffai ddysgu Cymraeg, ond nid oes digon o athrawon sydd yn gallu’r Gymraeg ar gael er mwyn gwneud hyn yn realiti. Mae angen gwell cynllunio ar gyfer y gweithlu addysg i sicrhau bod digon o athrawon sydd yn gallu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae angen cynllun i annog siaradwyr Cymraeg i ymuno â’r gweithlu addysg, a chynllun er mwyn denu athrawon sy’n siarad Cymraeg sy’n gweithio mewn gwledydd eraill i ddod yn ôl i Gymru.

Mewn rhai ysgolion, nid oes digon o amser, chwaith, yn y cwricwlwm. Weithiau, pan oeddwn i’n athro, dim ond hanner awr yr wythnos oedd gan athro i ddysgu Cymraeg i’r plant. Sut mae disgwyl i blant ddysgu unrhyw iaith heb yr amser priodol?

Fe soniodd Dai yn gynharach am yr angen i gynnig mwy o gyfleoedd ar gyfer addysg i oedolion. Yn rhy aml, nid oes digon o gyrsiau, neu mae cyrsiau yn rhy gostus, sydd yn atal pobl rhag cymryd rhan.

We often hear of the expense of the Welsh language, and most people appreciate the cultural value, but I’d like to talk about the economic benefits, because the Welsh language makes money for Wales. It recycles money in the country and it’s a key to economic development and strengthening the economy. ‘Ein iaith’—our language—it’s important to say, is a unique selling point. It gives us a competitive advantage over other places in the UK and is an attraction for foreign investors. In 2014, that’s what the Welsh Government task group found and it’s my personal experience in showing investors around Wales also.

I do want to say that there are some people in Wales who suffer almost from a perverse schizophrenia in that they see themselves as Welsh, yet they seem to hate Welsh things: if we look at people who want to denigrate the Eisteddfod, for example, with a journalist last year sowing division. The Welsh Rugby Union have massive lessons to learn from the Football Association of Wales about how to be proud of our language and unique culture, a ‘diolch o galon’ to the boys out in France in the summer. Further afield, we have BBC Radio 5 Live asking people to comment on whether they thought cultural genocide was acceptable, in whether the Welsh language should exist or not. If we are equal as nations in the UK, why isn’t Welsh taught right across every country? I think there’s a real danger now that minority cultures will be overwhelmed by a very aggressive, one-size-fits-all, narrow UK nationalism. What angers me is the way that certain kinds of politicians use differences like ethnicity and language to single out minorities.

I’m glad to see some Labour heads nodding in agreement in the Chamber, and I thank you. I’d ask them to have a serious word, therefore, with their Minister for finance, who supported the ‘chwarae teg for English medium’ campaign in my council ward in Fairwater in 2010, 2011 and 2012. The whole thrust of the campaign was that Welsh-medium schools get everything, and that’s shameful. I ask you to make sure nothing like that happens again, because it’s wrong.

What I’m really proud of now is that in Cardiff and Wales a lot of things have changed. Many in the lost generation—that’s my generation—were not allowed to learn Welsh, and we make sure that our children go to Welsh-medium schools. Unfortunately, despite the warm words and cosy consensus here, when in local government Labour denies Welsh-medium places to parents—parents like Kyle Jones—[Interruption.] Please don’t tut; listen. Parents like Kyle Jones in Ely, who wasn’t able this year to send his children to Welsh-medium education. He was unable to choose—unable to choose, in Wales’s capital city. I remember, in 2013, when Labour took over the council and cancelled the building of the Welsh school in Grangetown, and I remember the right to simultaneous translation being withdrawn by that council across the road, until I refused to speak English in the chamber.

Out there, in the twenty-first century, there is nowhere near—nowhere hear—as much prejudice against the Welsh language as there used to be. [Interruption.]

Mae’r Aelod yn dod â’i gyfraniad i ben a bydd yn cael ei glywed mewn distawrwydd.

Yng Nghymru’r unfed ganrif ar hugain, mae’r mwyafrif yn croesawu dwyieithrwydd. A dywedaf wrthych, pan fyddwn yn cipio grym yn y cyngor hwnnw y flwyddyn nesaf, byddwn yn gwneud yn siŵr fod pawb yn cael dewis. Yr ugeinfed ganrif oedd pan oedd yr iaith yn cael ei defnyddio i rannu pobl; yr unfed ganrif ar hugain fydd y ganrif pan fydd yr iaith Gymraeg yn uno pobl, ac mewn byd fel sydd gennym heddiw, mae hynny’n bwysig tu hwnt. Diolch yn fawr.

Rwy’n galw ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, Alun Davies.

Diolch yn fawr, Lywydd, a diolch am y cyfle i ymateb i’r drafodaeth yma. Roeddwn i’n gwrando ar gyfraniadau o bob rhan o’r Siambr, ac roeddwn i wedi ysgrifennu ar fy nodiadau yn fan hyn i ddiolch i Blaid Cymru am y ffordd roedd Llyr wedi agor y drafodaeth, ac roeddwn i wedi ysgrifennu hefyd i ddiolch am y ‘sens’ o gonsensws sydd ym mhob rhan o’r Siambr. [Chwerthin.] So, o leiaf rydw i’n gallu cael fy nghyhuddo o fod yn dipyn bach o optimist, ambell waith. A gaf i ddweud hyn? Achos rydw i yn credu, pan fyddem ni’n trafod yr iaith a’n diwylliant ni, bod hi’n bwysig ein bod ni’n chwilio am gonsensws ac nid yn chwilio am y pethau sy’n ein rhannu ni, ac rydw i’n gwybod bod llefarydd Plaid Cymru yn cytuno â hynny. Rydw i hefyd yn cydnabod y tôn o ran y ffordd roedd Llyr wedi agor y drafodaeth yma, a hefyd yr her. Dechreuodd e ei gyfraniad gyda her i mi a’r Llywodraeth, ac mi wnaeth e bennu ei gyfraniad gyda’r un her. ‘A ydych chi o ddifrif?’ oedd y cwestiwn a ofynnodd. Ac a gaf i ddweud hyn? Mi ydw i o ddifrif ac mi ydym ni fel Llywodraeth o ddifrif. Rydym ni yn mynd i ddangos hynny nid jest trwy eiriau wrth gloi trafodaeth fan hyn, yn y Cynulliad, ond hefyd o ran sut rydym ni’n gweithredu yn ystod y misoedd a’r blynyddoedd sydd i ddod.

Mi wnaethom ni osod targed o 1 miliwn o siaradwyr, a phan fyddem ni’n sôn am siaradwyr, rŷm ni’n sôn am bobl sy’n gallu defnyddio’r Gymraeg, nid jest yn siarad Cymraeg pan fo angen ambell waith. Mi wyt ti, Mike, yn un o’r 1 miliwn yma, ac roeddwn i’n croesawu pob un o’r sylwadau a wnest ti yn ystod dy gyfraniad di, a hefyd y cyfraniadau positif amboutu sut ydym ni’n symud yr agenda ymlaen. Rydw i’n credu bod hynny’n beth pwysig, ac mae’n rhywbeth rydym ni’n mynd i’w wneud. So, rydym ni’n cydnabod yr her sydd yn ein hwynebu ni—rydym ni’n cydnabod yr her sy’n ein hwynebu ni ac rydym ni’n gwybod lle rydym ni heddiw. Nid ydym ni’n mynd i gwato o’r gwir neu osgoi wynebu’r realiti o ran lle’r ydym ni. Nid ydym ni’n mynd i wneud hynny. Ond nid ydym ni’n mynd i ailadrodd yr un fath o drafodaeth ag yr ydym ni wedi ei chael. Rydym ni’n mynd i weithredu. A dyna pam rydym ni’n cymryd amser i drafod â phobl ar draws ein gwlad ar hyn o bryd, ac mi fyddwn ni, pan fyddem ni’n dod i gyhoeddi’r strategaeth yn y gwanwyn, yn cyhoeddi strategaeth fydd yn glir, bydd gyda thargedau, targedau clir, ar gyfer y gweithgareddau rydym ni’n mynd i’w gwneud yn ystod y blynyddoedd nesaf, a thargedau clir amboutu sut rydym ni’n mynd i gyrraedd y targed o 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

Rydym ni’n cydnabod bod yna her, fel y mae Suzy Davies wedi ei ddweud, ac eraill, o’r blynyddoedd cynnar i’r sector ôl-16. Mae’n rhaid i ni gymryd camau bwriadus i gynyddu’r ddarpariaeth os ydym ni am weld y weledigaeth. Mae pob un o’r siaradwyr y prynhawn yma wedi sôn amboutu pwysigrwydd addysg trwy gyfrwng y Gymraeg, ac rydym yn cydnabod bod yn rhaid cryfhau y prosesau cynllunio strategol ar gyfer pob cyfnod addysg a hyfforddiant, sydd yn hollbwysig os ydym ni yn mynd i lwyddo. Rydym yn edrych ymlaen at dderbyn cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg gan awdurdodau lleol y mis nesaf. Mae Sian Gwenllian wedi pwysleisio pwysigrwydd hyn, ac rydym yn cydnabod hynny ac rydym yn cytuno â chi bod yn rhaid i’r cynlluniau yma fod o ddifri, bod yn rhaid iddyn nhw fod yn gryf a bod yn rhaid iddyn nhw fod yn uchelgeisiol. Os nad ydyn nhw yn uchelgeisiol, ac os nad ydyn nhw yn ein helpu ni i gyrraedd y targed, fyddwn ni ddim yn eu derbyn nhw. Rydym yn glir am hynny. Rydym yn siarad ac yn gweithio gydag awdurdodau lleol i osod targedau a fydd yn ein galluogi ni i gyrraedd y nod.

Rydym hefyd eisiau gweld twf mewn addysg Gymraeg, a sicrhau bod yna weithlu digonol gennym ni i’n galluogi ni i wneud hynny. Roeddwn yn croesawu’n fawr iawn geiriau Suzy Davies pan roedd hi’n sôn amboutu pwysigrwydd hyfforddiant cychwynnol trwy gyfrwng y Gymraeg, ac hefyd mwy o athrawon sy’n gallu manteisio ar y cynllun sabothol i ddatblygu sgiliau yn yr iaith Gymraeg. Rydym yn cydnabod bod hynny yn digwydd, rydym yn cydnabod bod yn rhaid i ni gynyddu hynny ac rydym yn mynd i wneud hynny. Rydym hefyd eisiau gweld mwy o ddysgwyr mewn addysg bellach ac mewn addysg uwch yn gallu parhau eu haddysg trwy gyfrwng y Gymraeg, neu yn y ddwy iaith, ac mi fyddwn ni yn datblygu cyfleoedd i wneud hynny. Mae pob un Aelod yn ymwybodol bod yr Ysgrifennydd Cabinet Kirsty Williams wedi sefydlu gweithgor i adolygu gweithgareddau’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol, ac yn ystyried a ddylai rôl y Coleg ymestyn i’r sector ôl-16. Mae’r gweithgor wedi cael ei sefydlu, ac mi fydd y gweithgor yn adrodd nôl i’r Ysgrifennydd Cabinet yr haf nesaf. Mi fyddwn ni wedyn yn ystyried sut rydym ni’n gallu symud hynny ymlaen. Nid wyf eisiau rhagdybio casgliadau’r grŵp, ond rwy’n sicr bod yn rhaid i ni gymryd y gwaith yna o ddifri a bod yn rhaid i ni symud yn glou iawn unwaith rydym yn derbyn eu hadroddiad nhw.

A gaf i ddweud hyn? Rydym yn cydnabod ei fod yn siomedig nad ydym wedi cyrraedd ein holl dargedau erbyn hyn, ond hefyd mae gennym ni ffocws clir ein bod ni’n mynd i symud at osod targedau a fydd yn gallu bod yn rhan o strategaeth ehangach, ac a fydd yn sicrhau ein bod ni’n cyrraedd y targed o 1 miliwn siaradwyr erbyn 2050. Rydym yn mynd i wneud hynny yn ystod y misoedd nesaf, ac mi fydd yna dargedau clir yn cael eu cyhoeddi yn ystod y gwanwyn nesaf.

Rydym yn derbyn yr ail welliant ynglŷn â phwysigrwydd gwella’r modd mae’r Gymraeg yn cael ei dysgu ac yn cael ei defnyddio mewn gweithleoedd. Rwy’n cydnabod y geiriau mae Dai Lloyd wedi eu defnyddio amboutu pwysigrwydd hyn, ac mi fyddwn ni yn gwneud pob dim rydym yn gallu i sicrhau bod cyrff sy’n darparu gwasanaethau, a busnesau, yn gallu gwneud hynny yn y Gymraeg hefyd.

Rydym yn meddwl bod yna gytundeb a chonsensws rownd y Siambr—nid consensws cosy ond consensws clir, a chonsensws sy’n seiliedig ar weledigaeth; gweledigaeth o le ein hiaith ni a’n diwylliant ni yn nyfodol ein gwlad ni. Rwy’n cytuno gyda Dai Lloyd pan oedd yn sôn am ailadfer y Gymraeg a sicrhau bod yna le i’r Gymraeg ym mhob rhan o’n cymunedau ni, lle bynnag rydym ni’n byw ac yn gweithio yng Nghymru. Mi fyddwn ni yn arwain y consensws yma. Mi fyddwn ni yn sicrhau bod y consensws yn gonsensws cryf sy’n seiliedig ar wreiddiau cryf, ac mi fyddwn ni’n sicrhau bod y consensws yma yn arwain gweledigaeth gref a gweledigaeth glir ar gyfer yr iaith Gymraeg a dyfodol yr iaith Gymraeg.

Llyr Gruffydd i ymateb i’r ddadl.

A gaf i yn y lle cyntaf ddiolch i bawb am eu cyfraniadau? Mi fyddwn ninnau fel plaid hefyd yn cefnogi yr ail welliant. Fyddwn ni ddim yn cefnogi’r gwelliant cyntaf—dyna ddiwedd ar y consensws yn syth—am union yr un rhesymau ag esboniodd Suzy Davies, a dweud y gwir. Nid ydym yn anghydweld â’r hyn sydd yn y gwelliant, ond, wrth gwrs, mi fyddai fe yn dileu yr ail bwynt yn y cynnig, ac nid wyf yn meddwl bod angen gwneud hynny.

Fe’n hatgoffwyd ni ein bod ni’n sôn am greu rhyw 15,000 o siaradwyr Cymraeg newydd bob blwyddyn i gyrraedd y nod yna—dyna i chi 1,000 o dimau rygbi bob blwyddyn, gyda pholisi gwell na pholisi iaith Undeb Rygbi Cymru, gobeithio. Ond mae yn mynd i gymryd gweledigaeth, targedau, rhaglenni a strategaethau—wrth gwrs ei fod—ac mae’r Gweinidog ei hun wedi cydnabod efallai fod y cynlluniau strategaeth addysg Gymraeg, sy’n amserol nawr, wrth gwrs, oherwydd bod yr ymgynghori’n digwydd ar hyn o bryd—. Ac mae yn galonogol i glywed neges glir fan hyn y prynhawn yma na fydd y Llywodraeth yn derbyn strategaethau sydd ddim yn gwneud cyfraniad digon helaeth i’r nod o wireddu miliwn o siaradwyr Cymraeg.

A gaf i ddiolch i Mike Hedges, a’i longyfarch e a Neil McEvoy am gyfrannu i’r drafodaeth yn y Gymraeg hefyd? Ond rwyf yn ofni bod Mike efallai wedi gadael y gath mas o’r cwd drwy ofyn y cwestiwn a ydym ni’n sôn am filiwn o siaradwyr ar draws y byd i gyd fan hyn, neu a ydym ni’n sôn am filiwn o siaradwyr yng Nghymru yn benodol. Wel, os cyrhaeddwn ni filiwn o siaradwyr ar draws y byd i gyd, mi fydd hynny’n gam positif ymlaen yn sicr, ac mi awn ni hyd yn oed ymhellach os gallwn ni, efallai, gydag amser, ond un cam ar y tro. Ac rwyf yn meddwl bod y pwynt wnaeth Neil McEvoy ynglŷn â chynllunio’r gweithlu yn un cwbl, cwbl allweddol, ac hefyd y cyfraniad economaidd y mae’r iaith Gymraeg yn ei wneud. Rwy’n gwybod am gwmni datblygu rhaglenni cyfrifiadurol sydd wedi ennill cytundebau ar draws y byd am yr union reswm eu bod nhw wedi datblygu meddalwedd sy’n gallu gweithredu’n ddwyieithog oherwydd bod e’n cael ei ddefnyddio yng Nghymru, ac felly mae hynny’n gallu cael ei drosglwyddo i rannau eraill o’r byd, lle byddai datblygu meddalwedd a oedd yn gweithredu dim ond mewn un iaith yn golygu na fydden nhw wedi ennill rhai o’r cytundebau yna. Felly, mae yna enghreifftiau allan yna, ac mae angen i ni hyrwyddo’r rheini, oherwydd mae’r ddadl economaidd yn un bwysig a chanolog iawn i’r drafodaeth yma hefyd.

Rwy’n falch i glywed y Gweinidog yn dweud ei fod e o ddifri, a bod y Llywodraeth o ddifri—yr un mor ddifri, rwy’n siŵr, ag yr ydym ni fan hyn—i weld y nod yma yn cael ei gyrraedd. Trwy eu gweithredoedd y’i bernir hwy, felly, yn amlwg, byddwn ni fel gwrthblaid, a gwrthbleidiau, rwy’n siŵr, yn cadw llygad barcud ar ddynesiad y Llywodraeth, a sut y mae’r maes yma yn datblygu dros y misoedd a’r blynyddoedd i ddod. Ond, fel y dywedais i ar y cychwyn, byddwn ni yn disgwyl—ac yn wir, mae maint yr her bellach yn mynnu—bod y modd y mae’r Llywodraeth yma yn gweithredu yn benderfynol ac yn ddewr, ac os gwnewch chi hynny, rwy’n siŵr y bydd mwy na miliwn o bobl yn dod gyda chi ar y daith yma.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.