Yr eitem nesaf yw’r ddadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar effeithlonrwydd ynni, ac rwy’n galw ar Huw Irranca-Davies i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6283 Huw Irranca-Davies, Jeremy Miles

Cefnogwyd gan Lee Waters, Simon Thomas

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi'r £217 miliwn o fuddsoddiad Llywodraeth Cymru dros y pum mlynedd diwethaf ac ymrwymiad pellach o £104 miliwn dros y pedair blynedd nesaf i wella effeithlonrwydd ynni yn y cartref a mynd i'r afael â thlodi tanwydd.

2. Yn nodi ymhellach bod angen i effeithlonrwydd ynni yn y cartref gael ei wella'n sylweddol os yw Cymru am gyrraedd ei nod o ran datgarboneiddio a lleihau tlodi tanwydd.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried amrywiaeth ehangach o ddulliau buddsoddi ar gyfer effeithlonrwydd ynni, gan gynnwys cyllid arloesol, gwneud defnydd da o bensiynau'r sector cyhoeddus, a defnyddio cyllid y sector preifat.

4. Yn nodi'r cynnig i sefydlu Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol i Gymru ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod anghenion seilwaith ynni hirdymor Cymru a chyfleoedd ar gyfer effeithlonrwydd ynni yn cael eu cynnwys o fewn ei gylch gwaith.

5. Yn credu y byddai buddsoddiad o'r fath yn rhoi hwb enfawr i ymdrechion i fynd i'r afael â thlodi tanwydd mewn rhai o'n cartrefi hynaf, gan ddarparu cartrefi cynnes a chlyd, gwella iechyd a llesiant pawb ac yn arbennig y mwyaf agored i niwed.

6. Yn credu ymhellach y byddai hyn yn helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd, lleihau'r allyriadau carbon drwy effeithlonrwydd ynni, lleihau'r defnydd o ynni a lleihau nifer y gorsafoedd pŵer newydd sydd angen inni eu hadeiladu.

7. Yn cydnabod y potensial ar gyfer twf economaidd, gan greu miloedd o swyddi ym mhob cymuned ym mhob rhan o Gymru.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Llywydd. Rwy’n falch iawn o gyflwyno’r ddadl hon, ac a gaf fi ddiolch i gyd-Aelodau—Jeremy Miles, Simon Thomas, Lee Waters—sydd wedi rhoi eu cefnogaeth i’r ddadl hon heddiw hefyd, ac i eraill a allai fod yn siarad? Ond a gaf fi ddiolch hefyd i weision cudd y tŷ yn yr uned ymchwil yn ogystal, oherwydd, wrth baratoi ar gyfer y ddadl hon, bydd unrhyw beth y byddaf yn ei ddweud sy’n swnio’n dda yn deillio o’u gwaith hwy? Bydd unrhyw beth sy’n wael yn dod gennyf fi.

Felly, yn gyntaf oll rwyf am esbonio pam ein bod yn siarad am y cynnig hwn heddiw, sy’n ceisio cael cydnabyddiaeth ffurfiol ymarferol go iawn i effeithlonrwydd ynni, yn enwedig effeithlonrwydd ynni yn y cartref, fel seilwaith cenedlaethol. Ond hefyd, rydym yn dweud yn y cynnig fod angen cynyddu’r raddfa’n ddramatig. Nid yw hynny’n dibynnu ar y Llywodraeth yn unig. Rydym yn edrych ar ffyrdd arloesol o wneud hynny. Felly, er enghraifft, yn y cynnig, rydym yn sôn am y defnydd o gynlluniau pensiwn a modelau ariannol arloesol eraill i gynyddu maint y buddsoddiad rydym am ei weld yn ddramatig. Ond yn bwysicaf oll, ei gynnwys fel seilwaith cenedlaethol, ac yn achos Cymru’n arbennig, o fewn cylch gorchwyl y comisiwn seilwaith cenedlaethol—. Mae hwnnw’n datblygu. Mae yno yn y cefndir ac yn mynd rhagddo. Rydym am weld hyn yn digwydd ac yn cael ei ysgrifennu mewn du a gwyn—fod effeithlonrwydd ynni yn y cartref yn rhan o’u cylch gwaith. Pam? Wel, rwy’n mynd i ddechrau drwy siarad am adroddiad 2015 gan Frontier Economics, Energy Efficiency: An infrastructure priority’. Roedd yn cyflwyno achos dros gategoreiddio effeithlonrwydd ynni yn y cartref fel seilwaith. Roeddent yn nodi bod y term ‘seilwaith’ yn draddodiadol yn dod â phrosiectau fel mentrau ffyrdd a rheilffyrdd a’r cyflenwad ynni i’r meddwl, ond roedd yr adroddiad yn archwilio ystod eang o ddiffiniadau o seilwaith, yn cwmpasu dwy elfen.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

Y gyntaf yw’r nodweddion, fod seilwaith yn cael ei ddisgrifio’n gyffredinol fel ‘cyfalaf’ neu ‘yn ymwneud â strwythurau ffisegol’. Ond yn ail, y swyddogaethau, ac roeddent yn cyfeirio at y ddau ddiffiniad diweddaraf gan Drysorlys y DU a Chomisiwn Twf Ysgol Economeg Llundain, a ddisgrifiodd seilwaith fel mewnbwn i gynhyrchu nwyddau a gwasanaethau a’r gofyniad ar gyfer gweithredu’r economi. Ac mae’r adroddiad yn mynd rhagddo i awgrymu bod effeithlonrwydd ynni yn y cartref yn golygu buddsoddi yn y seilwaith oherwydd ei fod yn rhyddhau capasiti ynni ar gyfer defnydd arall, yn union fel y byddai buddsoddi mewn capasiti cynhyrchiant newydd, a hefyd bod buddsoddiadau o’r fath yn darparu gwasanaethau cyhoeddus drwy leihau allyriadau carbon a gwella iechyd a lles. Mae hefyd yn mynd rhagddo i ddweud ei fod yn cyd-fynd â’r ffordd y mae effeithlonrwydd ynni yn cael ei ystyried gan ystod eang o sefydliadau rhyngwladol, megis Banc Buddsoddi Ewrop a’r Asiantaeth Ynni Ryngwladol. Ac mae hefyd yn gyson â’r broses gyfredol a pharhaus o gyflwyno’r rhaglen mesuryddion deallus, sy’n un o brif flaenoriaethau seilwaith Llywodraeth y DU. Mae’n gweithio ym mhob man. Dylai fod yn seilwaith cenedlaethol.

Gadewch i ni droi at fanteision effeithlonrwydd ynni. Yn yr adroddiad penodol hwnnw—fe ddechreuaf yn y fan honno—maent yn cyfeirio at y ddau beth allweddol y mae buddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni yn y cartref yn ei wneud. Un: mae’n lleihau’r defnydd o ynni. Drwy wneud hynny, mae’n lleihau biliau, mae’n rhyddhau capasiti’r sector ynni i gael ei ddefnyddio mewn mannau eraill yn yr economi, ac mae’n lleihau’r angen i fuddsoddi mewn capasiti newydd i’r system ynni. Mae hyn yn lleihau allyriadau carbon ac yn gwneud defnyddwyr yn llai agored i brisiau tanwydd cyfnewidiol. Ymhell o’r ddadl fod buddsoddi arian yn hyn yn faich ar ddefnyddwyr mewn gwirionedd, i lawer o’r aelwydydd tlotaf a thlawd o ran tanwydd, mewn gwirionedd mae’n eu hamddiffyn rhag cyfnewidioldeb prisiau nwy a phrisiau olew a phopeth arall. Ac yn ogystal, mae’r buddsoddiadau hyn yn rhoi gwerth opsiwn. Oherwydd eu bod yn golygu buddsoddiadau bach cynyddol lluosog, gellir addasu graddfa a ffocws y rhaglen i fyny ac i lawr dros amser. Ac maent yn nodi hefyd ei fod yn arwain at gartrefi cynhesach, mwy cyfforddus. Mae’n cynyddu iechyd a lles, a gall hefyd gynyddu cynhyrchiant llafur drwy wneud hynny—os ydym am edrych ar yr agweddau teilwra cymdeithasol yn ogystal. Felly, mae yna nifer o fanteision, ond maent hefyd yn cyfeirio at dwf economaidd a chreu swyddi.

Mae Cyngor Adeiladu Gwyrdd y DU yn dadlau y gall y farchnad effeithlonrwydd ynni yn y cartref ysgogi’r diwydiannau adeiladu a gweithgynhyrchu. Mae’n nodi bod dros 135,000 o bobl yn cael eu cyflogi yn y diwydiant effeithlonrwydd ynni ar hyn o bryd, ond mae’n dyfynnu ffigurau gan Llais Defnyddwyr sy’n awgrymu y gallai buddsoddiad mawr—buddsoddi mwy—mewn effeithlonrwydd ynni ddyblu’r nifer bron iawn i 260,000 o bobl erbyn 2027, ac mae’n mynd rhagddo i ddweud bod gosod mesurau effeithlonrwydd ynni fel arfer yn galw am lafur lleol, yn aml gan fusnesau bach a chanolig eu maint a microfusnesau. Ac oherwydd hyn, mae gan fuddsoddiad botensial i hybu cyflogaeth yn lleol. Rydym wedi sôn o’r blaen am yr angen i wneud hyn ac am ffyrdd arloesol o feddwl sut i wneud hyn. Dyma’n union yw dull yr economi sylfaenol. Ac mae hyn wedi’i gefnogi gan y ffigurau a gynhwysir yng nghynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer buddsoddi yn y seilwaith, a dof at hwnnw yn y man, sy’n datgan bod dros 80 y cant o’r busnesau a gyflawnodd gam 1 y rhaglen Arbed, o dan y rhaglen Warm Front, yn gweithredu’n bennaf neu’n unig yng Nghymru. Mae’n sefyllfa lle mae pawb ar ei ennill.

Gadewch i ni siarad am ddiogelwch ynni. Dywed adroddiad Cyngor Adeiladu Gwyrdd y DU fod lleihau gofynion ynni yn y cartref drwy effeithlonrwydd ynni yn hanfodol er mwyn sicrhau bod yna gyflenwad digonol i ddiwallu anghenion ynni’r DU. Mae’n mynd ymhellach: mae’n dweud bod buddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni nid yn unig yn fwy costeffeithiol o ran ateb galw cynyddol y DU am ynni nag adeiladu seilwaith cynhyrchu ynni ychwanegol—rhoi’r gorau i adeiladu cymaint o orsafoedd pŵer a mynd ati i fuddsoddi yn hyn fel y dewis arall gwell.

Mae data gan y Gymdeithas Ynni Cynaliadwy yn dangos bod mesurau arbed ynni yn costio llai ar gyfartaledd am bob uned o bŵer na chynhyrchiant ynni ar raddfa fawr. Ac mae ffigurau 2012 gan yr Adran Ynni a Newid yn yr Hinsawdd yn dangos y gallai’r DU, drwy fuddsoddi costeffeithiol ym mhob math o effeithlonrwydd ynni, arbed 196 TWh yn 2020, sy’n cyfateb i ynni 22 o orsafoedd pŵer. Felly bydd diwallu anghenion ynni yn ôl y gostyngiad yn y galw hefyd yn lleihau dibyniaeth y DU ar danwydd ffosil a nwy.

Gadewch i mi droi at y gostyngiad mewn allyriadau carbon. Rydym wedi gwneud ein hymrwymiad yng Nghymru, fel y mae’r DU, i leihau allyriadau carbon. Yn 2014 y sector preswyl yng Nghymru a oedd yn gyfrifol am 8 y cant o allyriadau. Mae’r sector wedi’i ddominyddu gan allyriadau o losgi tanwydd preswyl sefydlog a symudol o weithgareddau megis gwresogi a choginio, a oedd yn gyfrifol am 97 y cant o allyriadau yn y sector hwn. Rwy’n credu fy mod wedi gwneud y pwynt, os ydych yn buddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni yma yn y sector hwn, byddwch yn mynd i’r afael ag allyriadau carbon i raddau helaeth yn ogystal.

O ran gwerth am arian, roedd adroddiad Frontier Economics yn cymharu, yn ddiddorol, y buddion net a chymarebau cost a budd cynllun effeithlonrwydd ynni mawr gyda phedwar cynllun mawr arall, gan ddangos bod rhaglen effeithlonrwydd ynni’n cymharu’n dda iawn â’r buddsoddiadau eraill, gan gynnwys Crossrail, HS2 a’r broses o gyflwyno mesuryddion deallus. Maent yn credu y byddai manteision rhaglen effeithlonrwydd ynni wedi’i huwchraddio yn y sector preswyl yn gyfwerth â gwerth £8.7 biliwn o fanteision cymdeithasol. Ac wrth gwrs, fel rydym wedi sôn, mae’n lleihau biliau ynni ac yn helpu i fynd i’r afael â thlodi tanwydd.

Yn ôl ymchwil YouGov, biliau ynni cynyddol yw’r pryder ariannol mwyaf i ddeiliaid tai. Byddai rhai yn y Siambr hon—rhai—yn dweud mai dyna’r union reswm dros beidio â buddsoddi yn y pethau hyn oherwydd eich bod yn ei ychwanegu at filiau pobl. Rwyf eisoes wedi ymdrin â materion yn ymwneud â chyfnewidioldeb prisiau olew a nwy; mae hyn yn gwarchod defnyddwyr mewn gwirionedd. Ond roedd papur gan yr Adran Ynni a Newid Hinsawdd ar dlodi tanwydd yn 2012 yn datgan bod polisïau sy’n gwella effeithlonrwydd y stoc dai yn fwy costeffeithiol ac yn arwain at effeithiau mwy hirdymor ar fynd i’r afael â thlodi tanwydd na pholisïau ar brisiau ynni neu gapio neu bolisïau ar gymhorthdal incwm. Efallai bod y rheiny’n ddefnyddiol—dyma’r ffordd fwyaf defnyddiol o’i wneud.

Ar wella iechyd a lles, gadewch i mi droi at adolygiad Hills o dlodi tanwydd, a ganfu y gall tymheredd isel mewn cartrefi greu amodau sy’n cynyddu’r tebygolrwydd o ddigwyddiadau cardiofasgwlaidd—y gallai rhai ohonynt arwain at farwolaeth—gwaethygu’r perygl o glefyd anadlol ac achosi anghysur corfforol, a all gyfrannu at broblemau iechyd meddwl yn ogystal. Rydym yn gwybod hyn; rydym wedi’i weld o’r blaen drwy aeafau caled. Mae’r Adran Ynni a Newid Hinsawdd wedi gwneud gwaith modelu i bwyso a mesur y manteision iechyd sy’n gysylltiedig â buddsoddiadau effeithlonrwydd ynni a daeth i’r casgliad y gallai’r rhain fod yn sylweddol ym mhob ffordd.

Felly, gadewch i mi droi yn fy sylwadau terfynol at ble rydym yng Nghymru. Mae’r Llywodraeth wedi gwneud cymaint a gadawaf i Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu hynny. Nid wyf yn mynd i wneud hynny yn fy adroddiad, ac rwy’n gwybod y bydd hi’n ei wneud yn dda a gallwn fod wedi’i wneud fel rhan o fy rhagymadrodd: y buddsoddiad rydym wedi’i wneud yn Arbed a Nyth a’r rhaglen Warm Front a llawer o ffyrdd eraill. Rydym yn gwneud cymaint o bethau da ac mewn gwirionedd, mae’r cynnig yn nodi hynny. Ond os edrychwn ar y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, sef y cynllun sy’n llywio ac yn cydgysylltu penderfyniadau buddsoddi, ei fwriad yw sicrhau cymaint o effaith ag y bo modd o raglenni seilwaith mawr Llywodraeth Cymru. Yn ôl yn 2012, y fersiwn ddiweddaraf o’r cynllun, mae’n nodi yno:

‘mae buddsoddi i gefnogi effeithlonrwydd ynni a datblygu ffynonellau newydd o ynni yn rhan bwysig o’r strategaeth.’

Ac mae’n mynd rhagddo i ddweud:

‘Mae effeithlonrwydd ynni drwy adnewyddu tai a mathau eraill o ystadau a chyflwyno safonau ynni ar gyfer adeiladau newydd yn cael effaith uniongyrchol ar gyflogaeth gan fod y gweithgareddau hyn yn gofyn am lawer o oriau gwaith. Felly bydd buddsoddi yn y meysydd hyn yn cael effeithiau anarferol o fawr o ran cyflogi llafur cyflenwol.’

Mae galwadau parhaus wedi bod bellach gan randdeiliaid—WWF, National Energy Action, Cartrefi Cymunedol Cymru, yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni, a llawer iawn mwy—am wneud effeithlonrwydd ynni yn flaenoriaeth seilwaith benodol ar gyfer Cymru yn awr. Rydym yn gwneud cymaint, ond gadewch i ni ei weld yno yng nghylch gorchwyl y comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru. Mae’r dystiolaeth yno. Rwy’n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod ei fod yno. Bydd yn sôn am yr holl waith da y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud—ac mae hynny’n wir—ond gadewch i ni fynd ag ef i’r cam nesaf. Gadewch inni ei wneud yn fwy a gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl, i’w cymunedau, i’w cartrefi, ac ymdrin hefyd â’r myrdd o faterion eraill yr ydym am eu gweld yn cael sylw.

Yr wythnos diwethaf, cynhaliais a siaradais yn lansiad y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni. Roeddwn yn aelod o’r grŵp trawsbleidiol golwg ar ynni yn ystod yr ail Gynulliad a chadeiriais y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd yn ystod trydydd a phedwerydd tymor y Cynulliad. Bu inni weithio gyda’n gilydd i sefydlu’r Gynghrair Tlodi Tanwydd ac i lansio’r siarter tlodi tanwydd yn 2009, ac i sicrhau strategaeth tlodi tanwydd ddiwygiedig Llywodraeth Cymru yn 2010. Gan weithio gydag aelodau’r Gynghrair Tlodi Tanwydd, bydd y grŵp trawsbleidiol newydd yn ymgyrchu i roi tlodi tanwydd wrth wraidd camau i drechu tlodi, gyda phwyslais cryf ar sicrhau bod pob sector yn ysgwyddo cyfrifoldeb gyda’i gilydd. Mae National Energy Action Cymru yn awyddus i ymgysylltu ag Aelodau’r Cynulliad yn eu gwaith ar dlodi tanwydd a thrwy’r grŵp trawsbleidiol newydd ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni, ac rwy’n annog unrhyw Aelodau nad ydynt wedi cwblhau eu harolwg byr a anfonwyd atoch drwy e-bost, i wneud hynny.

Yn 2012, amcangyfrifwyd bod bron i 30 y cant o gartrefi Cymru mewn tlodi tanwydd, ac yn gwario 10 y cant neu fwy o incwm y cartref ar danwydd er mwyn cynnal digon o wres i ddiogelu cysur ac iechyd. Yn sgil buddsoddi mewn gwelliannau effeithlonrwydd ynni yn y cartref drwy gynlluniau Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ynghyd â newidiadau yn incwm aelwydydd a phrisiau tanwydd, disgynnodd i 23 y cant yn 2016. Mae hynny’n dal i fod yn 291,000 o aelwydydd yng Nghymru, gan gynnwys 43,000 mewn tlodi tanwydd difrifol. Fel y dywedodd Sefydliad Bevan a Sefydliad Joseph Rowntree wrth Bwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y Cynulliad ddwy flynedd yn ôl, dylai tlodi tanwydd gael proffil uwch yng nghynllun gweithredu ar gyfer trechu tlodi Llywodraeth Cymru am fod cartref cynnes yn angen dynol sylfaenol. Nid oes gobaith realistig o gyrraedd y targed o ddileu tlodi tanwydd yng Nghymru erbyn 2018, ac fel y nododd Age Cymru:

mae llawer o’r mecanweithiau a’r mesurau sydd wedi’u cynnwys yn Strategaeth Tlodi Tanwydd 2010 wedi dyddio neu’n amherthnasol bellach.

Maent yn nodi ei bod yn bryd i Lywodraeth Cymru adnewyddu ei strategaeth tlodi tanwydd, gyda rhaglen ac amserlenni clir, sylfaen dystiolaeth gredadwy, a thargedau tlodi tanwydd newydd, wedi’u seilio ar gyflawni yn hytrach na bod yn gaeth i newidiadau ym mhrisiau ynni.

Fel y nododd NEA Cymru yng nghynhadledd flynyddol Cymru ar dlodi tanwydd ym mis Mawrth, mae gwir angen strategaeth tlodi tanwydd newydd arnom, gan ychwanegu, er bod buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn cynlluniau effeithlonrwydd ynni drwy ei rhaglen Cartrefi Cynnes yn glodwiw, mae angen newid ein huchelgais yn sylweddol.

Maent wedi gofyn i Aelodau’r Cynulliad alw ar Lywodraeth Cymru: i ddynodi bod effeithlonrwydd ynni yn y cartref yn flaenoriaeth seilwaith cenedlaethol allweddol sy’n ganolog i flaenoriaethau buddsoddi’r comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru; datblygu strategaeth hirdymor newydd ar gyfer trechu tlodi tanwydd fel mater o frys; gosod targed tlodi tanwydd newydd; gwella cartrefi i safon ofynnol o effeithlonrwydd ynni, yn seiliedig ar y data sydd ei angen; buddsoddi mewn rhaglen effeithlonrwydd ynni wedi’i thargedu a’i hariannu’n dda ar gyfer cartrefi sy’n wynebu tlodi tanwydd yng Nghymru; arbed bywydau drwy weithredu canllawiau NICE ar fynd i’r afael â marwolaethau ychwanegol y gaeaf; ariannu gwasanaethau cyngor annibynnol i gynorthwyo pobl sydd mewn tlodi tanwydd; a diogelu cartrefi sy’n agored i niwed â chronfa argyfwng ar gyfer gwresogi brys pan fo’u hiechyd mewn perygl.

Yn lansiad canolfan gymunedol wledig gogledd Sir y Fflint y mis diwethaf gan Ganolfan Cyngor Effeithlonrwydd Ynni Gogledd Cymru, clywsom y dylai’r prosiect trechu tlodi tanwydd hwn, gan gynnwys cronfa argyfwng cynhesrwydd fforddiadwy Sir y Fflint, fod yn fodel i’w ledaenu ar draws y cymunedau yng nghefn gwlad Cymru. Mae Gweithredu Ynni Cenedlaethol (NEA) yn cyflwyno prosiectau i helpu aelwydydd sy’n wynebu tlodi tanwydd yng Nghymru, gan gynnwys rhaglen iechyd ac arloesi. Ym mis Mawrth, gydag NEA Cymru, cynhaliais lansiad rhaglen gynghoriaeth ynni Cymru wledig Calor ar gyfer 2016-17 i helpu cartrefi sy’n wynebu tlodi tanwydd. Mae Ymddiriedolaeth Ynni elusennol ac annibynnol Nwy Prydain yn helpu tua 25,000 o gartrefi sy’n agored i niwed bob blwyddyn, ac mae gan Centrica, eu rhiant gwmni, bartneriaethau elusennol gydag elusen ddyledion StepChange—rwy’n datgan bod un o fy merched yn gweithio iddynt—CLIC Sargent a Macmillan, ac yn gweithio’n agos gydag Action on Hearing Loss, RNIB a Mind. Mae E.ON yn ychwanegu gwerth at eu rhwymedigaethau cwmni ynni i ddarparu cymorth ar gyfer cymunedau yng Nghymru drwy brosiectau a ariennir yn lleol, ymgysylltu â’r gymuned a chynlluniau creu swyddi.

Wel, gyda bron i un o bob pedwar cartref yng Nghymru yn dal i fethu fforddio cynhesu eu cartrefi, mae’n amlwg fod angen inni gynnal y ffocws gwleidyddol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni yn y Cynulliad Cenedlaethol. Mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag aelodau’r Gynghrair Tlodi Tanwydd i osod tlodi tanwydd wrth wraidd camau i drechu tlodi, gan ymgysylltu â phob sector a gwneud y mwyaf o’r cyfle a geir drwy gydweithio.

Rwyf am ddechrau drwy ddiolch i’r ACau dros Ogwr a Chastell-nedd am gyflwyno’r cynnig hwn heddiw. Fel y mae’r cynnig yn nodi’n gryno, mae sicrhau bod cartrefi Cymru yn defnyddio ynni’n effeithlon yn hollbwysig yn amgylcheddol. Mae hyn yn wir mewn perthynas â mynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd a lleihau defnydd, ond mae hefyd yn hanfodol yn economaidd hefyd. Os ydym eisiau elfen gyffredin sy’n uno cymunedau ledled Cymru, y potensial i greu swyddi a thyfu’r economi sy’n seiliedig ar sicrhau bod y cartrefi yn y cymunedau hyn yn gallu defnyddio ynni’n effeithlon yw hwnnw. Mae Cambridge Econometrics wedi awgrymu y byddai pob £1 a fuddsoddir mewn mesurau effeithlonrwydd ynni yn cyflawni £3.20 o dwf.

Ar ben hynny, mae trechu tlodi tanwydd sy’n gallu bod yn achos ac effaith aneffeithlonrwydd ynni yn parhau i fod yn her allweddol i ni o ran mynd i’r afael â chyfiawnder cymdeithasol. Rwyf am ganolbwyntio fy sylwadau heddiw ar yr agwedd hon ar y cynnig, gan ehangu ar syniadau a chysyniadau a gynhwyswyd yn fy nadl fer yr wythnos diwethaf ar dlodi yng Nghymru.

Mae’r cynnig yn nodi ymrwymiad gwerth £321 miliwn gan Lywodraeth Cymru dros naw mlynedd i wella effeithlonrwydd ynni a threchu tlodi tanwydd. Mae hyn i’w groesawu, wrth i Ysgrifennydd presennol y Cabinet a Gweinidogion blaenorol sicrhau bod y rhain yn parhau i fod yn flaenoriaethau gwleidyddol. Yn wir, er bod yr uchelgais i ddileu tlodi tanwydd erbyn 2018 yn annhebygol o gael ei gyflawni, rwy’n falch o gefnogi Llywodraeth yma yng Nghymru nad yw wedi cilio rhag yr her.

Mae’r rhaglen Cartrefi Cynnes wedi gweld cyllid Llywodraeth Cymru yn mynd tuag at wella effeithlonrwydd ynni dros 27,000 o gartrefi. Mae aelwydydd wedi gallu gwresogi eu cartrefi ar lefel fwy fforddiadwy a lleihau eu biliau ynni. Yn yr un modd bydd 25,000 o gartrefi yn cael eu gwella dros y pedair blynedd nesaf. Yr un mor bwysig yw’r cynllun peilot Cartrefi Cynnes ar Bresgripsiwn, y cafodd Gofal a Thrwsio grant o £0.25 miliwn drwyddo gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant. Ei nod yw atal pobl hŷn y mae eu hiechyd gwael wedi’i achosi gan oerfel eithafol rhag cael eu derbyn a’u haildderbyn i’r ysbyty. Dylai ein buddsoddiad mewn tai fod yn gysylltiedig hefyd ag ymdrechion i leihau neu ddileu biliau tanwydd. Gyda’i gilydd, mae’r mesurau hyn wedi cael effaith.

Mae lefelau tlodi tanwydd yng Nghymru wedi gostwng o oddeutu 29 y cant o gartrefi yn 2012 i 23 y cant yn 2016. Fodd bynnag, mae’r ffigur hwn yn dal i fod bron yn un o bob pedwar cartref yng Nghymru. Mae’n dangos yn glir beth yw maint yr her i gael gwared ar y broblem, ac mae’n hollol annerbyniol fod 291,000 o aelwydydd yng Nghymru yn methu fforddio cynhesu eu cartrefi’n ddigonol. Ar ben hynny, fel y nododd National Energy Action Cymru, amcangyfrifir bod 3 y cant o gartrefi Cymru mewn tlodi tanwydd difrifol. Mae hyn yn golygu bod angen iddynt wario o leiaf 20 y cant o incwm y cartref ar ynni i sicrhau lefel ddigonol o gynhesrwydd.

Mae Ymddiriedolaeth Trussell wedi cydnabod y cysylltiad rhwng defnydd o’i rhwydweithiau o fanciau bwyd a thlodi tanwydd. I fynd i’r afael â’r broblem, mae wedi datblygu system o fanciau tanwydd, sy’n caniatáu i ddefnyddwyr banciau bwyd ar fesuryddion talu ymlaen llaw gael talebau er mwyn iddynt allu cadw eu gwres ymlaen am bythefnos. Mae Banc Bwyd Merthyr Cynon yn fy etholaeth yn rhan o’r prosiect hwn.

Gall tlodi tanwydd gael effaith ar draws pob adran o’r Llywodraeth, nid yn unig o ran tai neu ynni, ond hefyd o ran iechyd, perfformiad economaidd ac addysg yn wir. Mae lefelau cyrhaeddiad plant sy’n tyfu i fyny mewn cartrefi oer yn is na lefelau eu cyfoedion. Felly, mae’n rhaid i ni fabwysiadu ymagwedd Llywodraeth gyfan tuag at hyn. Rhaid inni gydnabod y cyd-destun hefyd nad oes gennym fynediad at bob un o’r dulliau sydd eu hangen i gael gwared ar y broblem hon. Er enghraifft, cost tanwydd ei hun, ond hefyd mentrau fel y taliad tanwydd gaeaf. Efallai mai cadw hwnnw yw’r ymyl arian i gynghrair May gyda’r DUP. Ond rhaid i ni sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu.

Mae NEA Cymru wedi awgrymu ystod o atebion ymarferol i helpu i ateb yr her: sicrhau bod gwasanaeth atgyfeirio at un man cyswllt iechyd a thai ar gyfer pobl sy’n byw mewn cartrefi oer; gofyn i’r byrddau gwasanaethau cyhoeddus newydd amlinellu sut y bwriadant fynd i’r afael â chartrefi oer a thlodi tanwydd yn eu cynlluniau llesiant lleol; a datblygu strategaeth hirdymor newydd ar gyfer trechu tlodi tanwydd, gan ddod â’r holl elfennau at ei gilydd. Rwyf hefyd yn cefnogi’r mesurau a amlinellwyd yn y cynnig mewn perthynas â’r comisiwn seilwaith cenedlaethol, ac archwilio modelau cyllid arloesol. Rwy’n cymeradwyo’r cynnig hwn heddiw.

A gaf fi ddechrau drwy ddweud y bydd UKIP yn cefnogi’r cynnig hwn? Yn wir, rwyf fi fy hun wedi dadlau dros roi’r pwyslais ar leihau allyriadau carbon drwy ddefnyddio’r math o strategaethau a amlinellir yn argymhellion y cynnig, yn hytrach na chanolbwyntio ar yr hyn a elwir yn gynhyrchiant ynni di-garbon. Oherwydd nid oes y fath beth â chynhyrchu ynni di-garbon, wrth gwrs, am fod cynhyrchu, dyweder, paneli solar neu dyrbinau gwynt eu hunain yn creu llawer iawn o allbwn carbon, yn enwedig pan fyddwch yn ystyried cludiant y cynhyrchion hyn dros bellter hir. Fel y nododd fy nghyd-Aelod mewn dadl flaenorol, mae llongau môr ymhlith y pethau sy’n llygru fwyaf ar y ddaear, a gwyddom fod mwyafrif llethol y paneli solar ac ati yn cael eu cynhyrchu yn Tsieina.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Wrth gwrs.

Diolch yn fawr iawn. Dechreuodd mor dda, ac rwyf am ei achub rhagddo’i hun, oherwydd, wrth gwrs, nid yw’n fater o ‘naill ai / neu, nac ydy? Nid oes angen bwrw iddi ar eich pregeth arferol yn erbyn ynni adnewyddadwy; mae angen y ddau arnom.

Wel, rwy’n croesawu’r ymyriad hwnnw. Wrth gwrs. Mae angen i’r ddau beth weithio mewn cytgord. Er hynny, yr hyn y soniwn amdano yma, wrth gwrs, yw ble y dylai’r pwyslais fod, ac rwy’n cytuno â’r cynnig hwn, o ran ble y dylai’r pwyslais fod.

Er fy mod yn cytuno â phwynt 2 y cynigion, rhaid i mi nodi yma fod mwy nag ychydig o eironi yn y cynnig i leihau tlodi tanwydd, pan fyddwn yn ystyried bod llawer o’r tlodi tanwydd hwn yn deillio o brisiau tanwydd uchel a achosir gan ardollau datgarboneiddio. Yn ôl y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, roedd y costau tanwydd ychwanegol yn £327 y cartref yn 2014, gan godi i £875 yn 2030—gyda’r costau hyn yn cael eu teimlo’n anghymesur gan y bobl dlotaf mewn cymdeithas. Felly, os ydym am gael yr ardollau hyn, gadewch i ni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu defnyddio yn y ffordd orau sy’n bosibl.

Nodaf hefyd yn y cynigion fod effeithlonrwydd ynni yn cael ei grybwyll sawl gwaith, a hynny’n ddealladwy, ond mae’n rhaid i mi nodi ei bod yn ymddangos bod peth dryswch yma am mai’r dulliau cynhyrchu trydan sy’n defnyddio ynni’n fwyaf effeithlon yn aml yw cynhyrchwyr sy’n defnyddio llawer o garbon. Mae gorsafoedd pŵer sy’n defnyddio glo yn llawer mwy effeithlon, gydag unrhyw beth hyd at 45 y cant ac yn rhedeg ar 85 y cant o’r capasiti, o’i gymharu â phaneli solar, sydd mor isel â 12 y cant ar 20 y cant o’r capasiti. Nawr, nid wyf yn galw am orsafoedd pŵer sy’n defnyddio glo—deallwch hynny. Felly, gallai galw am roi effeithlonrwydd ynni ar gylch gwaith y comisiwn seilwaith cenedlaethol gael yr effaith gwbl groes i’r hyn a ddymunir yn y cynnig hwn.

Fodd bynnag, ie, gadewch i ni ymrwymo i bob un o’r cynigion a amlinellir yn y cynnig hwn, ond efallai y dylem fynd hyd yn oed ymhellach a galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi’r diwydiannau sydd yn flaen y gad ym maes technoleg sy’n defnyddio ynni’n effeithlon, ac mae llawer i’w cael yma yng Nghymru. Fel y mae’r cynnig yn nodi, dyma gyfle enfawr i greu diwydiannau a swyddi cynaliadwy yn y tymor hir. Fe all Cymru, ac fe ddylai Cymru fod ar flaen y gad yn y datblygiadau technolegol cyffrous hyn.

Rwyf finnau hefyd yn croesawu’r ddadl hon gan fy nghyd-Aelodau Llafur, Huw Irranca-Davies a Jeremy Miles. Mae’n tynnu sylw at y gwaith da y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi’i wneud eisoes yn ymarferol, ac yn ein herio i barhau a datblygu’r gwaith hwn fel blaenoriaeth genedlaethol ar gyfer Cymru.

Ers 2011, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi buddsoddi mwy na £270 miliwn yng nghynllun Cartrefi Cynnes Llywodraeth Cymru ac wedi gwella effeithlonrwydd ynni dros 39,000 o gartrefi. Ym mis Ionawr, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths, £40 miliwn ychwanegol tuag at roi camau uniongyrchol ar waith i leihau biliau ynni pobl a gwella effeithlonrwydd ynni hyd at 25,000 yn rhagor o gartrefi. Felly, pam y mae’r fenter hon, a’r ddadl hon, mor bwysig? Wel, canfyddiadau swyddogol, a gyhoeddwyd ym mis Ebrill yn adroddiad cysylltu data iechyd a thlodi tanwydd, tystiolaeth fod gwir ddefnydd o’r gwasanaeth iechyd yn is ymhlith pobl a oedd wedi elwa ar Gynllun Cartrefi Cynnes Nyth Llywodraeth Cymru. Defnyddiodd yr astudiaeth hon ddata GIG i gymharu defnydd o’r gwasanaeth iechyd ymhlith pobl a oedd wedi elwa o welliannau ynni yn y cartref Nyth, a grŵp rheoli a oedd yn gymwys ar gyfer gwelliannau ond a oedd yn dal i aros i’r rhain gael eu cwblhau. Canfu’r ymchwil fod lefelau digwyddiadau meddyg teulu ar gyfer salwch anadlol wedi gostwng bron i 4 y cant ymhlith y rhai a oedd wedi elwa o welliannau Nyth, a’u bod wedi codi bron i 10 y cant yn y grŵp rheoli dros yr un cyfnod. Gwelwyd patrwm tebyg mewn perthynas â lefelau digwyddiadau asthma, gyda lleihad o 6.5 y cant yn y grŵp derbyn a chynnydd o 12.5 y cant yn y grŵp rheoli ar gyfer yr un cyfnod. Felly, dyma dystiolaeth glir, na ellir ei gwadu o werth buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn gwelliannau ynni yn y cartref ym maes iechyd.

Ar ben hynny, mae gennym ddyletswydd foesol a moesegol yn sylfaenol i sicrhau bod cartrefi a chymunedau incwm isel yn cael cymorth i sicrhau bod eu cartrefi’n defnyddio ynni’n effeithlon a’r manteision yn sgil y canlyniadau a gyflawnir. Byddwn yn cytuno, felly, â’r alwad ar Lywodraeth Cymru i ystyried sut y gall ehangu’r rhaglenni hyn ymhellach ac ar lwyfan seilwaith cenedlaethol.

Does bosibl nad oes consensws ar draws y Siambr hon fod darparu cyllid ar gyfer gwelliannau effeithlonrwydd ynni i’r rhai sy’n byw mewn cymunedau difreintiedig ledled Cymru yn beth amlwg i’w wneud, am ei fod yn helpu i atal afiechyd, i leihau newid yn yr hinsawdd—er bod rhai’n dadlau nad yw newid yn yr hinsawdd yn bodoli—yn helpu i ddileu tlodi tanwydd a’r premiwm tlodi, ac mae’n hybu datblygu economaidd ac adfywio yng Nghymru, fel y nodwyd, o safbwynt yr economi sylfaenol a chynhyrchiant.

Dirprwy Lywydd, fel y mae’r ddadl yn nodi, mae’n rhaid i’r cynnig i sefydlu comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru gael effeithlonrwydd ynni yn rhan o’i gylch gorchwyl er budd llesiant cyfannol holl bobl Cymru y cafwyd tystiolaeth ohono, ac yn benodol, ein pobl fwyaf agored i niwed. Diolch.

A gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am ddod â’r ddadl hon gerbron, a’r cyfle i gyfrannu i’r ddadl? A diolch i Huw am ei ymroddiad i’r maes yma, sy’n hysbys i ni i gyd. Erbyn hyn—y pwynt yma yn y ddadl—bydd fy nghyfraniad i ar sail y ffaith os na allwch chi wneud dadl newydd, o leiaf gallwch chi ailadrodd dadl dda gan rywun arall.

Mewn iaith arall. [Chwerthin.]

Mewn iaith arall. Ond mae digon o bwyntiau dilys wedi eu gwneud.

I’ll echo the points that Huw Irranca-Davies was making, in particular, about making energy efficiency a matter of national infrastructure priority. What goes along with that, in a sense, is that sense of a national mission around the scale of the challenge, which he and others have identified.

We’ve outlined and talked already about the environmental benefits and, crucially, the impact on our objective of reducing fuel poverty. I want to just touch briefly on the other economic benefit, which some have mentioned, which is that of strengthening our local economies, which is one of the objectives that many of us in this Chamber share. Several speakers have touched on the issue of the foundational economy, which plays a part in our national economy, and retrofitting properties for energy efficiency seems to me to be an absolute exemplar of the kinds of sectors and activities that we’re looking at when we talk about that sort of economic activity, localised, with ongoing demand, able to support, as others have said, local employment in the Arbed scheme, which was a significant benefit of that programme. Indeed, of the 51 installation companies involved in the first phase, 41 of them operate exclusively in Wales. Of the 17 products that were used, only five of them were produced in Wales, which shows the scope of the opportunity there for increasing localised production of some of these products as well.

I want to talk briefly about the fact that, although this is a national imperative, we mustn’t lose sight of the community benefit that comes from energy efficiency. Some of the work that’s been done around community based retrofitting, which moves beyond residential accommodation and looks at business premises, transport infrastructure, green spaces and takes a much more holistic approach for energy efficiency—I think there’s a lot of value in that sort of approach. It has been trialled in some communities. The benefit of that is that you have the opportunity to engage both commercial and residential properties and interest and capacity, which, when we’re looking at different funding models for delivering this, is an important consideration. Also, it enables people to engage on a much larger scale, which carries a number of other benefits. So, I would urge the Welsh Government to reflect on that model. There have been good examples. There is a very famous example of it in Oxfordshire, where a co-operative-based model has delivered both community-based renewable generation and also used the funding from that to fund energy efficiency. It seems to me the linkage between creating a revenue stream through community-based renewables and then a means of paying for some of the measures that we’re discussing—that link seems to be an absolutely fundamental part of providing a range of sustainable models for achieving the objectives that this motion sets out.

I just want to touch briefly on that range of sources of funding. We need to look at—the scale of the challenge is significant. There’s public expenditure. There are share issues that have paid for some of these developments elsewhere. There are utility company obligations, and those aren’t within the control of the Welsh Government, but I would hope that we would see much more ambition on a UK-wide level for some of these funding sources to become a reality.

In a short debate that I brought forward last week, I called for us to look much more internationally at some of the examples of success elsewhere. I’d encourage the Welsh Government to look at the Dutch Energiesprong—I’m not sure if I’ve pronounced that correctly, but it’s an example that succeeded in the Netherlands, initially on the basis of social housing retrofitting, which offers residents a guarantee of energy performance, a 10-day delivery timetable, investment being financed by energy cost savings, working together with social housing providers that then provide to their tenants a sort of energy contract, like a mobile phone contract. That is a model that has worked there, and I think we should explore that sort of model in the UK, and specifically in Wales, as we look for all kinds of capital funding for this important policy objective.

Rwy’n falch iawn o ymuno â Simon Thomas i gefnogi’r cynnig a gyflwynwyd yn enw Jeremy Miles a Huw Irranca-Davies. Dylwn gymeradwyo Huw Irranca-Davies am araith ardderchog yr oeddwn yn cytuno â phob gair ohoni.

Mae angen i ni fynd i wraidd y mater yma. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer, ond mae angen gwneud llawer iawn mwy, ac mae’n rhaid i ni ei wneud yn gyflym. Fel y noda’r cynnig, mae angen cynyddu buddsoddiad mewn effeithlonrwydd ynni yn y cartref yn ddramatig os yw Cymru i gyflawni ei nodau ar ddatgarboneiddio a lleihau tlodi tanwydd. Dylem ddilyn yr Almaen a Denmarc a chael targedau ar gyfer lleihau cyfanswm y defnydd o ynni ac fel cam cyntaf, mae angen i ni archwilio’n drylwyr sut y defnyddiwn ynni a sut y gallwn sicrhau arbedion dramatig o wresogi gofod, trafnidiaeth, yn hanfodol—sy’n aml yn faes sy’n cael ei esgeuluso—diwydiant a defnydd o drydan.

Nid ydym yn trin ynni fel adnodd prin er mai dyna ydyw. Rydym yn wastraffus. Rydym yn llosgi llawer iawn ohono yn ein ceir. Caiff y rhan fwyaf o’n teithiau car eu gwneud dros bellteroedd lleol byr iawn y gallem eu gwneud mewn ffyrdd mwy cynaliadwy, ac rydym yn defnyddio llawer o ynni yn ein cartrefi. Mae ein stoc dai wedi’i hinswleiddio’n wael. Mae angen insiwleiddio gofod mewn tai a busnesau yn llawer gwell. Mae angen pympiau gwres o’r ddaear ac o’r aer yn ogystal â datblygiadau technolegol fel goleuadau LED a nwyddau gwyn mwy effeithlon i leihau ein defnydd o ynni. Rhaid i’r pwyslais, fel y dywedodd Huw, fod ar leihau yn hytrach na chynyddu capasiti’n gyson. Yn hytrach nag adeiladu gorsafoedd pŵer, dylem edrych yn gyntaf i weld sut y gallwn arbed—ffordd lawer mwy effeithlon o wario ein hadnoddau prin.

Gwyddom mai ynni o adeiladau sy’n gyfrifol am oddeutu 37 y cant o allyriadau carbon, felly mae’r achos amgylcheddol dros fynd i’r afael â hyn yn amlwg, ond mae yna achos economaidd hefyd. Ddwy flynedd yn ôl, cefais y fraint o weithio gyda’r Athro Gareth Wyn Jones, sydd wedi gwneud gwaith anhygoel yn y maes hwn dros ddegawdau, a chyda’r Athro Gerry Holtham, ar adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig ar strategaeth economaidd i Gymru. Daeth yr adroddiad hwnnw i’r casgliad fod yr achos economaidd dros wneud effeithlonrwydd ynni stoc dai Cymru yn flaenoriaeth seilwaith cenedlaethol yn gryf.

Fel y noda’r cynnig, dylai’r comisiwn seilwaith arfaethedig ar gyfer Cymru gynnwys effeithlonrwydd ynni yn rhan o’i gylch gwaith. Fel y nododd Vikki Howells, byddai uwchraddio’r holl gartrefi band C yng Nghymru yn costio rhywle oddeutu £2.5 biliwn i £3 biliwn erbyn 2035. Ac os cymhwyswch ganfyddiadau Verco a Cambridge Econometrics i hynny, byddech yn gweld enillion ar fuddsoddiad o oddeutu £3.20 am bob £1 a fuddsoddir. Aeth Huw Irranca-Davies drwy gyfres o brosiectau—Crossrail yn fwyaf nodedig—sy’n darparu llawer llai o werth am arian. Byddwn yn ychwanegu’r elw o £1.62 ar y buddsoddiad yn yr M4 yr ydym yn rhoi £1 biliwn tuag ato. Pe baem yn rhoi’r math hwnnw o arian tuag at effeithlonrwydd ynni, gallem weld llawer mwy o adenillion economaidd ar gyfer creu swyddi a manteision hirdymor.

Ni allaf feddwl am unrhyw enghraifft well, Dirprwy Lywydd, o roi nodau ac amcanion Deddf cenedlaethau’r dyfodol ar waith na phrosiect dewr a beiddgar go iawn ar effeithlonrwydd ynni. Mae’r Llywodraeth hon wedi bod yn buddsoddi, ar gyfartaledd, rywle oddeutu £50 miliwn y flwyddyn mewn cynlluniau Cartrefi Cynnes, ac mae hynny wedi amrywio ychydig bach, ac mae hynny wedi cael croeso, ond rhan fach ohono’n unig ddylai hynny fod. Mae wedi dangos beth y gellir ei wneud. Gan ein bod wedi’i brofi bellach, mae’n rhaid inni roi troed ar y sbardun go iawn—mewn modd sy’n defnyddio ynni’n effeithlon, yn amlwg—gyda’r polisi hwnnw.

Mae gwaith gan Cyngor ar Bopeth yn awgrymu bod angen i’r Llywodraeth roi arweiniad cryf i gyfleu manteision effeithlonrwydd ynni. Mae eu gwaith ymchwil yn awgrymu nad yw llywodraethau ar bob lefel wedi gwneud hyn yn ddigon da. Gwelsant fod pobl yn fwyaf tebygol o ymateb yn gadarnhaol i gymhellion cadarnhaol ymlaen llaw megis grantiau a benthyciadau ar gyfraddau deniadol, wedi’u dilyn, yn rhyfedd, gan y syniad o gymhellion negyddol yn y dyfodol. Felly, er enghraifft, gallem ddweud y byddwn, ymhen pum mlynedd, yn codi bandiau’r dreth gyngor ar eiddo aneffeithlon a chynnig grantiau a benthyciadau deniadol yn awr i helpu deiliaid tai i gyrraedd graddau’r dystysgrif perfformiad ynni ac osgoi’r gosb honno yn y dyfodol. Dyna’r math o beth y dylem ei wneud. 

Maent hefyd yn nodi na ddylem gosbi’r bobl dlotaf, ac maent yn siarad am symud y galw fel cynllun y dylid ei wneud ochr yn ochr â hyn. Maent yn cyfeirio at brosiect Ynni Lleol Bethesda, a gefnogir gan Lywodraeth Cymru, sy’n annog trigolion i ddefnyddio ynni ar wahanol adegau o’r dydd er mwyn manteisio ar gynhyrchiant rhad o fewn yr hyn sydd i bob pwrpas, felly, yn farchnad ynni fewnol leol. Gallai’r math hwn o fodel, o’i wneud ar raddfa fwy, fod o fudd amlwg i’r holl ddefnyddwyr pe bai’n lleihau llwyth brig ar draws y grid cyfan. Fel y dywedais, Dirprwy Lywydd, mae’n bryd inni roi’r gorau i brofi; mae’n bryd dechrau gwneud, ar raddfa fawr.

Diolch i chi, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddechrau drwy ddiolch i’r Aelodau am gyflwyno’r ddadl hon y prynhawn yma ac i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl? Mae llawer o’r hyn rydym wedi’i drafod heddiw yn cydweddu’n gyda fy natganiad ynni ym mis Rhagfyr y llynedd ynglŷn â defnyddio ynni’n fwy effeithlon, symud i gynhyrchiant carbon isel, denu mwy o adnoddau, a chael budd economaidd o’r technolegau a’r modelau busnes newydd sydd bellach yn datblygu o’r newid. Mae hyn yn cynnwys y rhaglen flaenllaw hynod lwyddiannus gan Lywodraeth Cymru, Cartrefi Cynnes, a gynlluniwyd i sicrhau manteision economaidd i Gymru o ran cyfleoedd cyflogaeth a busnes. Mae pob un o’r mesurau gwella effeithlonrwydd ynni a osodwyd drwy ein cynlluniau wedi cael eu darparu gan fusnesau bach a chanolig yng Nghymru.

Rhwng 2011 a 2016, rydym wedi buddsoddi dros £217 miliwn yng nghynllun Cartrefi Cynnes Llywodraeth Cymru i wella effeithlonrwydd ynni dros 39,000 o gartrefi pobl ar incwm isel neu bobl sy’n byw yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru, ac rwy’n disgwyl gallu cyhoeddi ffigurau 2016-17 y mis nesaf. Felly, mae’n gyllid sylweddol, ond fel y dywedodd Lee Waters, mae gwir angen inni weld faint yn fwy y gallwn ei roi i mewn. Byddwn wrth fy modd yn rhoi £1 biliwn tuag at ein rhaglenni effeithlonrwydd ynni, ond rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni fod yn bragmatig. Y llynedd, sicrhaodd y cynllun Nyth arbedion cyfartalog amcangyfrifedig o dros £400 ar filiau ynni’r cartref. Pe bai’r arbedion amcangyfrifedig hyn yn cael eu gwireddu ar gyfer pob cartref sy’n cael ei wella drwy’r cynllun Nyth, byddai’n cyfateb i arbedion o fwy na £9.5 miliwn ar filiau ynni blynyddol.

Yn ddiweddar hefyd, bu inni gyhoeddi canfyddiadau gwaith ymchwil ar effeithiau iechyd Nyth. Mae’r ymchwil yn dangos bod y cynllun yn cael effaith glir a chadarnhaol ar iechyd y rhai sy’n ei dderbyn, gyda gostyngiad yn y defnydd o’r GIG gan y rhai sy’n derbyn mesurau effeithlonrwydd ynni drwy’r cynllun. Mae’r canfyddiadau hynny wedi cefnogi ein penderfyniad i ymestyn y meini prawf cymhwyster ar gyfer ein cynllun Nyth newydd i gynnwys deiliaid tai ar incwm isel sydd â chyflwr anadlol neu gyflwr cylchrediad y gwaed. Felly, rydym yn gwneud cynnydd ar drechu tlodi tanwydd, er nad yw rhai o’r dulliau trechu tlodi tanwydd wedi’u datganoli, fel y dywedodd Vikki Howells. Llywodraeth y DU sydd â phwerau dros ddiwygio lles, er enghraifft, a rheoleiddio’r farchnad ynni fanwerthol. Rhaid i mi ddweud na fyddai cynlluniau a gafodd eu nodi ym maniffesto’r Torïaid i gael gwared ar y taliad tanwydd gaeaf yn helpu chwaith. Yn gyffredinol, mae tlodi tanwydd wedi gostwng o 29 y cant yn 2012 i 23 y cant yn 2016, sy’n ostyngiad o 6 pwynt canran mewn pedair blynedd yn unig.

Dros y pedair blynedd nesaf, byddwn yn buddsoddi £104 miliwn pellach yng nghynllun Cartrefi Cynnes Llywodraeth Cymru, a bydd hynny’n ein galluogi i wella hyd at 25,000 o gartrefi pobl ar incwm isel, neu bobl, unwaith eto, sy’n byw yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru. Bydd ein buddsoddiad yn denu hyd at £24 miliwn o arian yr UE yn ychwanegol at gyllid y rhwymedigaeth cwmnïau ynni yn y DU. Mae ein buddsoddiad yn helpu i ddarparu sefydlogrwydd a sicrwydd i’r gadwyn gyflenwi effeithlonrwydd ynni yng Nghymru dyfu eu busnesau ar adeg pan fo Llywodraeth y DU wedi tanseilio hyder yn y diwydiant gyda’i hymagwedd oriog tuag at rwymedigaethau cyflenwyr ynni. Rwy’n ystyried cryfhau rheoliadau adeiladu hefyd drwy ein hadolygiad arfaethedig o Ran L eleni. Bydd hwn yn edrych ar sut y gallwn reoli gwerthoedd inswleiddio a lleihau defnydd o ynni mewn cartrefi. Yn ogystal, rydym wedi bod yn edrych ar gyfleoedd i ddenu mwy o adnoddau a chymorth gan gyflenwyr ynni, awdurdodau lleol, cronfeydd pensiwn ac eraill, i gyflymu buddsoddi ledled Cymru ar gyfer trechu tlodi tanwydd a chefnogi ein huchelgais o ran datgarboneiddio.

Rwy’n edrych ar bob cyfle i arloesi, mewn perthynas â chynhyrchion effeithlonrwydd ynni a modelau ariannol, a all helpu wedyn i gefnogi’r nifer sy’n manteisio ar welliannau effeithlonrwydd ynni o blith teuluoedd sydd â gallu i dalu yn ogystal â rhai sydd ar incwm isel. Byddaf yn gwneud cyhoeddiad yn yr hydref ar fy nghynigion.

Bydd effeithlonrwydd ynni yn gyffredinol yn cael ei gynnwys yn y gwaith cwmpasu ar gylch gorchwyl Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, er mai seilwaith economaidd yn unig y bydd y comisiwn yn ei ystyried. Rydym yn credu bod seilwaith ynni modern, effeithlon a dibynadwy yn bwysig i’n busnesau a’n cymunedau, ac rydym yn ymrwymedig i gefnogi’r gwaith o ddatblygu cynhyrchiant ynni newydd adnewyddadwy.

Mae ynni adnewyddadwy a thrydan a gwres carbon isel yn elfen bwysig o ddull Llywodraeth Cymru o ddatgarboneiddio. Er mwyn darparu ynni carbon isel sicr a fforddiadwy, mae angen y gymysgedd honno o wahanol dechnolegau a meintiau, o’r raddfa gymunedol i brosiectau mawr. Mae’r newid i economi carbon isel, nid yn unig yn lleihau allyriadau, ond yn creu cyfleoedd ar gyfer twf glân, swyddi o ansawdd, a manteision yn y farchnad fyd-eang. Rwy’n ymrwymedig i sicrhau economi fwy cylchol yng Nghymru a defnyddio adnoddau naturiol y ddaear yn llawer mwy effeithlon.

Mae ynni yn rheidrwydd economaidd allweddol sy’n sail i’n hamcanion ar gyfer Cymru ddiogel a ffyniannus. O ran cyfleoedd, mae hyn yn golygu cefnogi buddsoddiadau ynni mawr mewn ynni adnewyddadwy ar y tir, ynni morol, ynni niwclear, ac yn y blaen, yn cynnwys ein dau brosiect buddsoddiad ynni mwyaf: Wylfa Newydd a morlyn llanw arfaethedig bae Abertawe. Amcangyfrifir y bydd Wylfa Newydd, er enghraifft, yn creu 850 o swyddi parhaol, a miloedd yn fwy am gyfnod dros dro. Mae Arbed, hefyd, wedi creu mwy na 470 o swyddi ac wedi darparu mwy na 60,000 o oriau o hyfforddiant mewn technolegau gwyrdd i weithwyr presennol a newydd.

Mae’r economi ddi-garbon yn un o’r sectorau sy’n tyfu gyflymaf yn y DU, gan greu swyddi a darparu buddsoddiad ar draws pob rhanbarth. Rwyf wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar sawl achlysur yn nodi manteision datblygiadau ynni adnewyddadwy. Rydym hefyd wedi ymrwymo i gefnogi prosiectau ynni a arweinir gan y gymuned. O ganlyniad i gefnogaeth Llywodraeth Cymru, mae 15 o gynlluniau cymunedol ar waith, yn darparu budd i’r ardal leol. Rwy’n cytuno â Jeremy Miles: mae’n ddiddorol iawn gweld rhai o’r modelau cydweithredol sy’n cael eu cyflwyno, ac rwyf wedi bod yn ffodus iawn nid yn unig i ymweld, ond i agor, cynlluniau o’r fath ers i mi gael y portffolio hwn.

Rwyf hefyd yn ystyried gosod targedau uchelgeisiol ond realistig ar gyfer ynni adnewyddadwy yng Nghymru. Bydd y dystiolaeth o’r llwybr datgarboneiddio yn llywio’r modd y gosodir unrhyw dargedau ac yn ein galluogi i asesu pa lwybrau sy’n darparu’r cyfleoedd a’r canlyniadau gorau ar gyfer Cymru. Rwyf wedi ymrwymo i ddefnyddio fy holl bwerau i ddarparu mecanweithiau cymorth parhaus sy’n sicrhau ein bod yn cadw’r gallu i gyflawni datblygiadau cynhyrchiant newydd ac effeithlonrwydd ynni gan reoli’r gost i’r bobl sy’n talu’r biliau.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Simon Thomas i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu i’r ddadl, gan nodi, efallai, nad yw dadleuon fel hyn mor gyffrous â’r ddadl neithiwr ynglŷn â’r DUP a’r Ceidwadwyr, ond rydw i’n credu ein bod ni wedi cael cyfraniadau meddylgar sydd nid yn unig yn dehongli’r broblem sydd gyda ni ond sydd hefyd wedi cynnig rhai syniadau newydd yn y cyd-destun hwn. Rwy’n edrych ymlaen at fwy o drafod â’r Ysgrifennydd Cabinet, i ddweud y gwir, achos er bod hithau wedi cyfrannu i’r ddadl, rydw i’n meddwl ei bod hi wedi cael ei hannog i wneud hyd yn oed yn fwy, mae’n deg dweud, ac rwy’n credu bod yna waith o hyd i bwyso ar y Llywodraeth i symud yn bellach ac yn gyflymach ar y llwybr y maen nhw eisoes arno fe.

Rydw i, yn sicr, yn dod at hwn gyda chymaint o sylw tuag at effaith tlodi tanwydd ag o ran yr economi ac o ran yr amgylchedd, hyd yn oed. Rydw i’n croesawu’r ffaith bod y grŵp trawsbleidiol wedi’i sefydlu gyda Mark Isherwood, ac yn edrych ymlaen at gefnogi hynny. Mae’n wir dweud, fel yr oedd Rhianon Passmore wedi cyfeirio ato, fod yna effaith iechyd bendant yn hyn. Mae babis sydd wedi cael eu geni heddiw ac sy’n byw mewn cartrefi oer dair gwaith yn fwy tebygol o ddioddef o asthma neu ryw fath o glefyd yr ysgyfaint. Mae byw mewn tai oer yn lladd cymaint o bobl yn gynnar ag ysmygu, diffyg ymarfer corff, a chamddefnyddio alcohol—dyna maint y broblem sydd gyda ni. Mae hefyd yn bwysig dweud bod yna effaith ar gyrhaeddiad plant—cyrhaeddiad addysgiadol plant—drwy beidio â chael lle cynnes i astudio ac i fod yn glud. Felly, mae’n dasg i ni fynd i’r afael â hwn, nid yn unig o ran yr economi ond o ran iechyd a llesiant ein pobl ni.

Rydw i’n credu mai un o themâu Huw Irranca-Davies wrth osod y ddadl yn drwyadl iawn, wedi’i gefnogi gan Jeremy Miles a hefyd Lee Waters, oedd y syniad yma ein bod ni’n edrych ar effeithlonrwydd ynni fel rhywbeth sy’n seilwaith cenedlaethol a ddylai fod yn rhan o waith y comisiwn. Rwy’n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cadarnhau y bydd effeithlonrwydd ynni yn rhan o’r gwaith hwnnw, ond rwy’n dweud wrthi hi, os taw economeg yn bennaf y mae’r comisiwn yn ei wneud, mae’r ddadl gan Vikki Howells a Lee Waters yn dangos yn glir bod hwn yn gyfraniad economaidd sylweddol y dylai’r comisiwn efallai nid jest yn cydnabod ond mynd yn llwyr yn ei flaen ag ef.

Mae’r effaith ar gymunedau lleol yn arbennig o ddiddordeb, fel yr oedd Jeremy Miles yn ei amlinellu. Rŷm ni yn gallu dysgu o enghreifftiau rhyngwladol drwy osod targedau mwy llym, drwy osod targedau sydd yn fwy penodol i ni ac sy’n ymateb i’r galw sydd gyda ni fan hyn, a hefyd drwy edrych ar syniadau newydd sydd y tu fewn i’n gallu ni nawr o annog datblygiad yn y maes. Roedd Lee Waters wedi awgrymu ein bod ni’n defnyddio’r dreth gyngor. Buasai’n well gyda fi wobrwyo pobl yn hytrach na’u cosbi nhw, ond rwy’n derbyn y pwynt. Efallai bod gyda fe ddiddordeb mewn gwybod bod Plaid Cymru, wrth i ni edrych ar y Bil sydd yn awr yn Ddeddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017, wedi awgrymu bod modd rhoi rhyddhad treth stamp wrth werthu eiddo os oedd yr eiddo wedi cyrraedd rhyw lefel o effeithlonrwydd ynni. Er bod y gwelliant ddim wedi’i dderbyn gan Mark Drakeford, mae yna egwyddor wedi’i derbyn o ran trafod sut y gallwn ni ddefnyddio’r deddfau a’r trethi yr ŷm ni’n eu pasio fan hyn i effeithio ar ymddygiad pobl er mwyn annog y buddsoddiad yna mewn effeithlonrwydd ynni. Rydw i’n edrych ymlaen at hynny.

Rydw i’n falch bod y cynnig wedi cael croeso ym mhob rhan o’r Siambr, gan gynnwys gan David Rowlands. Roeddwn i’n cytuno â dechrau a diwedd araith David Rowlands. Nid oeddwn yn cytuno â’r rhesymeg, ond o leiaf mae ei gefnogaeth ef yno i’r syniadau sydd yn y cynnig.

Felly, diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y drafodaeth. Mae hi wedi bod yn drafodaeth werth chweil i’w chynnal. Rwy’n siŵr bod pobl y tu allan i’r Siambr hefyd wedi dilyn y drafodaeth yma, rydw i’n meddwl, gyda chryn ddiddordeb. Y cyfan a ddywedaf i wrth gloi wrth yr Ysgrifennydd Cabinet yw: rŷch chi wedi clywed erbyn hyn gymaint o gefnogaeth sydd i beth rŷch chi’n ei wneud ym mhob rhan o’r Siambr, ond rŷch chi hefyd wedi clywed ein bod ni angen i chi wneud dipyn yn fwy.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.