Mae eitem 5 ar yr agenda'n ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip—y wybodaeth ddiweddaraf am hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.

Rwy'n croesawu'r cyfle heddiw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo a chryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Yn Swyddfa'r Prif Weinidog, mae gennyf y cyfrifoldeb a'r cwmpas i wneud newid ein hamcanionn yn sylweddol er mwy creu Cymru decach, fwy cyfartal.

Rydym yn parhau i fyw mewn cyfnod anodd ac ansicr, lle mae cyni yn cael effaith anghymesur ar y rhai sydd leiaf abl i'w oddef. Mae hyn yn cael effaith uniongyrchol ar eu hawliau dynol. Yn rhy aml, y bobl hynny sydd â'r anghenion mwyaf sy'n cael eu hamddifadu o'u hawliau gyntaf: y tlodion, menywod, lleiafrifoedd ethnig ac o ran hil, plant, rhieni sengl a phobl anabl. Rydym ni hefyd yn parhau i fyw ynghanol ansicrwydd Brexit. Rhaid inni baratoi'n ofalus i sicrhau na chollir yr hawliau a'r buddiannau y mae pobl Cymru wedi'u cael drwy fod yn aelodau o'r UE.

Yn y cyd-destun heriol iawn hwn, rydym yn ceisio cyflwyno dull newydd, sy'n unigryw i Gymru o hyrwyddo a diogelu cydraddoldeb, cyfiawnder cymdeithasol a hawliau dynol yng Nghymru. Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad clir i hyrwyddo a diogelu hawliau dynol. Mae hyn yn rhan annatod o'n deddfwriaeth sefydlu. Rhaid i'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud fod yn gydnaws â rhwymedigaethau rhyngwladol, fel y'u nodir yn adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae'r rhwymedigaethau hyn yn cynnwys saith confensiwn y Cenhedloedd Unedig a lofnodwyd ac a gadarnhawyd gan wladwriaeth y DU. Mae adran 81 o Ddeddf Llywodraeth Cymru hefyd yn ei gwneud hi'n ofynnol i Lywodraeth Cymru weithredu'n unol â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, fel yr adlewyrchir yn ein cyfraith ddomestig gan y Ddeddf Hawliau Dynol 1998. Rydym ni'n cymryd rhan lawn ym mhroses adrodd y Cenhedloedd Unedig. Rydym yn croesawu ac yn gwerthfawrogi gwaith craffu, adborth ac arweiniad gan bwyllgorau'r Cenhedloedd Unedig.

Er mwyn dangos ac ailddatgan ein hymrwymiad i'r egwyddorion hyn, rydym yn bwrw ymlaen â gwaith i ystyried dewisiadau i ddiogelu cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Bydd hyn yn dechrau drwy weithredu'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yng Nghymru, yn ogystal â gweithio gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i adolygu a chryfhau rheoliadau Cymru ar gyfer dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus.

Rydym ni hefyd yn comisiynu ymchwil i archwilio dewisiadau ehangach, gan gynnwys sut y gallem ni ymgorffori confensiynau'r Cenhedloedd Unedig, gan gynnwys y confensiwn ar hawliau pobl anabl, yng nghyfraith Cymru. Byddwn yn ymdrin â gwahanol agweddau ar gydraddoldeb a hawliau dynol mewn modd cynhwysol, gan ddefnyddio'r holl dystiolaeth sydd ar gael, gan gynnwys y data o'r arolwg blynyddol o'r boblogaeth ar ethnigrwydd, statws anabledd, statws priodasol a chrefydd sydd wedi'i ryddhau'r bore yma ar wefan StatsCymru. Ac rwy'n disgwyl i'r gwaith hwn gael ei gwblhau erbyn diwedd 2020.

Bydd dechrau'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol—Rhan 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010—wrth wraidd y gwaith newydd yr ydym ni'n ei wneud yn y maes hwn. Gwyddom yn rhy dda fod tlodi brawychus yn bodoli ledled Cymru ac yng ngweddill y DU, oherwydd mesurau cyni a diwygio lles gan Lywodraeth y DU, fel y mae rapporteur y Cenhedloedd Unedig, yr Athro Philip Alston, wedi'i nodi mor glir. Roedd dechrau'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, ynghyd â chyflogau byw a theg a gwelliannau mewn caffael, yn cael eu hystyried fel cam cyntaf y gwaith i gryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol, sef dulliau i drechu tlodi. Hefyd mae angen cymorth ymarferol ar frys ar bobl i roi'r ddeddfwriaeth a'r canllawiau presennol ar waith, i'w galluogi nhw i ddwyn asiantaethau i gyfrif a cheisio iawn os torrwyd hawliau. Mae'r Prif Weinidog hefyd wedi datgan yn glir ei ymrwymiad i gyflwyno deddfwriaeth i ymgorffori model o bartneriaeth gymdeithasol yng Nghymru, a chyfnerthu ein gwaith a'n swyddogaethau partneriaeth gymdeithasol o fewn fframwaith statudol newydd.

Rwy'n disgwyl cynnydd cyflym yn ystod y misoedd nesaf gyda'r bwriad o ddechrau'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn ddiweddarach eleni. Byddwn yn ei gwneud hi'n ofynnol i gyrff cyhoeddus yng Nghymru wneud penderfyniadau mewn ffordd sy'n mynd i'r afael â chanlyniadau anghyfartal a achosir gan anfantais economaidd-gymdeithasol. Bydd hyn yn darparu egwyddor ar gyfer ystyried dewisiadau eraill ar gyfer cryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Mae rhanddeiliaid wedi dweud wrthym ni eisoes ei bod hi'n bwysig ein bod yn gwneud y defnydd gorau posib o ddeddfwriaeth a rheoliadau sy'n bodoli eisoes. Mae dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yn arf hanfodol, ac rydym ni'n ystyried sut y gellid cryfhau rheoliadau 2011 Cymru. Rydym ni wedi ysgrifennu'n ddiweddar at gyrff cyhoeddus yng Nghymru yn gofyn iddyn nhw fod yn bartneriaid i ni yn y prosiect hwn. Roedd yr ymatebion cychwynnol i fod i gyrraedd ar 31 Mai, i'w dilyn gan ddata o'u hadroddiadau blynyddol ar gyfer 2017-18, ac rydym ni wedi gofyn amdanyn nhw erbyn diwedd mis Mehefin.

Rydym ni'n gweithio'n agos gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i adolygu rheoliadau dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Bydd hyn yn cynnwys edrych ar fylchau cyflog o ran rhyw, anabledd a hil, yn ogystal ag agweddau eraill ar y rheoliadau. Rydym yn cyd-gynnal symposiwm ar 11 Gorffennaf lle edrychir ar hyn yn fanwl. Rwy'n ystyried hyn yn elfen bwysig o'n dull cyffredinol o gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol.

Mae'r comisiwn newydd gyhoeddi cyfres o bapurau briffio yn deillio o'r gwaith a gomisiynwyd ganddynt y llynedd i fonitro cydymffurfiaeth â dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yng Nghymru. Maen nhw'n cysylltu â'r holl gyrff cyhoeddus i gyfarfod a thrafod sut y gall y comisiwn gynghori a chefnogi'r sector er mwyn sicrhau y bodlonir rhwymedigaethau ac yr eir i'r afael ag anghydraddoldeb yn effeithiol. Ac rwy'n argymell yn gryf y dylid manteisio ar y cynnig hwn.

Cyhoeddwyd ein fframwaith newydd, o'r enw 'Gweithredu ar anabledd: yr hawl i fyw'n annibynnol', ar gyfer ymgynghoriad fis Hydref diwethaf, a daeth i ben gyda 67 o ymatebion. Mae'r fframwaith wedi'i ddatblygu ers 2017 drwy ymgysylltu â phobl anabl, o dan arweiniad y grŵp llywio byw'n annibynnol, sy'n cynnwys rhanddeiliaid anabledd ac sy'n cael ei gadeirio gan brif weithredwr Anabledd Cymru.

Mae'r fframwaith newydd wedi'i wreiddio yn y model cymdeithasol o anabledd, gan gydnabod bod rhwystrau sefydliadol, agweddol ac amgylcheddol i gydraddoldeb a chynhwysiant, y mae'n rhaid eu dileu fel bod tegwch. Cynhaliwyd cyfres o ddigwyddiadau i randdeiliaid ledled Cymru, yn edrych ar y model cymdeithasol o anabledd, a fydd yn helpu i lywio'r gwaith o ddatblygu polisïau a rhaglenni newydd.

Mae ein dull yn parhau'n drawsbynciol o ran yr holl nodweddion gwarchodedig a chonfensiynau'r Cenhedloedd Unedig. Yn benodol, rydym ni wedi ymrwymo i ymgorffori hawliau pobl hŷn yn y ffordd y caiff holl wasanaethau cyhoeddus Cymru eu darparu. Er mwyn cyflawni hyn, rhaid i ni nodi sut i ddefnyddio hawliau fel dull ymarferol o fynd i'r afael â gwahaniaethu ar sail oedran ac anghydraddoldebau, a gwella bywydau pob dydd pob person hŷn. Yn rhan o'n hagenda hawliau dynol, byddaf hefyd yn cyflwyno adroddiad ar y cynnydd a wnaed o ran Teithio Ymlaen, sef ein cynllun gweithredu ar gyfer Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru.

Yng Nghymru, mae'r adolygiad parhaus o gydraddoldeb rhwng y rhywiau yn canolbwyntio'n fanwl ar y gwahaniaeth mewn cyflogau, ond rydym ni eisoes yn gweithio i gael gwared ar rai o'r rhwystrau. Ymhlith y camau gweithredu mae darparu cymorth gofal plant, creu cyfleoedd hyfforddi, mynd i'r afael â gwahaniaethu a chefnogi menywod i gael gyrfaoedd annhraddodiadol. Mae'r adolygiad yn cydnabod bod ffactorau croestoriadol, gan gynnwys anabledd, hil a thlodi, yn cael effaith fawr ar ganlyniadau bywyd. I'r gwrthwyneb, mae gan bwyslais cryf ar gydraddoldeb rhywiol y potensial i hyrwyddo cydraddoldeb a thegwch i bawb yng Nghymru, gan gynnwys y grwpiau mwyaf difreintiedig yn ein cymdeithas.

Byddaf hefyd yn cyflwyno adroddiad yn fuan ar y cynnydd a wnaed o ganlyniad i Ddeddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Croesawaf ganlyniad achos Sally Challen, i gydnabod effaith ddinistriol rheolaeth gymhellol. Yn gynharach eleni, lansiodd Llywodraeth Cymru ymgyrch bwerus ar y pwnc, o'r enw 'Nid Cariad yw hyn. Rheolaeth yw hyn'.

Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau penodol ac wedi'u targedu i gynyddu amrywiaeth penodiadau cyhoeddus yng Nghymru. Mae strategaeth amrywiaeth yn cael ei datblygu mewn partneriaeth â grwpiau nad ydyn nhw'n cael eu cynrychioli'n ddigonol. Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Dileu Gwahaniaethu ar sail Hil, cyhoeddais £40,000 o gyllid newydd gan Lywodraeth Cymru fel y gall grwpiau cymunedol pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig nodi Diwrnod Windrush, gan ddathlu cyfraniadau'r genhedlaeth Windrush a phob ymfudwr i gymdeithas, economi a hanes Cymru.

Ar 19 Mehefin 2019, bydd Llywodraeth Cymru, mewn partneriaeth â Cymru'n Cofio a Race Council Cymru, hefyd yn cynnal digwyddiad coffa i nodi canmlwyddiant terfysgoedd hiliol 1919. Yr wythnos nesaf, byddaf hefyd yn adrodd ar gynnydd 'Cenedl o Noddfa—Cynllun Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches' ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn ystod wythnos y ffoaduriaid. Rwyf hefyd yn ystyried ein glasbrintiau a gyhoeddwyd yn ddiweddar ar droseddu ymhlith menywod a chyfiawnder ieuenctid fel rhan o'm cenhadaeth i hyrwyddo a diogelu cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru.

Rwyf wedi gwneud yn glir fy mwriad i roi blaenoriaeth uchel iawn i hyrwyddo a diogelu cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Fel y gwelwch chi, mae hyn yn ysgogi amrywiaeth eang o waith mewn cysylltiad â sawl agwedd ar gydraddoldeb. Dirprwy Lywydd, mae'r hyn yr ydym yn ei wneud, ac y byddwn yn ei wneud yn y dyfodol, yn anfon neges gref ynglŷn â phwysigrwydd cydraddoldeb a hawliau dynol i Gymru. Ond, mae canlyniadau'n bwysicach na symbolau. Mae'n hanfodol bod hawliau'n cael eu gweithredu mewn ffordd sy'n rhoi effaith ymarferol iddyn nhw, fel eu bod yn cael effaith wirioneddol a chadarnhaol ar fywydau pobl Cymru.

Diolch, Dirprwy Weinidog. Fel y soniais pan wnaethoch chi fy rhoi ar ben ffordd yn gynharach, rwyf wedi bod allan y prynhawn yma i ail gyfarfod panel rhyngwladol NWAMI, a gynhaliwyd yn adeilad undeb myfyrwyr Prifysgol Caerdydd. Yn wreiddiol Cymdeithas Integreiddio Amlddiwylliannol Gogledd Cymru oedd NWAMI, ond bellach ei deitl yw'r Rhwydwaith dros Ymwybyddiaeth Fyd-eang o Integreiddio Amlddiwylliannol. Darllenwyd datganiadau gennych chi a'r Prif Weinidog yno gan uwch swyddog, na fyddaf yn codi cywilydd arno drwy ei enwi, oni bai eich bod chi'n dymuno i mi wneud hynny, ond fe'u darllenodd yn dda iawn.

Yn fy araith, cyfeiriais at lansio menter gan Lywodraeth y DU y llynedd i adeiladu cymdeithas fwy integredig a chydlynol, y 'Strategaeth Cymunedau Integredig', a ddisgrifiwyd gan yr Athro Cantle, a oedd wedi gweithio o'r blaen gyda Llywodraeth Lafur ddiwethaf y DU, fel:

newid gwirioneddol mewn dull gweithredu lle bydd y Llywodraeth yn cefnogi camau ymarferol i hyrwyddo cydlyniant ac integreiddio.

Mae Cynllun Gweithredu Cymunedau Integredig 2019 yn mynd â strategaeth 2018 Llywodraeth y DU yn ei blaen drwy ddarparu manylion ymarferol am y cynlluniau y mae'n eu datblygu a'u cefnogi. Pa gysylltiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gael â hynny, naill ai drwy wahoddiad neu ymyriad rhagweithiol, os o gwbl?

Gwnaeth adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol 'A yw Cymru'n Decach?' ar gyfer 2018 gyfres o argymhellion, gan gynnwys cryfhau'r seilwaith hawliau dynol yng Nghymru, gan alw ar Lywodraeth Cymru i gynnwys cytuniadau'r Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru ac i sicrhau bod amddiffynfeydd cydraddoldeb a hawliau dynol yn cael eu diogelu a'u gwella yn ystod y broses Brexit a thu hwnt. Ac wrth gwrs, yn eich datganiad, gwnaethoch gyfeirio at y broses Brexit. 

Roedd y cytundeb ymadael rhwng y DU a Gogledd Iwerddon a'r Undeb Ewropeaidd, nad yw wedi mynd drwy San Steffan, yn datgan bod y DU yn:

sicrhau na fydd unrhyw leihad mewn hawliau, mesurau diogelu a chyfle cyfartal fel y nodir yn y rhan honno o gytundeb 1998 o'r enw Hawliau, Diogelwch a Chyfle Cyfartal yn sgil ymadael â'r Undeb.

Felly, unwaith eto, wrth inni fynd ymlaen—ac rwy'n sylweddoli ein bod mewn sefyllfa o ansicrwydd ac nid wyf eisiau cyflwyno gwleidyddiaeth plaid—ond wrth i ni symud ymlaen, sut byddwch chi'n ymgysylltu ymhellach â Llywodraeth y DU yn y cyd-destun hwnnw?

Cyfeiriasoch at yr angen i gynnwys confensiynau'r Cenhedloedd Unedig a sut y gallai Llywodraeth Cymru wneud hynny, gan gynnwys y confensiwn ar hawliau pobl anabl, yng nghyfraith Cymru. Pan drafodasom hyn yma fis Medi diwethaf, dywedais nad oes rhinwedd mewn ymgorffori'r confensiwn yng nghyfraith Cymru er mwyn cryfhau a hyrwyddo'r hawliau—. Mae'n ddrwg gennyf, y mae rhinwedd. Mae'n ddrwg gennyf:

'mae budd mewn ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau yng nghyfraith Cymru er mwyn cryfhau a hyrwyddo hawliau pobl anabl, fel y gwnaeth Llywodraeth Cymru gyda hawliau plant drwy ymgorffori'r confensiwn ar hawliau'r plentyn yng nghyfraith Cymru yn 2011.'

Felly, pa ystyriaeth allech chi ei rhoi i fabwysiadu model tebyg, pan ddywedwch eich bod yn comisiynu ymchwil i archwilio dewisiadau ehangach, neu a oes gennych chi well ffordd nawr o bosib yn eich tyb chi, o edrych ar hyn?

Cyfeiriasoch, a hynny'n briodol, at y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Gwyddom, unwaith eto, fod hyn wedi'i drafod yma heb fod mor bell yn ôl. Mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn nodi bod Deddf Cymru 2017 wedi rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru weithredu dyletswydd economaidd-gymdeithasol, gan alluogi cyrff cyhoeddus i weithio gyda'i gilydd i fynd i'r afael â phrif achos anghydraddoldeb yng Nghymru: tlodi. Yn ei ymateb fis Gorffennaf diwethaf, dywedodd y Prif Weinidog y byddai'n gweithio gyda Llywodraeth y DU a'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ar y materion hyn, felly pa waith a wnaed gyda Llywodraeth y DU a'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn ystod yr 11 mis dilynol?

Cyfeiriasoch at rapporteur y Cenhedloedd Unedig, yr Athro Philip Alston. Fel y gwyddoch, dywedodd fod Cymru'n wynebu'r gyfradd dlodi gymharol uchaf yn y DU ac nad oedd gan strategaeth newydd Llywodraeth Cymru, 'Ffyniant i Bawb':

bwyslais strategol na chyfrifoldeb gweinidogol dros leihau tlodi, ac nid oes ganddi dargedau perfformiad na dangosyddion cynnydd clir.

Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i ymateb i'r adran yn yr adroddiad hwnnw sydd wedi'i thargedu'n benodol at Lywodraeth Cymru ac yn gofyn i Lywodraeth Cymru gymryd camau penodol?

Cyfeiriasoch yn briodol at ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, at y gweithredu ar fframwaith hawl anabledd i fyw'n annibynnol a model cymdeithasol o anabledd. Rwyf wedi disgrifio hyn o'r blaen yng nghyd-destun cyd-gynhyrchu, ynghylch gweld pawb fel partneriaid cyfartal mewn gwasanaethau lleol, chwalu'r rhwystrau rhwng pobl sy'n darparu gwasanaethau a'r rhai sy'n eu defnyddio, gan fynd y tu hwnt i fodelau ymgynghori â defnyddwyr gwasanaethau i sicrhau gwell darpariaeth o ran iechyd a gwasanaethau cymdeithasol a gwasanaethau eraill i boblogaeth sy'n heneiddio, pobl sy'n wynebu salwch ac anabledd, y rhai sy'n economaidd anweithgar a'r rhai sy'n byw mewn unigedd cymdeithasol. Ond nid wyf eto wedi dod ar draws uwch swyddog mewn unrhyw awdurdod lleol neu fwrdd iechyd sy'n cyfaddef bodolaeth y materion hyn na Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 na Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 tan y byddaf yn sôn amdanynt wrthynt ac yn eu hatgoffa o'u dyletswyddau a'u cyfrifoldebau. Felly, yn ogystal ag edrych ymhellach ar hyn, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro'r gweithredu ac yn ymyrryd? Nid o reidrwydd beirniadu gyda ffon fawr, ond er mwyn sicrhau gwell dealltwriaeth o weithredu, fel bod y rhai ar loriau uchaf y sefydliadau cyhoeddus hyn yn deall nad yw hyn yn fygythiad, mae hwn yn gyfle iddyn nhw wneud pethau'n well, i wella bywydau, ac os cânt bethau'n iawn, bydd yn eu helpu i reoli eu cyllidebau'n well, hefyd.  

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

Iawn. Dof i ben gyda chwestiwn gan Cymorth i Ferched Cymru. Maen nhw wedi gofyn: a all y Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gost yr adolygiad a ariennir yn genedlaethol o'r ddarpariaeth ar gyfer trais domestig a rhywiol a phryd y bydd yr adolygiad a ariennir yn genedlaethol yn ymgysylltu â darparwyr yng Nghymru, ac yn gwneud sylwadau ynghylch pa un a ellid gwario'r arian a ddyrennir i adolygiadau o'r fath yn well ar sicrhau ac ehangu gwasanaethau lleol i fodloni'r galw cynyddol am gymorth yng Nghymru?

Diolch yn fawr iawn i chi, Mark Isherwood, ac fe wnaethoch chi ddweud wrthyf y bore yma eich bod yn mynd i ddigwyddiad ym Mhrifysgol Caerdydd, ac rwy'n sicr y byddai'r datganiad a wnaethpwyd gan y Prif Weinidog a minnau wedi bod yn un i'w groesawu oherwydd, wrth gwrs, rydym ni hefyd yn croesawu'r ffaith bod rhwydwaith Cymdeithas Integreiddio Amlddiwylliannol Gogledd Cymru yn bartner pwysig o ran bwrw ymlaen â'r agenda bwysig hon i gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol.

Credaf eich bod yn ymdrin â llawer iawn o bethau yn eich cwestiynau. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar fater hawliau dynol, yn enwedig mewn cysylltiad â'r cyfleoedd sydd gennym ni i adeiladu ar ddeddfwriaeth sefydlol Llywodraeth Cymru. Byddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, ein bod yn edrych ar ddull cyfannol o ymdrin â hawliau dynol yng Nghymru, oherwydd ein bod eisiau cefnogi'n llwyr yr angen i gynnal a diogelu hawliau dynol ein holl ddinasyddion. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth roedd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn awyddus iawn i ymgysylltu ag ef o ran edrych ar ffyrdd y gallwn ni o bosib ymgorffori confensiynau, yn enwedig, fel y dywedwch, confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar bobl anabl. Rydym wedi cael seminar i edrych ar y ffordd ymlaen ac, yn wir, i edrych ar yr ymchwil a wnaed.

Mae angen inni edrych, wrth gwrs, ar sut y gallwn ni adeiladu ar ddeddfwriaeth bresennol a dyletswyddau penodol, a chredaf fod hynny'n rhywbeth lle gallwn ni gydweithio o ran ein gwaith gydag asiantaethau eraill. Wrth gwrs, Llywodraeth Cymru oedd y Llywodraeth gyntaf i gyflwyno dyletswyddau cydraddoldeb penodol fel y'u nodir yn Neddf Cydraddoldeb 2010, ac mae hynny'n cynnwys trefniadau ymgysylltu, adolygu a chyflwyno adroddiadau yn ogystal ag asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb. Ond mae'n bwysig ein bod wedyn yn adolygu hynny ac, fel y dywedwch chi, nid yn unig yn monitro sut y mae cyrff cyhoeddus yn cyflawni'r dyletswyddau hynny, ond yn ystyried a allwn ni fwrw ymlaen â hyn o ran ei gryfhau ac edrych ar y ffordd ymlaen. Mae 'A yw Cymru'n Decach?', adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn darparu tystiolaeth werthfawr o ymdrechion ein holl gyrff cyhoeddus i leihau anghydraddoldeb yng Nghymru.

Rydych yn codi materion o ran effaith Brexit, a chredaf ei bod yn bwysig, yr wythnos diwethaf, i'r Cwnsler Cyffredinol a minnau fynd i gyfarfod â'r fforwm dinesig sy'n dod â phobl anabl ynghyd, a'u bod wedi mynegi pryderon am effaith Brexit. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod o ran effaith Brexit, yn enwedig ar bobl anabl, eu bod yn edrych ar yr effeithiau arnyn nhw. Mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r datganiad blaenorol. Roedd llawer ohonyn nhw'n poeni am effaith colli pobl sy'n gweithio gyda nhw o ran pobl anabl, a'r ffaith na fyddan nhw'n gallu recriwtio'r staff hynny sy'n gweithio gyda nhw. Ond bydd hefyd yn effeithio ar fynediad i driniaeth feddygol, fel y dywedais, rhwystrau rhag dod o hyd i gynorthwywyr personol a gofalwyr o'r UE ar ôl Brexit, prinder bwyd, cludadwyedd bathodynnau glas, ac effaith ehangach ar gyllid mewn cymunedau lleol o ran cydlyniad cymunedol a throseddau casineb.

Yn wir, mae Disability Rights UK wedi datblygu maniffesto Brexit y mae Anabledd Cymru wedi cyfrannu ato ac wedi ymrwymo iddo. Mae'n bwysig ein bod yn ymgynghori â'n cydweithwyr, y rhai sydd fwyaf agored i niwed ar draws yr holl grwpiau cydraddoldeb yr ydym yn eu cefnogi, o ran effaith Brexit, ond hefyd ein bod yn cefnogi'r rhai sy'n dioddef oherwydd troseddau casineb. Rydym ni wedi defnyddio cyllid pontio'r UE i gefnogi ein cydlynwyr cydlyniant cymunedol, a gwn y byddwch yn croesawu'r digwyddiadau sy'n digwydd yr wythnos nesaf, nid yn unig o ran cenedl noddfa—Wythnos Ffoaduriaid—ond hefyd digwyddiad Windrush y credaf eich bod yn ei gefnogi yn y gogledd hefyd.

Mae'n rhaid imi ddweud, yng nghyd-destun adroddiad y Cenhedloedd Unedig a gwaith y rapporteur, ei bod hi'n wir fod yr arbenigwr blaenllaw hwn ar dlodi wedi cymharu polisïau lles y Ceidwadwyr â chreu tai gwaith y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a rhybuddiodd, os na ddaw cyni i ben, y bydd pobl dlotaf y DU yn wynebu bywydau sy'n unig, yn wael, yn gas, yn greulon ac yn fyr. Gallwn liniaru, gallwn benderfynu ar ein blaenoriaethau, ond credaf, hefyd, os edrychwch chi ar adroddiad 'Cyflwr y Genedl' gan y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol, fod yn rhaid inni gydnabod, unwaith eto, eu darganfyddiadau, lle y maen nhw'n dweud, unwaith eto:

Mae'r dosbarth canol yn cael ei gefnogi tra bod y rhai mwyaf difreintiedig yn cael eu gadael ar ôl.

Ac mae hynny'n mynd yn ôl at rai sylwadau'n gynharach ynglŷn ag ymgeiswyr am arweinyddiaeth yn eich plaid. Ond maen nhw'n dweud hefyd fod y gwaith hwn y maen nhw'n ymgymryd ag ef yn fwy tyngedfennol nag erioed, gan fod:

Ymchwil yn dangos bod safonau byw yn gwaethygu i'r dosbarth gweithiol ac i bobl ifanc. Os nad ydym yn mynd i'r afael â chostau cynyddol tai, lles ein cenedl a'r cynnydd yng nghyfraddau tlodi plant, rhagwelir y bydd symudedd cymdeithasol yn gwaethygu hyd yn oed yn fwy yn y dyfodol.

Felly, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â'r dystiolaeth hon a sicrhau hefyd ein bod yn edrych ar ffyrdd o gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru, yn ogystal â'u ddiogelu a'u hamddiffyn.

Nid oes dim byd, mewn gwirionedd, yn y datganiad hwn sy'n dweud unrhyw beth newydd wrthym am ddull y Llywodraeth o weithredu, felly, os caf i, hoffwn fynd i'r afael ag un agwedd benodol ar yr agenda cydraddoldeb a hawliau dynol y mae angen llawer mwy o sylw arni nag y mae'n ei chael ar hyn o bryd, a'r agwedd yw niwroamrywiaeth, ac, yn benodol, y ffordd y mae gwasanaethau cyhoeddus yn dal i weithredu ar y dybiaeth fod pawb yn niwronodweddiadol. Credaf y dylai'r cwestiwn hwn gael ei ystyried yn gwestiwn ynghylch cydraddoldeb.

Mae cydnabyddiaeth gynyddol nad yw ymennydd pawb yn gweithio yn yr un ffordd. Gyda dealltwriaeth newydd a chynyddol yn codi o niwrowyddoniaeth, mae'n debygol y bydd y ddealltwriaeth hon yn tyfu, ac mae hyn oll, wedyn, yn amlwg yn cael effaith ar hawliau dynol. Nawr, mae'r dadleuon ynghylch deddfwriaeth ar awtistiaeth wedi'u hailadrodd yn y Siambr hon droeon. Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn credu bod angen deddfwriaeth i wella gwasanaethau ac i amddiffyn hawliau pobl nad ydyn nhw'n niwronodweddiadol. Nid yw'r Llywodraeth yn credu y dylem ni gael deddfwriaeth o'r fath. Mae hyn yn golygu bod llawer o bobl ar y sbectrwm awtistiaeth yn gallu aros am flynyddoedd am ddiagnosis. Mae'n golygu bod diffyg llwyr yn y gwasanaethau cymorth awtistiaeth i oedolion sydd ar gael, a chyfeiriodd llawer o bobl yn aml at wasanaethau amhriodol sy'n ystyried bod eu cyflwr niwrolegol yn gyflwr iechyd meddwl neu'n broblem ymddygiad, gan eu rhwystro rhag derbyn y gefnogaeth y maen nhw ei hangen.

Hoffwn dynnu sylw at ddwy enghraifft lle nad yw cyrff cyhoeddus yn parchu hawliau pobl nad ydyn nhw'n niwronodweddiadol. Cafodd merch 15 oed ar y sbectrwm yn fy etholaeth i ei chyfeirio at wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Ar ôl aros, roedd yn amlwg nad oedd angen ymyrraeth CAMHS arni, ond nid oedd fawr ddim arall ar gael. Felly, mae hi bellach wedi rhoi'r gorau i fynd i'r ysgol, anaml y mae'n gadael ei chartref, ac nid yw ei mam yn gwybod i ble i droi. Ble mae'r cydraddoldeb i'r ferch ifanc hon? Ail enghraifft yw penderfyniad Pen-y-bont ar Ogwr i ad-drefnu cludiant i'r ysgol, a oedd yn cynnwys newid trefniadau cludiant ar gyfer disgyblion ar y sbectrwm awtistiaeth. Cafodd y newid ei gyfleu'n wael heb unrhyw ystyriaeth bod newid sydyn i'r drefn arferol yn arbennig o ingol ac o bosibl yn niweidiol i rai plant sydd ar y sbectrwm awtistiaeth.

Felly, mae fy nghwestiynau fel a ganlyn: a ydych chi'n credu, Gweinidog, fod angen ystyried niwroamrywiaeth fel mater o gydraddoldeb yn ei hawl ei hun, a sicrhau bod ymennydd nad yw'n niwronodweddiadol yn dod yn nodwedd warchodedig? A ydych chi'n derbyn, ar hyn o bryd, fod llawer o wasanaethau cyhoeddus yn cael eu cynllunio a'u darparu o amgylch y dybiaeth bod pawb yn niwronodweddiadol ac felly'n methu ag ystyried anghenion pobl â nodweddion niwro gwahanol? A ydych chi'n credu bod angen i ymateb gwasanaethau cyhoeddus symud y tu hwnt i drin awtistiaeth fel cyflwr meddygol ac, yn lle hynny, ddechrau gweld nad yw meddu ar ymennydd sy'n wahanol yn niwrolegol yn ddiffyg, ond, yn hytrach, yn fath o niwroamrywiaeth sy'n gofyn am dderbyniad cymdeithasol, a chynhwysiant cymdeithasol gymaint ag y mae am gefnogaeth ymarferol? Ac a wnewch chi felly sicrhau y bydd y Llywodraeth i gyd yn cydnabod y newid hwn mewn ffordd o feddwl? Ac a ydych chi'n derbyn fod hon yn hawl ddynol sylfaenol ac y bydd cyflawni'r hyn a amlinellais yma'r prynhawn yma yn galw am ddeddfwriaeth ac na fydd dim yn digwydd gydag ymagwedd 'busnes fel arfer'? Ac, yn olaf, a ydych chi'n cytuno mai pobl nad ydynt yn niwronodweddiadol sydd yn y sefyllfa orau i gynrychioli ac eiriol dros eu dosbarth niwro nhw, ac y dylai'r holl ymgyrchoedd addysg a chodi ymwybyddiaeth sicrhau bod y llais awtistig dilys yn rhan flaenllaw a chanolog o ffurfio polisi a darparu gwasanaethau, drwy gynnwys aelodau o'r mudiad hunan-eiriolaeth niwroamrywiaeth sy'n tyfu'n gyflym?

Hoffwn ddiolch i Leanne Wood am godi dimensiwn pwysig iawn. Rwy'n credu ei fod yn ddimensiwn o ran deall ac atgyfnerthu cydraddoldeb a hawliau dynol y mae'n amlwg bod angen i ni edrych arnyn nhw nawr ar draws y Llywodraeth, nid dim ond o ran fy mhortffolio i. Yn ddiddorol, cododd hyn yr wythnos diwethaf pan aeth Jeremy Miles a finnau i'r fforwm dinesig i siarad â phobl anabl am effaith Brexit. Dyna lle'r oedd y pwyslais, ond cyflwynwyd llawer o faterion o ran effaith polisi ar fywydau pobl anabl. Ac, wrth gwrs, siaradais eto am y model cymdeithasol o anabledd, sydd, mewn gwirionedd—ac roedd rhai pobl yma yn 2002, pan wnaeth y Cynulliad Cenedlaethol hwn fabwysiadu'r model cymdeithasol o anabledd, ac mae wedi'i ymgorffori yng nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl. Ond mae angen inni sicrhau bod hynny'n cael ei gynnwys yn llawn nawr yn ein holl waith llunio polisïau a'i fod yn galluogi, wrth gwrs, i Aelodau'r Cynulliad, pwyllgorau a phobl anabl graffu arnom ni ar sail darparu'r model cymdeithasol o anabledd.

Felly, mae'n rhaid mynd i'r afael yn glir â'r mater yr ydych yn ei godi o ran pobl nad ydynt yn niwronodweddiadol a niwroamrywiaeth. Rydych wedi codi mater pwysig ac rwyf o'r farn nad yw'n fater y gallem fod eisiau ei ystyried o ran y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn unig, ond y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg hefyd, gan ei fod yn rhywbeth—mae angen codi ymwybyddiaeth o'r materion hyn. Ond, yn sicr, mae'n rhywbeth y mae angen inni edrych arno.

Rwyf yn gobeithio, hefyd, y byddech yn ystyried, Leanne Wood, fod y cyfle sydd gennym ni yng Nghymru i gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol wedi'i amlinellu yn y datganiad heddiw. Mae'n ymdrin â llawer o bethau ac mae gennym ni lawer i'w wneud i ddiogelu hawliau, yn enwedig hawliau pobl anabl a'r rhai hynny y mae sefyllfaoedd nad ydynt yn niwronodweddiadol yn effeithio arnyn nhw pan fyddant yn cael eu hunain ynddyn nhw, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i'w hawliau. A gobeithio y gallwn ddilyn y drafodaeth hon.

Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw'n fawr iawn. A minnau'n Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, mae'r materion hyn yn ganolog i'n gwaith, ac, yn wir, yn ein hadroddiad ar hawliau dynol yng Nghymru, yn yr ymchwiliad a gynhaliwyd gennym, gwnaethom lawer o argymhellion y credaf eu bod yn berthnasol i'r datganiad hwn heddiw. Ac, wrth gwrs, yn y ddadl ar y cyd â'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, a'r ohebiaeth yn sgil hynny, rydym ni wedi ymgysylltu â Llywodraeth Cymru i geisio bwrw'r agenda hon yn ei blaen.

Un o'n prif bryderon oedd y mesurau amddiffyn a ddarperir gan Siarter Hawliau Sylfaenol yr UE a cheisio sicrhau eu bod yn aros yn eu lle, ar ôl Brexit, os digwydd hwnnw. Ac ar y pryd, roedd y cyn Brif Weinidog yn gohebu â Llywodraeth y DU er mwyn ceisio bwrw ymlaen â rhyw fath o gytundeb gwleidyddol a fyddai'n ategu'r fframwaith presennol hwnnw o ddeddfwriaeth trin yn gyfartal. A byddai gennyf ddiddordeb, Dirprwy Lywydd, i glywed a wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni heddiw o ran y trafodaethau hynny—sut y maen nhw'n datblygu a'r cam ac unrhyw ddealltwriaeth a gyrhaeddwyd, a hefyd a allem ni gael mwy o wybodaeth am ymarferoldeb cychwyn dyletswydd economaidd-gymdeithasol y Ddeddf Cydraddoldeb, oherwydd credaf fod y materion ymarferol hynny'n arwyddocaol iawn o ran gweithredu'n effeithiol.

Hefyd, o ran ymchwiliad fy mhwyllgor i rianta a chyflogaeth yng Nghymru, gwnaethom nifer o argymhellion yn ymwneud â dyletswyddau cydraddoldeb y sector cyhoeddus, gan gynnwys galw am gasglu data ar gyfraddau cadw mamolaeth, ac i Lywodraeth Cymru fireinio'r data cyflogaeth sy'n ofynnol gan ddyletswyddau cydraddoldeb y sector cyhoeddus, gyda'r nod o leihau'r baich gweinyddol ar awdurdodau. Derbyniwyd yr argymhellion hyn gan Lywodraeth Cymru, ac mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a'r Comisiwn Gwaith Teg hefyd wedi argymell gwella'r dyletswyddau hyn. Felly, byddai rhagor o wybodaeth, Gweinidog, am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddiweddaru'r dyletswyddau a phryd ydych chi'n disgwyl i'r gwaith hwnnw gael ei gwblhau yn ddefnyddiol.

Dim ond dau fater arall, yn fyr iawn, Dirprwy Lywydd—mae'n dda iawn clywed yr hyn yr ydych wedi'i grybwyll ynglŷn ag Wythnos y Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches sy'n digwydd yr wythnos nesaf, Gweinidog. Unwaith eto, fe wnaeth fy mhwyllgor adroddiad, ac rydym yn frwd iawn dros waith cenedl noddfa, y gwn eich bod yn ymwybodol ohono. Edrychaf ymlaen yn fawr at yr wythnos nesaf, a gobeithio, rhai cynigion ystyrlon a sylweddol a gwaith gan Lywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â'r agenda bwysig iawn honno.

Yn olaf ynghylch Windrush, unwaith eto, rwy'n croesawu'n fawr yr hyn a ddywedasoch am hynny, Gweinidog. Tybed, o ran perthynas Llywodraeth Cymru â Llywodraeth y DU, a ydych yn cynrychioli rhai o'r pwyntiau a gyflwynwyd gan aelodau o'r gymuned Windrush yng Nghymru, a, gobeithio, yn rhoi pwysau ar Lywodraeth y DU. Un enghraifft, fe gredaf, yw'r uchafswm iawndal, oherwydd rwy'n ymwybodol o achosion lle cafwyd cryn dipyn o golledion o ganlyniad i weithredoedd Llywodraeth y DU, ac mae pobl wedi colli eu cartrefi, er enghraifft, o ganlyniad i hynny. Felly, mae unrhyw uchafswm iawndal nad yw'n adlewyrchu maint a graddfa'r golled yn fater real ac ymarferol iawn i aelodau ein cymunedau yma, a byddwn yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn cyflwyno'r pwyntiau hynny i Lywodraeth y DU.

Diolch yn fawr iawn, John Griffiths, ac a gaf i ddiolch i'ch pwyllgor am fod yn rym mor bwysig—grym craffu a hefyd ymchwilio a darparu tystiolaeth o ran y ffordd y dylem fod yn mynd i'r afael â'r materion hyn o ran cydraddoldeb a hawliau dynol? Roeddwn yn aelod o'r pwyllgor materion allanol lle buom yn gweithio gyda'n gilydd ar y llythyr hwnnw i'r Prif Weinidog ac wedi cael yr ymateb hwnnw, a byddaf yn cael ymateb wedi'i ddiweddaru ar hynny gan ein Prif Weinidog, o safbwynt i ble'r ydym yn mynd â hyn yn enwedig o ran Brexit. Rydym yn pryderu am y posibilrwydd y bydd hawliau dynol yn cael eu herydu yn y DU os yw Brexit yn digwydd. Rydym ni wedi bod yn glir—Llywodraeth Cymru—na ddylai'r ffaith bod y DU yn gadael yr UE arwain mewn unrhyw ffordd at wanhau diogelwch hawliau dynol—wrth gwrs, mae hynny wedi'i wneud yn glir iawn ar gynifer o achlysuron—ond, yn wir, mewn unrhyw agweddau eraill o amddiffyn cymdeithas, yr amgylchedd neu gyflogaeth, sydd hefyd yn hollbwysig o ran cryfhau a diogelu cydraddoldeb. Felly dyna pam ein bod yn edrych ar sut y gallwn ni helpu i gryfhau hawliau pobl Cymru ar ôl Brexit er mwyn asesu manteision camau gweithredu posib. Rwyf wedi sôn nid yn unig am y posibilrwydd o ymgorffori confensiynau'r Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru, ond hefyd am gryfhau'r rheoliadau presennol. Mae deddfu o ran y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn bwysig, ond mae angen i ni hefyd edrych ar ddarpariaeth ddeddfwriaethol sy'n ymwneud â chytuniadau rhyngwladol perthnasol.

Rydym ni wedi darparu £150,000 i ariannu ymchwil i sut y gallai proses Brexit effeithio ar wasanaethau cymunedol yng Nghymru a helpu'r trydydd sector i gynllunio ar gyfer unrhyw ddigwyddiad posibl. Ac y maen nhw wedi—. Rwyf wedi sôn am grŵp a fforwm Anabledd Cymru y cyfarfuom ni â nhw, ond mae ganddyn nhw fforwm dinesig sy'n edrych ar gydraddoldeb a'r effaith ar gydraddoldeb, a gwn eich bod wedi cwrdd â hwy.

Mae'n bwysig inni geisio—o ran cyflawni dyletswyddau'r sector cyhoeddus, ein bod yn edrych hefyd ar ein cynllun cydraddoldeb strategol, sydd bellach yn cael ei—. Bydd ymgynghoriad a byddwn yn symud ymlaen o ran ymgysylltu ynglŷn â chynllun wedi'i ddiweddaru. Mae'n sicrhau ein bod yn cyflawni'r canlyniadau sydd o wir bwys: dileu gwahaniaethu, meithrin cysylltiadau da. Mae hynny'n mynd i ysgogi camau gweithredu Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael ag anghydraddoldeb, gan ymateb yn gryf i faterion a godwyd yn eich pwyllgor o ran y pryderon hynny, a'r dystiolaeth sydd gennym ni a'r pryderon sydd gennym ni o ran y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod yr wythnos nesaf, Wythnos Ffoaduriaid, fel amser hefyd i bwyso a mesur y cynllun ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru, 'Cenedl Noddfa', ac mae gennym ni ffoaduriaid yn dod yr wythnos nesaf. Byddaf yn gwneud datganiad ysgrifenedig ar y camau a gymerir i gyflawni 'Cenedl Noddfa' ac, yn wir, o ran y gymuned Windrush, rydym yn cynnal digwyddiadau ledled Cymru, ond rwyf hefyd wedi mynegi fy mhryderon ynghylch y ffordd annheg y caiff cymuned Windrush ei thrin, ac rwyf wedi cyfarfod â'r hynafgwyr, yn enwedig o ran yr uchafswm iawndal. Rwy'n disgwyl ymateb gan Lywodraeth y DU ar y mater pwysig hwn. Ond credaf fod y ffordd y mae'r pwyllgor yn gweithredu fel ffynhonnell dystiolaeth bwysig, yn ymgysylltu â phobl sy'n agored i niwed, a dwyn y Llywodraeth i gyfrif hefyd o ran cryfhau a diogelu cydraddoldeb a hawliau dynol, yn allweddol i'r gwaith yr wyf yn ei wneud.

Diolch ichi am eich datganiad, Dirprwy Weinidog. Rwy'n siŵr bod pob un ohonom ni yn rhannu dymuniad y Llywodraeth i greu Cymru decach a mwy cyfartal. Mae wedi bod yn 70 mlynedd ers mabwysiadu datganiad cyffredinol y Cenhedloedd Unedig ar hawliau dynol, ac rydym ni wedi dod yn bell iawn yn y saith degawd diwethaf. Dirprwy Weinidog, rwy'n croesawu'r ffaith bod eich Llywodraeth yn ystyried ymgorffori rhai o gonfensiynau'r Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru. Rwy'n nodi eich bod yn disgwyl i'r gwaith gael ei gwblhau erbyn diwedd y flwyddyn nesaf. A wnewch chi ddweud ar hyn o bryd a ydych yn disgwyl gosod dyletswyddau a amlinellir ym mhob un o gonfensiynau'r Cenhedloedd Unedig ar Weinidogion Cymru, ac a fyddwch yn ystyried ymestyn y dyletswyddau hynny ar draws y sector cyhoeddus?

Croesawaf y newid i fodel cymdeithasol o anabledd. Dirprwy Weinidog, a wnewch chi egluro sut y mae newidiadau i'r gronfa byw'n annibynnol yn cyd-fynd â fframwaith y Llywodraeth ar anabledd? Rwy'n falch eich bod wedi penderfynu gwreiddio hawliau pobl hŷn ar draws y ddarpariaeth o wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. A ydych yn credu y bydd y cam hwn yn helpu i sicrhau bod hawliau pobl hŷn o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn cael eu rhoi ar waith ac yn cael eu gwella hefyd, ac a fydd y cam hwn yn sicrhau bod pobl hŷn yn cael yr asesiadau hawliau gofalwyr y mae hawl ganddyn nhw eu cael?

Gan aros gyda phobl ag anabledd, a hyd yn oed y rhai heb anabledd, gyda chau ein gwasanaethau cyhoeddus, cyfleusterau cyhoeddus, mae rhai o'n henoed yn teimlo eu bod yn gaeth i'w cartrefi, felly mae hyn yn arwain at anweithgarwch cymdeithasol. Mae llyfrgelloedd yn cau, ac unwaith eto, dyma oedd corff y gymuned gyfan wrth ddod â phobl at ei gilydd. Felly, tybed sut y gallwn ni ddod â gwasanaethau fel y rhain yn ôl, er mai gwasanaethau a phenderfyniadau llywodraeth leol ydynt, yn aml. Ond rwy'n poeni bod pobl yn gaeth i'w cartrefi, hyd yn oed y rheini sydd â phlant ifanc a theuluoedd, oherwydd y diffyg gwasanaethau cyhoeddus sydd ar gael iddynt. Felly, tybed sut y mae'r rheini sydd ag anabledd hefyd yn mynd i gael eu hystyried o ran y diffyg gwasanaethau cyhoeddus hyn, os gwelwch yn dda, a sut y gallwn ni ymdopi â hyn.

Yn fy rhanbarth i, mae tlodi plant ar raddfa uchel mewn llawer etholaeth ar draws fy rhanbarth, yn cyrraedd 26 y cant yn aml, ac yn sgil tlodi plant a thlodi teuluol daw anghydraddoldeb, diffyg cyfleoedd, a thybed sut y gallwn ni i gyd weithio gyda'n gilydd i wella hyn er mwyn i blant, a hyd yn oed teuluoedd, gyrraedd eu llawn botensial. Fel y mae Leanne Wood wedi cyfeirio, mae llawer o blant—. Rwyf wedi cael pobl yn dod ataf i sôn am gael eu cyfeirio at y gofrestr CAMHS, ond mae'r amser aros am ddiagnosis o awtistiaeth neu ADHD mor hir, ac mae teuluoedd yn pryderu eu bod yn aml iawn yn methu ymdopi 24 awr y dydd gyda phlentyn sydd heb gael diagnosis. Felly, tybed a allwn ni wella yn y meysydd hyn, os gwelwch yn iawn.

Diolchaf i'r Dirprwy Weinidog unwaith eto am ei datganiad, ac edrychaf ymlaen at graffu ar ei chynigion manwl ar gyfer gwella cydraddoldeb yn ein cenedl. Diolch yn fawr.  

Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau. Wrth gwrs, bu galwadau dros y blynyddoedd diwethaf inni ymgymryd â'n camau deddfwriaethol ein hunain i gryfhau a hybu cydraddoldeb a hawliau dynol, yn enwedig yng nghyd-destun y DU yn gadael yr UE. Rhaid inni sicrhau ein bod yn cymryd y camau cywir o ran cryfhau'r hawliau hynny, gan gynnwys materion a allai godi yng ngoleuni galwadau i ymgorffori confensiynau a chytundebau'r Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru. Ond rwy'n credu bod angen i ni hefyd, fel y dywedais mewn ymateb i gwestiynau eraill, edrych ar sut y gallwn ni gryfhau ein rheoleiddio o dan y dyletswyddau, y canllawiau a'r monitro sy'n benodol i Gymru, gan fwrw ymlaen â'r canlynol—. O ganlyniad i ymgynghoriadau a gawsom—mae teimlad cryf iawn y dylem edrych ar y gyfraith a'r rheoleiddio presennol, gweld sut mae hyn hefyd yn cyd-fynd â'n Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, deddfwriaeth arloesol, a hefyd deddfu ar ddyletswyddau fel y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol o dan Ran 1 o'r Ddeddf Cydraddoldeb, a fydd wrth gwrs yn mynd i'r afael ag anfantais economaidd-gymdeithasol. Bydd yn ddyletswydd ar gyrff cyhoeddus ac rydym ni nawr yn dechrau gweithredu'r Gorchymyn a'r canllawiau statudol a fydd, wedi inni gael y drafftio—. Rydym ni hefyd yn ystyried sut y maen nhw wedi bwrw hyn ymlaen yn yr Alban o ran bod yr Alban eisoes wedi deddfu o ran y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, felly rydym yn dysgu oddi wrthyn nhw. Mae'n aml yn ddefnyddiol dysgu oddi wrth eraill. Maen nhw wedi dysgu oddi wrthym ni mewn ffyrdd eraill o ran polisi, ond mae hyn hefyd yn gysylltiedig iawn â'r adolygiad o gydraddoldeb rhywiol, felly rydym yn ymgynghori ar y modelau deddfwriaethol a allai ddeillio o'r ymchwil hwn a hefyd i edrych ar y cyfleoedd y bydd hyn yn—sut y bydd hyn yn mynd â ni ymlaen.

O ran byw'n annibynnol, mae'r ffordd ymlaen o ran byw'n annibynnol, y mae fy nghyd-Aelod Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn gweithio arno, yn gwbl gyson â'r model cymdeithasol o anabledd. Mae hon yn ffordd ymlaen sydd hefyd yn seiliedig i raddau helaeth ar y profiad a'r farn a'r dystiolaeth gan bobl, gan bobl anabl eu hunain, ac, o ran ein fframwaith gweithredu ar gyfer anabledd, mae a wnelo hyn â sut y gallwn ni sicrhau bod pobl anabl yn ein hysbysu o ran polisi. Wrth gwrs, mae'n golygu bod yn rhaid inni sicrhau ein bod ni, y Llywodraeth, yn mabwysiadu hyn fel blaenoriaeth ac yn ei gyflawni mewn partneriaeth â'r rhai yr effeithir arnyn nhw fwyaf.

Mae llawer o faterion yma, ac rwyf eisoes wedi rhoi fy marn a thystiolaeth pobl eraill, megis rapporteur y Cenhedloedd Unedig ac yn wir y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol a chynghrair Dileu Tlodi Plant heddiw. Clywsom y dystiolaeth o ran tlodi plant ac effaith polisïau Llywodraeth y DU sydd wedi arwain at waethygu tlodi plant yma yng Nghymru. Yn amlwg, mae hwnnw'n fater gwleidyddol iawn, ond nid dim ond ein tystiolaeth ni, a thystiolaeth gan y rhai sy'n ein cynghori a'n galluogi i ymateb i'r polisi hwnnw ydyw, ond tystiolaeth rapporteur y Cenhedloedd Unedig, ac i'r rhai sy'n gallu deall yr hyn y mae'n ei olygu o ran y lefelau hynny o dlodi sy'n ysgytiol ac yn gwaethygu. Ac amlinellodd y Prif Weinidog hynny'n glir iawn yn ei atebion i gwestiynau y prynhawn yma.

Yn olaf, Suzy Davies.

Diolch yn fawr iawn ichi—diolch, Dirprwy Lywydd.

Roedd hwnnw'n ddatganiad llawn iawn, a gwerthfawrogaf eich atebion heddiw. Ond, mewn ymateb i'r hyn yr oeddech yn ei ddweud wrth John Griffiths, fy nealltwriaeth i yw bod cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru dros hawliau dynol a chydraddoldeb yn berthnasol i holl adrannau'r Llywodraeth. Nid mater i'r Cynulliad yn unig yw hyn, ac un o'r pethau yr hoffwn eich holi yn ei gylch heddiw, efallai, yw gweithgarwch economaidd. Nawr, mae hwn yn faes y byddwn yn disgwyl i bobl gymryd rhan ynddo er mwyn helpu i greu cymdeithas fwy cyfartal a theg, ond nid yw'n gwneud hynny. Dim ond cyfeirio yr wyf at adroddiad Chwarae Teg 'Cyflwr y Genedl 2019', sy'n dangos—ac nid yw hyn yn newydd, Gweinidog—fod ein hetholwyr yn dal i fod heb gyfleoedd cyfartal i gyfrannu at economi Cymru a chael budd ohoni, gan ddibynnu'n benodol ar nodweddion personol neu gyfuniadau o'r rheini, a hynny cymaint â damwain daearyddiaeth neu addysg. Nawr, yn bersonol, byddwn yn dweud bod y rhain yn elfennau o strategaeth wrthdlodi ehangach, ond, os na fyddwn yn cael un ohonyn nhw, efallai y gallwch ddweud wrthym beth yr ydych yn disgwyl i adran yr economi ei wneud, i brif ffrydio rhai ymyriadau wedi'u targedu sy'n datblygu'r cysyniad o fod o blaid cydraddoldeb yn hytrach nag yn erbyn gwahaniaethu, gweithio i sicrhau bod y geiriau hynny o 'gyfle cyfartal' yn dod yn gyfleoedd sy'n wirioneddol yr un mor hygyrch. Ac er mwyn rhoi enghraifft i chi, mae adroddiad cyflwr y genedl yn dangos bod y rhan fwyaf o ddynion sy'n economaidd anweithgar yn dioddef felly oherwydd afiechyd, ac o ran—ac mae'n werth cofio hyn yn ystod wythnos y gofalwyr—o ran menywod, y rheswm yw cyfrifoldebau cartref a gofal. Ac i'r adran economi yn arbennig fod yn edrych ar y ddau reswm gwahanol hynny dros weithgarwch economaidd—hoffwn gael rhyw sicrwydd na fydd un o'r rhesymau hynny'n cael mwy o sylw na'r llall. Diolch.

Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt allweddol, Suzy Davies. O ran cryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol, mae'n rhaid iddo fod yn gyfrifoldeb ar draws y Llywodraeth. Rwy'n credu ei fod yn berthnasol iawn os edrychwn ni ar adroddiad y Comisiwn Gwaith Teg, o ran deall sut y gallwn ni fynd i'r afael â hyn. Soniais yn fy natganiad, mewn gwirionedd, o ran cychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol—a fydd, yn fy marn i, yn cael effaith ddofn ar anfanteision economaidd-gymdeithasol sy'n effeithio ar yr holl nodweddion gwarchodedig a chymunedau difreintiedig—mae'n gyflog teg ac yn gyflog byw, gwelliannau mewn caffael sy'n hollbwysig, a dyna fydd rhan gyntaf ein gwaith ni o ran cryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol.

Mae hyn yn ymwneud â mynd i'r afael â thlodi, ond mae hefyd yn datblygu'r gwaith, sydd hefyd yn gyfrifoldeb i'r Gweinidog cyllid yn ogystal â Gweinidog yr economi a seilwaith o ran y cod moesegol ar gaffael a chadwyni cyflenwi, ac mae ein contract economaidd yn hybu gwaith teg a thwf cynhwysol. Mae'n hanfodol, o ran datblygu economaidd, ein bod yn ystyried ansawdd swyddi, ein bod yn ystyried materion o ran cyflogau isel, sgiliau isel a swyddi ansicr. Ac rwyf i hefyd, wrth gwrs, wedi sôn am y bwlch cyflog—nid yn unig o ran y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, ond y bylchau cyflogau o ran anabledd a hil, a'r croestoriadedd sy'n amlwg yn cael effaith, o ran mynd i'r afael â chydraddoldeb a hawliau dynol. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni weithio gyda Llywodraeth y DU ynglŷn ag ef, o ran y pwerau sydd gennym ni a'r pwerau sy'n ein symud ni ymlaen o ran deddfwriaeth cyflogaeth ac, yn wir, diogelu, wrth gwrs, cyfraith cyflogaeth flaengar yr UE yn y modd yr wyf i wedi'i ddisgrifio.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.