Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Jenkins.

Cyfarfûm yn ddiweddar â ‘The Big Issue’ a gwerthwyr stryd yng Nghaerdydd, ac fel gwleidyddion a dinasyddion, gallwn wneud mwy i helpu pobl sy’n cysgu ar y stryd, megis hyrwyddo’r cynllun StreetLink, sy’n caniatáu i unrhyw un ffonio neu anfon rhybudd ar-lein yn nodi lleoliad unrhyw un a welant yn cysgu ar y stryd, fel y gall awdurdodau ddod o hyd iddynt a chynnig y gefnogaeth honno iddynt. Mae twf cynlluniau fel hyn, fodd bynnag, yn dangos bod nifer y bobl sy’n cysgu ar y stryd yng Nghymru wedi codi’n sylweddol, ac mae Shelter Cymru wedi cofnodi cynnydd o 63 y cant yn nifer y bobl sydd angen eu gwasanaeth, a chredaf y dylem geisio deall a mynd i’r afael â hyn. Rwyf am geisio dysgu am y profiadau hynny fy hun, felly cytunais, pan oeddwn yno—. Nid wyf yn gwybod sut y gwnaethant lwyddo i ddylanwadu arnaf, ond dywedais y byddwn yn dod yn un o werthwyr stryd ‘The Big Issue’ er mwyn i mi weld sawl copi y gallwn ei werthu, mewn cystadleuaeth â rhai o werthwyr eraill ‘The Big Issue’. A thybed os hoffech ymuno â mi rhyw ddiwrnod, Ysgrifennydd y Cabinet—unrhyw le yng Nghymru; nid oes rhaid gwneud hyn yng Nghaerdydd, yn ysbryd ein hymagwedd Cymru gyfan—i ddod i werthu ‘The Big Issue’ gyda mi, i weld sut y maent yn gweithredu, ac i weld sut y maent yn gwneud bywoliaeth ar y strydoedd.

Wel, efallai y bydd hyn yn syndod i’r Aelod, ond byddwn yn fwy na pharod i ymuno â’r Aelod yng Nghaerdydd neu ble bynnag, i ddod gyda chi. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn deall profiadau’r bobl sy’n gweithio neu sydd allan ar y strydoedd. Ychydig nosweithiau yn ôl, efallai y bydd yr Aelod yn falch o glywed fy mod wedi treulio 10 munud yn eistedd yn ‘Chippy Alley’ yng Nghaerdydd, yn siarad â pherson ifanc a oedd yn ddigartref. Cawsom sgyrsiau llwm iawn, ynglŷn â dylanwad yr hyn sy’n digwydd i’w bywyd, a pha mor agored yw hi i niwed. Rwy’n fwy na pharod i ddod gyda chi i siarad â phobl yn y cymunedau yn yr ardal rydych yn ei chynrychioli, hefyd.

Diolch yn fawr iawn, ac edrychaf ymlaen at weithio dan gudd a gweld faint a werthwn a faint y gallwn—. Wel, beth am gael cystadleuaeth? Cawn weld. Ond i ddychwelyd at y mater difrifol dan sylw, mae ffyrdd eraill, wrth gwrs, y gallwch chi a’ch Llywodraeth helpu i ddatrys y broblem benodol hon, yn hytrach na gwerthu ‘The Big Issue’. Mae gosod dyletswyddau ar awdurdodau lleol i atal digartrefedd wedi gwella’r sefyllfa, ond nid yw wedi atal y cynnydd yn nifer y bobl sy’n cysgu ar y stryd. Yn eich barn chi, a yw’n bryd diweddaru eich strategaeth ddigartrefedd i gynnwys dull cenedlaethol o fynd i’r afael â chysgu ar y stryd, a dod â phobl oddi ar y stryd ac i mewn i lety, felly os oes pethau eraill—megis problemau iechyd meddwl—gellir mynd i’r afael â hwy, gallwn wneud yn siŵr o hynny, a gwneud yn siŵr nad oes tuedd gynyddol o bobl yn cysgu ar y stryd yng Nghymru?

Pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth ar ddigartrefedd, cawsom ymateb gwych o ran lleihad yn y niferoedd, ac rwy’n talu teyrnged i’r awdurdodau lleol sydd wedi bod yn ymwneud â hynny. Siaradais gyda Shelter Cymru y bore yma, ac roeddent yn hapus iawn ynglŷn â pha mor gyflym y digwyddodd y llwyddiant hwn, ond rwyf hefyd yn cydnabod y ffaith fod ymyriadau eraill wedi digwydd yma sydd wedi creu dynamig gwahanol o ddigartrefedd a phobl sy’n cysgu ar y stryd. Os cerddwch drwy’r dinasoedd yn awr, fe welwch garfan iau o unigolion yno. Bydd gweithredu toriadau i’r budd-dal tai ar gyfer pobl rhwng 18 a 21 oed yr wythnos hon yn cynyddu hynny. Felly, mae rhywfaint o waith i’w wneud, a chyfarfûm â’r Prif Weinidog ddoe hefyd i siarad am ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc a’r ffaith fod yn rhaid i ni weithio ar fyrder i edrych ar sut y gallwn sicrhau ymyrraeth uniongyrchol, a allai gynnwys gweithio o’r ffordd anhraddodiadol rydym yn darparu cefnogaeth. Ond rwyf eisoes wedi ymweld â rhai ardaloedd lle y ceir ymyriadau dyfeisgar i gynorthwyo pobl ac atebion tai hefyd, ac mae hynny o ddiddordeb mawr i mi.

Rwy’n sicr yn cytuno â’r cwestiynau yn gynharach ynglŷn â’r cap tai. Credaf ei fod yn fom sy’n tician ac yn rhywbeth y dylem fod yn ymgyrchu yn ei erbyn. Ond un o’r nifer o broblemau y mae pobl yn eu hwynebu pan gânt eu gorfodi i gysgu ar y stryd yw nad ydynt, ar hyn o bryd, yn cael eu hystyried yn bobl ag angen blaenoriaethol. Yn y gorffennol, rydych wedi gwrthod dirwyn angen blaenoriaethol i ben, ac wedi amddiffyn y penderfyniad hwnnw. Rydych wedi datgan, ac rwy’n dyfynnu:

‘bod yn rhaid sicrhau’r cydbwysedd cywir rhwng hawliau’r ymgeisydd a’r dyletswyddau a’r beichiau a roddwn ar awdurdodau lleol.’

Ond fel y gwyddoch, dengys yr holl ymchwil fod digartrefedd ei hun yn arwain at fwy o gost i wasanaethau cyhoeddus nag y mae atal digartrefedd yn y lle cyntaf. Mae hyd yn oed taleithiau ceidwadol yr Unol Daleithiau wedi deall hyn, ac yma yn y DU, mae Crisis wedi modelu effaith ariannol digartrefedd ac wedi nodi, ym mhob senario, fod yr arbedion i’r gwasanaethau cyhoeddus yn gorbwyso cost atal digartrefedd drwy gymhareb o 3:1 dros un flwyddyn yn unig. Ac ar gyfer ambell i senario lle rydych yn ystyried costau ychwanegol, megis arestio dro ar ôl tro a’r defnydd o wasanaethau iechyd meddwl a’u cyfleusterau, gallai’r arbedion fod mor uchel ag 20:1. Felly, a wnewch chi dderbyn y byddai dirwyn angen blaenoriaethol i ben a mabwysiadu polisi tai yn gyntaf yn arbed arian cyhoeddus yn y tymor hir, a chytuno i ailystyried y mater hwn ar fyrder?

Fel y dywedais yn gynharach, pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth hon gennym, credaf ein bod ar bwynt mewn amser pan oeddem yn credu mai dyna oedd y peth iawn i’w wneud. Rydym wedi gweld yr ymyriadau hynny’n bod yn gadarnhaol iawn. Credaf ei bod yn bryd adnewyddu’r polisi yn awr a chynnal adolygiad o’r hyn rydym yn ei wneud o ran ymyrraeth. Mae’r dystiolaeth ar ein strydoedd. Rydym yn gallu gweld pobl sy’n ddigartref a phobl yn cysgu ar y stryd, ac felly, mae’n amlwg fod rhywbeth o’i le rhwng y ddeddfwriaeth a’i gweithrediad. Rwy’n fwy na pharod i edrych ar hynny, ac i gyfarfod â Shelter yn ogystal, cyfarfûm â Crisis ddoe hefyd. Felly, rwyf wedi cyfarfod â llu o sefydliadau sy’n ymdrin â digartrefedd, gan fy mod o’r farn y dylai hon fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. Rwyf eisoes wedi tynnu eich sylw at adroddiad ‘Valuing Places’ gan yr Young Foundation, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, ac sy’n seiliedig ar waith ymchwil mewn tair ardal, gan gynnwys eich tref enedigol eich hun, ac roeddent yn dweud y dylai’r broses o sefydlu rhwydweithiau lleol fod yn flaenoriaeth. Yn eich rhagair i gynllun gweithredu gwybodaeth a chyngor Llywodraeth Cymru, dywedwch fod rôl bwysig i wasanaethau cynghori cryf ac integredig ei chwarae yn hyrwyddo’r lles a’r ffyniant sy’n hanfodol i greu cymunedau cryf, ac wrth gwrs, mae hynny’n gwbl gywir. Yn seiliedig ar argymhellion y Rhwydwaith Cynghori Cenedlaethol, mae eich cynllun yn nodi y bydd rhwydweithiau lleol a rhanbarthol yn brif gyfranwyr yng nghyhoeddiad Llywodraeth Cymru o’i dadansoddiad annibynnol o anghenion cyngor a’r rhwydwaith cyngor cenedlaethol, er bod y cyntaf wedi cael ei gyhoeddi ym mis Mawrth 2017 a’r ail weithgor wedi’i sefydlu yn 2017-18. Sut, felly, y byddwch yn darparu ar gyfer hyn gan fod eich cynllun hefyd yn dweud na fydd cydweithio ac annog datblygu rhwydweithiau lleol rhanbarthol yn digwydd tan 2018?

Wel, rydym eisoes wedi dechrau ymgysylltu â chymunedau mewn perthynas â’n gweledigaeth ar gyfer y tymor hwy ar y ffordd o gael cymunedau cryf. Mae fy nhîm wedi bod yn siarad â holl glystyrau Cymunedau yn Gyntaf a’u rheolwyr tîm, a chydag awdurdodau lleol. Rydym eisoes wedi dechrau gweithio gyda rhai sefydliadau ar barthau Rhoi Plant yn Gyntaf, ac rydym yn ystyried hynny er mwyn sicrhau ein bod yn cael adborth gan y gymuned, yn hytrach na’n uniongyrchol gan sefydliadau fel ni ein hunain. Felly, er bod y cynigion yn awgrymu 2018 o ran yr amserlen, mewn gwirionedd rydym wedi dechrau’r broses honno eisoes.

Iawn. Wel, un o’r sefydliadau lleol rwyf wedi eu cyfeirio atoch, sy’n darparu gwasanaeth o’r radd flaenaf a ddatblygwyd ar sail ryngwladol, yw Cwmni Buddiannau Cymunedol Datblygu Ieuenctid Eagle House, sy’n gweithio yn Eryri ac wedi’u lleoli ar Ynys Môn, a’u rhaglen ar gyfer cyflawnwyr ifanc, sy’n helpu i fynd i’r afael â throseddu drwy gefnogi pobl ifanc ymlaen llaw. Maent wedi cyflawni dau gontract llwyddiannus gyda chanolfannau gwaith, ac yn parhau i ddarparu ar eu cyfer ledled gogledd Cymru. Mae awdurdodau addysg lleol ledled gogledd Cymru wedi cysylltu â hwy hefyd i ddarparu cyrsiau preswyl ar ddatblygu ymddygiad i ysgolion, ond maent yn dal i frwydro i gael gwynt dan adain eu gwaith gyda throseddwyr cyson a lleihau’r troseddu, hyd yn oed gyda chefnogaeth uned rheoli troseddwyr yr heddlu a’r gwasanaeth prawf, ac maent yn awyddus i gael cyfarfod gyda chi. Nawr, rwy’n gwerthfawrogi eich ymateb, pan ddywedoch eich bod yn darparu cyllid uniongyrchol i’r timau troseddau ieuenctid drwy’r awdurdodau lleol, ac mai eu cyfrifoldeb hwy yw comisiynu’r gwasanaeth hwnnw’n uniongyrchol gan Eagle House. Ond gofynnaf i chi eto: a wnewch chi ymgysylltu’n uniongyrchol â hwy i weld â’ch llygaid eich hun pa mor effeithiol yw’r math hwn o ymyrraeth rhwydwaith lleol? A gwn na allwch orfodi awdurdodau lleol, ond yn sicr, gallwch dynnu eu sylw at arferion da y gallent fod eisiau eu hystyried. A wnewch chi hynny?

Wel, byddwn yn gobeithio bod awdurdodau lleol yn gallu sicrhau ymyrraeth a chefnogaeth ar gyfer busnesau sy’n gallu dangos eu bod yn cael effaith gadarnhaol. Bûm yn ymweld â Sir y Fflint, sy’n gweithio gyda’r Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid ar raglen reoli achosion uwch, sy’n cael effaith enfawr ar leihau cyfraddau aildroseddu mewn ardal â nifer uchel o droseddwyr cyson. Rydym wedi cael cryn lwyddiant yno. Rwy’n siŵr y bydd fy nhîm wedi clywed eich cwestiwn, ac y byddant yn siarad â’r Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid yn unol â hynny i weld a allant gyfarfod â sefydliad Eagle House, fel y dywedoch, rwy’n credu.

Eagle House, ie. Diolch. Dylwn bwysleisio eu bod yn gwmni, ond maent yn sefydliad nad yw’n gwneud elw ac yn sefydliad buddiannau cymunedol.

Mae fy nghwestiwn olaf yn ymwneud â’r Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol sy’n gweithredu yn Lloegr ac yng Ngogledd Iwerddon, ac sy’n gwella datblygiad personol pobl ifanc, eu profiadau bywyd a’r cryfderau y mae cyflogwyr yn chwilio amdanynt mewn pobl ifanc. Mae 300,000 o bobl ifanc wedi cymryd rhan yn y rhaglen ledled Lloegr a Gogledd Iwerddon, gyda chanlyniadau rhagorol. Fe ysgrifenoch at yr AS dros Ddyffryn Clwyd, Dr James Davies, yn tynnu sylw at y ffaith fod Llywodraeth Cymru yn cael £60 miliwn o arian canlyniadol i gynnwys rhedeg Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol, fod prosiect peilot blaenorol wedi bod yn gadarnhaol mewn rhai ffyrdd, a’ch bod yn ymrwymo i weithio gyda Gweinidog Llywodraeth y DU i weld beth y gellid ei ddatblygu, yn seiliedig ar y Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol a chynlluniau sy’n bodoli eisoes yng Nghymru. A wnewch chi roi diweddariad inni ynglŷn â ble y mae Llywodraeth Cymru arni yn hynny o beth?

Rydym yn parhau i drafod gyda Llywodraeth y DU. Rwyf wedi cael sawl sgwrs, a sawl dadl, gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU ynglŷn â’r mater hwn, ynglŷn ag egwyddorion cynllun o’r fath yng Nghymru. Nawr, rydym eisoes yn gweithredu cynllun gwirfoddoli, a sawl math arall o gefnogaeth, ar gyfer pobl ifanc yng Nghymru. A fy nghwestiwn i Weinidog y DU oedd sut y byddai hyn yn ychwanegu gwerth at ein cyfraniad eisoes. Beth fydd hynny’n ei ychwanegu? Roedd y Gweinidog yn gadarnhaol. Dywedodd y byddai’n ceisio mynd i’r afael â rhai o’r materion ariannol. Hyd yn hyn, nid yw wedi llwyddo i sicrhau unrhyw gyllid ychwanegol ar ein cyfer. Ond mae fy nhîm yn gohebu; gwelais nodyn yr wythnos hon yn sgil ymyriadau rhwng y ddwy adran.

Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. Roeddwn am ofyn rhai cwestiynau i chi heddiw, Gweinidog, ynglŷn â thai, ac yn benodol, ynglŷn ag ymwneud Llywodraeth Cymru yn y broses o ysgogi’r cyflenwad tai. Gwn fod ymdrechion wedi’u gwneud i gynyddu’r defnydd o dir cyhoeddus ar gyfer y cyflenwad tai. A wnewch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â’r ymdrechion hyn, a hefyd ar weithgarwch tasglu’r cyflenwad tai, a sefydlwyd yn 2013?

Credaf ein bod wedi cael cryn lwyddiant yn darparu mwy o gartrefi i gymunedau ledled Cymru. Fe wnaethom ragori ar ein targed yn nhymor diwethaf y Llywodraeth, gyda thros 11,000, gan weithio mewn partneriaeth â’r sector tai. Eleni, rydym newydd arwyddo compact rhwng y sector tai ac awdurdodau lleol. Bydd ein cynigion i ddirwyn yr hawl i brynu i ben yn gymorth i sicrhau bod y buddsoddiad a wneir gan y sefydliadau hyn yn cynllunio ar gyfer y tymor hir, gyda rhagor o gyflenwad—20,000 yn rhagor o unedau dros dymor y Llywodraeth hon, gyda chefnogaeth garedig iawn y Gweinidog cyllid.

Ie, diolch am eich ateb, Gweinidog. Gwn fod gennych Fil ar y gweill i ddiogelu’r stoc dai cymdeithasol, fel rydych chi’n ei weld, a dyna yw eich dull o weithredu. Ond rwy’n edrych ar y pen arall heddiw—cynyddu’r cyflenwad gwirioneddol, ac rydych wedi fy ngoleuo ynglŷn â’r ymdrechion rydych yn eu gwneud. Nawr, man posibl arall lle y gellid gwella hyn yw drwy ryddhau safleoedd tir llwyd. A yw eich adran yn ymwneud â’r maes hwn, ac a oes unrhyw gynlluniau ar waith i helpu gyda’r broses o ryddhau safleoedd tir llwyd, megis llunio adroddiadau tocsicoleg?

Wel, ceir dau faes gwahanol. Mae fy nhîm eisoes yn cynnal trafodaethau gyda Ken Skates a’i adran i edrych ar ba dir sy’n eiddo i ni fel Llywodraeth. Rydym hefyd yn trafod â’r portffolio iechyd i weld, unwaith eto, a oes unrhyw botensial ar gyfer defnyddio tir a gosod stoc yno. Rydym newydd lansio rhaglen arloesi gwerth £20 miliwn ar gyfer cynlluniau tai. Nid yw arloesedd yn brin yng Nghymru, ac mae llawer o gynlluniau ar waith i edrych ar y defnydd tir, ac nid ein defnydd ni yn unig, ond landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac eraill, i’w ddefnyddio fel catalydd ar gyfer twf.

Felly, dros y 12 mis nesaf, credaf y bydd Cymru’n lle cyffrous i gyflawni busnes ym maes tai. Ac mae’r hyn rydym yn ceisio’i wneud yn rhywbeth newydd. Os ydych yn gwneud yr un peth, fe gewch yr un peth. Rydym yn edrych ar arloesi a gwneud rhywbeth gwahanol. Ac mae pethau fel y credyd cynhwysol a mynd i’r afael â phroblemau rhai rhwng 18 a 21 oed y buom yn eu trafod yn gynharach, yn bethau y bydd yn rhaid inni fynd i’r afael â hwy a’u lliniaru gyda’n hatebion tai yma yng Nghymru.

Ie, rwy’n cydnabod bod problemau yn hynny o beth. Os arhoswn gyda’r cyflenwad tai, fel rydych wedi bod yn ei ddweud, maes arall yw dod â thai gwag i mewn i’r cyflenwad tai. Gwn eich bod wedi cael rhywfaint o lwyddiant gyda’r cynllun Troi Tai’n Gartrefi. Mae’r ffigurau diweddaraf a welais yn dangos bod oddeutu 23,000 o dai gwag yng Nghymru ar hyn o bryd. Eich ffigur chi yw hwnnw, gyda llaw. Felly, a yw’n debygol y bydd cynllun Troi Tai’n Gartrefi y Llywodraeth yn rhyddhau llawer o’r adeiladau gwag hyn ac yn helpu i’w troi’n eiddo preswyl?

Mae dwy ran, unwaith eto, lle y byddant yn parhau â’r rhaglen honno—llwyddiannus iawn—ond mae rhagor i’w wneud o hyd. Unwaith eto, yn hytrach nag adeiladu eiddo newydd drwy’r amser, credaf mai’r hyn y gallem ei wneud yw ymyrryd a defnyddio eiddo hŷn, os oes modd inni sicrhau eu bod yn effeithlon o ran ynni ac yn addas i gael eu defnyddio fel llety. Rwyf wedi gofyn i fy nhîm edrych ar hyn mewn perthynas ag ymyrraeth uniongyrchol yn ymwneud â chartrefi gwag yn ein cymunedau.