Yr eitem nesaf, eitem 5, yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar hawliau pleidleisio i garcharorion. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths. 

Cynnig NDM7139 John Griffiths

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, 'Hawliau Pleidleisio i Garcharorion', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Mehefin 2019. 

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr. Rwy’n falch o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ar hawliau pleidleisio i garcharorion.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, naill ai drwy roi tystiolaeth ysgrifenedig neu ar lafar; aelodau'r cyhoedd a gyfrannodd at ein fforwm trafod ar-lein, a'r ffordd barchus y trafodwyd ac y cynhaliwyd dadleuon ar wahaniaethau barn, yn enwedig gan fod y materion hyn yn ddadleuol iawn; a staff y carchar a'r carcharorion y buom yn siarad â hwy yn ystod ein hymweliadau â Charchar Ei Mawrhydi y Parc a Charchar Ei Mawrhydi Eastwood Park. Mae’r ddau wedi rhoi cipolwg go iawn inni ar ymarferoldeb cyflwyno unrhyw newid, ond maent hefyd wedi ein galluogi i archwilio’r egwyddorion ehangach gyda'r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan unrhyw newid, y carcharorion eu hunain. Roeddent yn drafodaethau diddorol ac addysgiadol.

Ar ôl derbyn tystiolaeth, ac ar ôl ystyried a phwyso a mesur y dadleuon moesegol, ymarferol a chyfreithiol yn ofalus iawn, argymhellodd y rhan fwyaf o’r pwyllgor y dylid rhoi'r bleidlais i fwy o garcharorion. Fel y dywedais yn gynharach, mae hwn, wrth gwrs, yn fater dadleuol, ac roeddem yn ymwybodol iawn o'r effaith y gallai unrhyw newid ei chael ar ddioddefwyr troseddau, ac archwiliwyd hyn gyda'n holl dystion.

Rhan o gefndir y materion hyn yw'r dyfarniad fod Llywodraeth y DU wedi mynd yn groes i’r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol drwy gael gwaharddiad cyffredinol ar y bleidlais i garcharorion. Yna, cyflwynwyd newidiadau cyfyngedig, gan ganiatáu i garcharorion ar remánd ac ar drwydded dros dro, er enghraifft, bleidleisio. Mae Llys Hawliau Dynol Ewrop wedi dweud yn glir nad braint yw'r hawl i bleidleisio. Maent wedi dweud y dylid cael rhagdybiaeth lle y cynhwysir cymaint o bobl â phosibl mewn democratiaeth. Mae carcharorion yn cadw hawliau eraill pan fyddant yn mynd i'r carchar. Efallai eu bod yn colli eu rhyddid, ond nid ydynt yn colli eu hawliau sylfaenol. Credaf fod pleidleisio yn hawl o’r fath.

Un o'r dadleuon mwyaf cymhellol a glywsom oedd fod carcharorion yn parhau i fod yn ddinasyddion cymdeithas. Roedd hyn yn rhywbeth a gafodd ei gyfleu’n gryf iawn yn ystod ein trafodaethau yn y carchardai. Clywsom fod llawer yn ymdrechu i barhau i fod yn rhan weithredol o fywydau eu teuluoedd, er gwaethaf y rhwystrau corfforol. Lywydd, buaswn yn dweud bod polisi cyfiawnder troseddol yn y DU yn arwain at garchardai gorlawn, diffyg adsefydlu a chyfraddau aildroseddu uchel, a bod ailintegreiddio mwy effeithiol i'r gymdeithas yn golygu llai o droseddu a llai o ddioddefwyr troseddau. Mae o fudd i'n cymunedau yn gyffredinol, yn ogystal â chyn-droseddwyr a'u teuluoedd. Gall pleidleisio fod yn arwydd bach ond arwyddocaol o ymagwedd fwy goleuedig a chynhyrchiol.

Mae cael gwared ar yr hawl i bleidleisio hefyd yn rhan o broses sy'n trin carcharorion fel dieithriaid: nid ydynt fel y gweddill ohonom a dylent gael eu trin yn wahanol. Nid yw hyn yn dda iddynt hwy ac nid yw'n dda i'r gymdeithas ehangach. Mae'n rhwystro'r broses adsefydlu ac nid yw'n helpu i leihau cyfraddau aildroseddu na chydlyniant cymdeithasol. Dywedodd llawer o randdeiliaid wrthym eu bod yn credu y byddai rhyddfreinio yn helpu. Dywedodd y Foneddiges Hale, sydd bellach yn Llywydd Goruchaf Lys y DU, y clywsom gryn dipyn amdano yn ddiweddar, y byddai cadw'r bleidlais yn annog cyfrifoldeb dinesig ac ailintegreiddio. Mae hefyd yn symbol pwysig. Er nad oes llawer o dystiolaeth empirig i gefnogi'r farn hon, cawsom ein perswadio gan y rhanddeiliaid a ddywedodd y byddai mwy o gynhwysiant pan fydd pobl yn y carchar yn helpu’r broses o adsefydlu ar ôl iddynt gael eu ryddhau. Llywiodd nifer o ddadleuon eraill ein barn derfynol, megis cynsail ryngwladol, a'r effaith anghymesur y mae'r gwaharddiad yn ei chael ar rai grwpiau o bobl.

Lywydd, roedd angen i ni ystyried wedyn sut beth fyddai'r etholfraint. Diystyrwyd ei seilio ar y math o drosedd neu ddyddiad rhyddhau, a chytunwyd i'w seilio ar hyd y ddedfryd. Ynghyd â rhai o aelodau’r pwyllgor, roeddwn yn cefnogi rhyddfreinio llawn. Fodd bynnag, ar ôl trafod yn ofalus, fe benderfynwyd argymell cynnwys carcharorion sy'n bwrw dedfrydau o lai na phedair blynedd. Roeddem yn teimlo bod hwn yn gyfaddawd addas a oedd yn cydbwyso'r angen am etholfraint etholiadol syml; un sy'n hawdd ei deall, a oedd yn thema gref iawn drwy gydol ein tystiolaeth; yn ystyriol o farn y cyhoedd, sydd yn erbyn rhoi’r hawl i bob carcharor bleidleisio; ac yn sicrhau cydymffurfiaeth â dyfarniad llys Ewrop. Mae hefyd yn cydnabod pa mor arwyddocaol yw dedfrydau pedair blynedd yn y system cyfiawnder troseddol, gan fod y carcharorion hyn yn wynebu telerau llai ffafriol ar gyfer cael eu rhyddhau'n gynnar.

Lywydd, rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn ein hargymhelliad allweddol ac y bydd yn ceisio deddfu i wneud newidiadau ar gyfer etholiadau'r Cynulliad a llywodraeth leol. Credaf fod hyn yn dangos arweinyddiaeth wleidyddol go iawn, ac yn nodi bod Cymru’n parhau i fod ar flaen y gad o ran parchu hawliau dynol. Fodd bynnag, hoffwn rywfaint o eglurder pellach. Cadarnhaodd y Llywydd a'r Gweinidog mewn gohebiaeth y bydd Llywodraeth Cymru’n bwrw ymlaen â newidiadau i etholfraint y Cynulliad. Yn ei llythyr, dywedodd y Gweinidog y byddai'n ceisio cyfrwng deddfwriaethol priodol. Ond er iddi ymrwymo i newid yr etholfraint ar gyfer llywodraeth leol yn nhymor y Cynulliad hwn, ni chafwyd yr un ymrwymiad ar gyfer y Cynulliad. Felly, Weinidog, buaswn yn ddiolchgar pe gallech ddarparu rhywfaint o eglurder ynghylch eich syniadau ar hyn, ac a fydd y newid ar waith ar gyfer etholiadau nesaf y Cynulliad yn 2021. Mae'r darpariaethau cyfredol yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006 yn cysylltu etholfreintiau etholiadol y Cynulliad a llywodraeth leol yn glir. Os nad ydych yn gwneud y newidiadau i'r ddau ar yr un pryd, Weinidog, a allwch amlinellu a ydych yn ceisio’u datgysylltu dros dro? Mae'n werth nodi'r dystiolaeth a gawsom gan y Comisiwn Etholiadol y dylent fod yn gyson.

Er fy mod wedi canolbwyntio, felly, ar y materion ehangach ynglŷn ag a ddylai carcharorion gael pleidleisio, edrychodd ein hadroddiad hefyd ar ymarferoldeb y dull o bleidleisio, gwybodaeth ac ymgyrchu. Buaswn yn gofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut y mae trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar y materion a godwyd gan y pwyllgor yn argymhellion 5, 6 a 10 yn mynd rhagddynt. Mae'r rhain yn ymwneud yn benodol â dynodi cydgysylltydd etholiadau o blith staff y carchar, sicrhau bod pob carcharor cymwys wedi'u cofrestru i bleidleisio a'u bod yn cael eu cefnogi i gymryd rhan mewn etholiadau perthnasol, a darparu mynediad at gyfryngau Cymru yn y carchardai sydd â phoblogaeth gymharol fawr o Gymry.

Lywydd, edrychaf ymlaen yn awr at glywed barn yr Aelodau eraill ar y materion pwysig hyn. Rwy'n siŵr y bydd yn ddadl ddiddorol, gan fod hwn wedi bod yn waith diddorol iawn i'r pwyllgor, ac i Aelodau'r Cynulliad yn gyffredinol, rwy'n siŵr.

Daeth Joyce Watson i’r Gadair.

Carchar yw pen eithaf ein system gyfiawnder, ac mae'n rhan bwysig ac annatod o'r system cyfiawnder troseddol ym mhob gwlad. Amddifadu rhywun o'i ryddid am gyfnod yw un o'r pwerau mwyaf arwyddocaol sydd ar gael i'r wladwriaeth. Mae carchar yn chwarae rhan hollbwysig yn y gwaith o gynnal rheolaeth y gyfraith, drwy helpu i sicrhau bod troseddwyr honedig yn cael eu dwyn o flaen eu gwell, a thrwy ddarparu cosb am gamymddwyn difrifol. Mae iddo dri diben craidd: amddiffyn y cyhoedd; cosbi, gan amddifadu troseddwyr o ryddid a fwynheir gan weddill cymdeithas a gweithredu fel ataliad; ac adsefydlu, gan roi cyfle i droseddwyr ystyried eu troseddau a chymryd cyfrifoldeb amdanynt, a'u paratoi ar gyfer bywyd sy'n parchu'r gyfraith ar ôl eu rhyddhau.

Fel y clywsom yng ngharchar y Parc, ychydig o garcharorion a fyddai naill ai'n defnyddio'r hawl i bleidleisio neu'n ei gweld fel ysgogiad i adsefydlu. Mae'r pwyllgor yn cyfaddef yn yr adroddiad fod y dystiolaeth empirig sy'n cefnogi'r ddamcaniaeth fod pleidleisio'n help i adsefydlu yn 'gyfyngedig'. Mae'r adroddiad hefyd yn nodi, pan roddodd carchar Caerdydd gamau ar waith i annog carcharorion ar remánd i gofrestru i bleidleisio yn yr etholiad diwethaf, ni fanteisiodd yr un ohonynt ar y cyfle. Yn hytrach, dylem ganolbwyntio ar roi cyfleoedd i droseddwyr adeiladu bywydau cadarnhaol. Daw hawliau law yn llaw â chyfrifoldebau, a dim ond un o ffeithiau bywyd sy'n deillio o fod yn y carchar yw peidio â phleidleisio, gan adlewyrchu penderfyniad gan y gymuned nad yw'r unigolyn dan sylw yn addas i gymryd rhan ym mhroses cymuned o wneud penderfyniadau.

Yn dilyn y dyfarniad y cyfeiriwyd ato yn Llys Ewrop, mae tua 17 y cant o garcharorion eisoes yn gymwys i bleidleisio. Gall carcharorion yn y gymuned, ar drwydded dros dro, bleidleisio erbyn hyn, ac mae hawl eisoes gan garcharorion heb eu collfarnu sy'n cael eu cadw ar remánd a charcharorion sifil a garcharwyd am droseddau megis dirmyg llys i bleidleisio, er mai ychydig iawn ohonynt sy'n gwneud. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi dweud y dylid ei gwneud yn fwy eglur i bobl sy'n cael dedfryd o garchar na fydd ganddynt hawl i bleidleisio tra byddant yn y carchar.

Mae'r adroddiad hwn yn dyfynnu un o ymgynghoriadau Llywodraeth Cymru, lle y cytunodd 50 y cant y dylid caniatáu i garcharorion gofrestru i bleidleisio, ac ymgynghoriad gan Gomisiwn y Cynulliad, lle'r oedd 49 y cant yn cytuno y dylai carcharorion allu pleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad os oedd disgwyl iddynt gael eu rhyddhau yn ystod y cyfnod pan oedd Aelodau'n cael eu hethol i wasanaethu. Fodd bynnag, roedd y ddau ymateb i'r ymgynghoriad yn rhai hunanddetholus, yn hytrach na samplau cynrychiadol wedi'u pwysoli. Mewn cyferbyniad, mewn arolwg YouGov yn 2017, dim ond 9 y cant o bobl yng Nghymru a ddywedodd y dylid caniatáu i bob carcharor bleidleisio.

Nid cael terfynau sy'n cyfrannu at droseddu, ond diffyg terfynau. Mae'n peri pryder fod rhai aelodau o'r pwyllgor yn credu yn yr egwyddor o bleidleisiau i bob carcharor. Ond er gwaethaf hynny, fel y clywsom, dim ond argymell bod Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad Cenedlaethol yn deddfu i roi hawl i garcharorion o Gymry sy'n bwrw dedfryd o garchar o lai na phedair blynedd i bleidleisio mewn etholiadau datganoledig a wnaeth y pwyllgor. Am y rhesymau a amlinellwyd eisoes, ni allai Mohammad Asghar a minnau gytuno â'r argymhelliad hwnnw.

Wrth ymateb i'r adroddiad, nododd Llywodraeth Cymru y bydd yn gweithio i gyflwyno deddfwriaeth yn y Cynulliad hwn i alluogi carcharorion o Gymru sy'n bwrw dedfryd o garchar o lai na phedair blynedd i bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol datganoledig. Wrth ymateb ar ran Comisiwn y Cynulliad, dywedodd y Llywydd nad yw'n credu y dylid cyflwyno gwelliannau i'r Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) er mwyn mynd i'r afael â'r mater hwn. Mewn llythyr at Gadeirydd y pwyllgor yr wythnos diwethaf, ychwanegodd Llywodraeth Cymru ei bod wedi ymrwymo i'r egwyddor o hawl pleidleisio i garcharorion ym mhob etholiad lleol, a bydd yn chwilio am gyfrwng deddfwriaethol priodol ar y cyfle cyntaf i alluogi carcharorion o Gymru i bleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad ar yr un telerau â'r rhai a fydd yn berthnasol ar gyfer etholiadau llywodraeth leol.

Er mwyn bod yn glir, yn ôl y Law Pages, bydd rhoi'r bleidlais i garcharorion sy'n bwrw dedfryd o garchar o lai na phedair blynedd yn cynnwys y rhai a gafwyd yn euog o fod â llafn neu arf miniog mewn man cyhoeddus, ymosodiad cyffredin gwaethygedig ar sail hil, difrod troseddol gwaethygedig ar sail hil, caffael dynes drwy fygythiadau, ymgais i gyflawni llosgach gan ddyn gyda merch dros 13 oed, cipio merch ddi-briod, achosi puteinio gan fenywod, llithio gan ddynion, trin cleifion yn wael, ymosod gyda'r bwriad o wrthsefyll arestiad, a chaffael eraill i gyflawni gweithredoedd cyfunrhywiol, a llawer iawn mwy. Dyma'r hyn y mae'r Blaid Lafur a Phlaid Cymru yn ei gefnogi, gan roi tystiolaeth bellach, os caf ddweud, o'r bwlch cynyddol rhwng ewyllys pobl Cymru a'u cynrychiolwyr honedig a etholwyd i'r lle hwn.

Rwy'n falch ein bod ni'n cael y ddadl hon, ac rwy'n siomedig iawn ynglŷn â chyfraniad y Ceidwadwyr, nid yn unig heddiw, ond yn yr ymchwiliad hefyd. Rhaid i mi gyfaddef fy mod yn amheus pan ddechreuodd ein pwyllgor yr ymchwiliad hwn. Fel cyn-swyddog prawf, sydd â diddordeb brwd yn y system gyfiawnder er nad yw wedi'i datganoli, roeddwn yn credu y byddai'n rhyfedd i ni, fel pwyllgor, ymweld â gwahanol garchardai i siarad â charcharorion am rywbeth a oedd er ein lles ni. Rydym yn ymwybodol iawn o ystod y problemau y mae carcharorion yn eu hwynebu, o ddigartrefedd i broblemau cyffuriau ac alcohol, iechyd meddwl, chwalfa deuluol, cam-drin, trais yn y cartref, ac eto nid oeddem yn mynd i'r carchardai i siarad â phobl am y materion hynny, ond yn hytrach, roeddem yn gofyn i garcharorion a staff am eu barn ar bleidleisio, drosom ni mae'n debyg. Mae'n rhaid i mi ddweud i mi deimlo braidd yn anghyfforddus am y cyfan. Ond roeddwn i'n anghywir.

Daeth yn amlwg yn fuan yn ystod ein hymweliadau â charchar Parc a charchar Eastwood Park y gallai rhai o'r carcharorion hyn weld ffordd drwy ein hymchwiliad o roi eu pryderon ar yr agenda drwy gael y bleidlais. Ar hyn o bryd, pwy sy'n gwrando arnynt? A oes ganddynt lais o gwbl? Nac oes. Mae carcharorion wedi cael eu hanghofio a'u bwrw i'r cyrion gan lunwyr polisi, gwleidyddion a'r gymdeithas ehangach, ac yma mae gennym gyfle i wneud rhywbeth i newid hynny.

Mae pobl yn anghytuno ynghylch diben carchar. Ai ymwneud yn unig â chosbi y mae carchar? A ddylem wneud bywyd yn y carchar mor ofnadwy i bobl fel y byddent yn ei weld fel ataliad ac yn gwbl benderfynol o beidio â mynd yn ôl? Os mai dyna sut y'i gwelwn, nid yw amodau a hawliau yn bwysig. Ac eto, mae pobl yn meddwl pam y mae pobl sy'n mynd drwy system y carchardai'n dod allan wedi'u niweidio fwy ac yn tueddu i fod yn fwy troseddol. Nid yw carchar heb elfen adsefydlu yn fawr mwy na ffatri droseddau.

Yn fy marn i, dylai carchar fod yn gosb, ond dylai hefyd fod yn offeryn i ddiogelu'r cyhoedd a cheisio adsefydlu'r unigolyn fel nad yw'n cyflawni rhagor o droseddau ar ôl ei ryddhau. Mae dull adsefydlu yn arwain at lai o droseddu a chymdeithas fwy diogel, fel y byddai unrhyw gymhariaeth onest rhwng gwledydd Sgandinafia a'r DU yn ei ddangos. Dylem anelu at leihau poblogaeth y carchardai drwy adsefydlu mwy o bobl a thrin pobl fel y dinasyddion ag yr ydynt a'r dinasyddion yr ydym eisiau iddynt fod. Am y rhesymau hyn rwy'n cefnogi ymestyn yr etholfraint i gynnwys carcharorion ac rwy'n cymeradwyo argymhellion yr adroddiad pwyllgor hwn.

Mae cael y cyfle i bleidleisio yn atgoffa carcharorion eu bod yn dal yn ddinasyddion er iddynt gael eu cosbi am droseddu. Mae'n eu hatgoffa eu bod yn mynd i gael eu rhyddhau un diwrnod a bod disgwyliadau arnynt fel dinasyddion. Gall cael y cyfle i roi croes yn y blwch helpu i ailintegreiddio a chynnwys carcharorion yn y gymdeithas ehangach.

I mi, er fy mod yn amheus i ddechrau ynghylch defnyddioldeb yr ymchwiliad hwn i boblogaeth y carchardai, deuthum yn fwyfwy argyhoeddedig mai dyma oedd y peth cywir i'w wneud. Os ydych yn fenyw a ddedfrydwyd i'r carchar, mae'n warthus fod yn rhaid i chi gael eich carcharu mewn gwlad arall heb fynediad at eich teulu, at y newyddion o Gymru, at eich rhwydwaith adsefydlu, a dylai hynny ynddo'i hun fod yn rheswm digon da dros ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol, er mwyn inni allu gwneud rhywbeth am hynny.

Nid braint yw pleidleisio ac ni ddylai gael ei ystyried felly. Mae pleidleisio'n rhywbeth y dylem fod eisiau i bob un o'n dinasyddion ei wneud. I mi, mae hwn yn gwestiwn lle y gallai Cymru ddangos y gallem wneud pethau'n wahanol, yn fwy trugarog, gyda mwy o dosturi. Mae'r adroddiad hwn yn rhoi cyfle i'r Llywodraeth ac rwy'n mawr obeithio y bydd yn manteisio arno.

Mae'n bleser gennyf siarad o blaid yr argymhellion a ddeilliodd o'r pwyllgor hwn, a chroesawu hefyd y modd y bu i John stiwardio'r pwyllgor hwn. Clywsom lawer iawn o dystiolaeth—y bobl a ddaeth ger ein bron, yr ymweliadau a wnaethom hefyd, lle buom yn siarad â llywodraethwyr carchardai, staff carchardai, staff rheng flaen a hefyd â phobl sydd wedi'u carcharu eu hunain. Rwyf am ddiolch i'r holl bobl a roddodd dystiolaeth, ond yn enwedig am y modd yr ymdriniodd yr Aelodau â chlywed y dystiolaeth honno hefyd. Roedd gwahaniaeth barn ar y pwyllgor hwn—gwelwyd hynny yn yr adroddiad, o ran ein prif argymhelliad—ond fe'i gwnaethom mewn ffordd gymesur, rwy'n credu. Rydym wedi cydnabod y gwahaniaethau hynny. Hoffwn ddweud wrth Mark: nid cynrychiolydd honedig ydw i. Rwy'n gynrychiolydd yn y sefydliad hwn, fel y mae pawb arall. Peidiwch â difrïo fy rôl i ac eraill drwy fy ngalw'n gynrychiolydd honedig.

Fodd bynnag, os caf droi at y sylwedd, mae'r adroddiad yn gytbwys, oherwydd mae'n edrych ar y dadleuon o blaid ac yn erbyn hefyd. Mae'n egluro, fel y mae'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol wedi'i ddweud, nad yw hawliau pleidleisio yn hawliau absoliwt—hawliau cyffredinol. Dyna'n union pam yr edrychai'r pwyllgor hwn arno. I ba raddau yr adlewyrchwn farn y cyhoedd? I ba raddau y dymunwn ddangos arweinyddiaeth hefyd? Ond ceir teimlad amlwg hefyd, drwy dystiolaeth ryngwladol, ond hefyd y pwysau sydd wedi'i roi ar Lywodraeth y DU dros lawer o flynyddoedd, y dylem edrych ar hyn a gweld faint ymhellach y gallem fynd, yn enwedig oherwydd y dadleuon y nododd Leanne a'r adroddiad, sef, er efallai nad yw'n hawl gyffredinol i bawb, yn hawl absoliwt, dylem fod yn edrych ar unigolion sydd yn y carchar nid fel—. Bydd rhai'n garcharorion gydol oes, a rhai, gan gynnwys menywod y cyfarfuom â hwy, a ddywedodd, 'Wel, mae gennyf blant y tu allan i'r carchar. Rwyf yma am gyfnod byr iawn. Mae fy mhlant yn yr ysgol. Bydd fy mhlant yn derbyn gofal tra byddaf i ffwrdd oddi yma. Nid oes gennyf unrhyw lais o gwbl yn—'. Ac eto, bydd y bobl sydd yn y carchar—bob un ohonynt—yn talu treth ar enillion, treth ar gynilion ac ati tra byddant yno. Felly, mae'n anomaledd rhyfedd.

Mae'r adroddiad yn gytbwys. Mae'n cydnabod—Mark, rydych chi'n llygad eich lle—nad yw'r cyhoedd yn cefnogi hawliau pleidleisio i garcharorion. Mae hefyd yn adlewyrchu'r ffaith bod teimladau'r cyhoedd yn newid, a'u bod wedi newid ar hyn hefyd. Weithiau, mae angen i ni, fel cynrychiolwyr etholedig, ddynodi cyfeiriad teithio. Nid wyf am greu embaras i'r Gweinidog, ond pan ddaeth hi ger ein bron yn y pwyllgor, dywedais, 'Weinidog, beth yw eich agwedd tuag at hyn i gyd?', oherwydd roeddwn i ychydig yn amheus. Roeddwn yn meddwl y gallai'r Llywodraeth adael hyn am y tro a'i roi o'r neilltu: 'Dyma adroddiad pwyllgor diddorol. Down yn ôl at hyn ymhen pum mlynedd neu 10 mlynedd.' A dywedais wrthi, 'A ydych chi'n gweld eich hun, o bosibl, yn bod yn Roy Jenkins Gweinidogion Llywodraeth Cymru ar y mater hwn?'—nid eich bod yn mynd uwchben a thu hwnt, ac nid y dylech geisio bod yn ddi-hid yn y ffordd—. Ond edrychwch ar y dystiolaeth a phenderfynwch beth yw'r polisi cywir a blaengar sy'n cydbwyso buddiannau pobl fel y comisiynydd dioddefwyr, a ddaeth ger ein bron a siarad yn angerddol am ei phryderon ynghylch ochr y dioddefwyr, ond hefyd ar fater adsefydlu—y ffaith bod y bobl hyn yn dal i fod yn ddinasyddion, am eu bod yn talu treth, mae ganddynt blant y tu allan mewn ysgolion ac ati. Felly, rwy'n credu ei fod yn eithaf cytbwys.

Nawr, cyfaddawd oedd yr hyn a gafwyd gennym. Roedd gwahanol safbwyntiau yn y pwyllgor. Roedd rhai ohonom yn cefnogi, er symlrwydd ond hefyd o ran egwyddorion sylfaenol, ymestyn y bleidlais yn gyffredinol. Roedd llawer o'r tystion a ymddangosodd ger ein bron yn cefnogi hynny hefyd, am yr un rhesymau'n union. Ond roeddem yn cydnabod, ar y pwyllgor, am fod cymaint o wahaniaeth barn, y dylem edrych ar rywbeth a oedd yn ymarferol, a oedd yn syml, y gellid ei gyflawni ac nad oedd yn rhy gymhleth. Edrychasom ar lawer o wahanol bosibiliadau o fewn hynny, ac mae'r un a ddewiswyd gennym, sef dedfrydau pedair blynedd neu lai, yn rhoi'r symlrwydd a'r eglurder hwnnw rwy'n credu, ac mae'n rhoi'r neges glir y gallai Cymru, hyd yn oed os na fydd Llywodraeth y DU yn symud, fynd ati mewn gwirionedd i symud ymlaen a dangos arwydd clir ein bod yn credu yn egwyddorion adsefydlu—yn yr egwyddorion y bydd y bobl hyn, y bydd llawer ohonynt yn mynd drwy'r carchar, yn ôl yn byw gyda ni, ochr yn ochr â ni ac wedi'u hailintegreiddio yn y gymdeithas, ac yn magu eu plant a gweithio mewn gyrfaoedd ac yn y blaen ac yn y blaen. Rwy'n credu bod honno'n egwyddor bwysig.

Felly, rwy'n croesawu hyn ac rwy'n croesawu ymateb y Llywodraeth hefyd. Fy unig ymholiad fyddai adleisio'r hyn a ddywedodd y Cadeirydd: am beth y siaradwn yma, o ran amserlenni ar gyfer bwrw ymlaen â hyn? Rwy'n credu bod cyfle yma i Lywodraeth Cymru ddangos rhywfaint o arweiniad yn hyn o beth ac efallai, pwy a ŵyr, y bydd Llywodraeth y DU yn dilyn ei hesiampl maes o law.

Diolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am eu hadroddiad ar hawliau pleidleisio i garcharorion. Nid oeddwn yn aelod o'r pwyllgor yn ystod eu hymchwiliad, ond pe bawn i wedi bod, buaswn wedi ymuno â Mark Isherwood a Mohammad Asghar i wrthwynebu'r argymhellion. Rhaid nodi bod hawl gan garcharorion ar remánd i bleidleisio, ac nid wyf yn cytuno â'r dybiaeth y dylid caniatáu i garcharorion bleidleisio.

Mae'r hawl i bleidleisio, hawl y mae pobl wedi marw i'w sicrhau a hawl y mae pobl wedi marw i'w hamddiffyn, yn gysylltiedig â'n dinasyddiaeth. Mae dinasyddion da, y rhai sy'n cydymffurfio â rheolau a chyfreithiau ein cymdeithas, yn cael hawl i benderfynu pwy sy'n llunio'r deddfau.

Caroline, tybed a wnewch chi ildio ar y pwynt hwnnw.

Ewch ymlaen, Huw.

Dim ond i wneud y pwynt: a fyddech yn cydnabod bod yna gyfran sylweddol o boblogaeth y carchardai sydd mewn gwirionedd yn gyn-filwyr? Maent yn gyn-filwyr a fu'n gwasanaethu ein gwlad ar y rheng flaen, ac maent wedi mynd i sefyllfa lle maent yn y carchar am gyfnod. Mae'n neges anarferol i ni eu hanwybyddu a ninnau am iddynt fod yn ôl ac wedi'u hailintegreiddio yn y gymdeithas.

Nid oes neb yn anwybyddu neb, Huw, ond yr hyn rwy'n ei ddweud yw pan fydd pobl yn cael eu hadsefydlu, mae ganddynt hawl i ddod yn ôl i mewn a chael y bleidlais honno.

Mae wedi bod yn arfer hirsefydlog yn ein gwlad fod y rhai sy'n torri cyfreithiau ein gwlad yn colli'r hawl i gael unrhyw lais yn y broses o lunio'r cyfreithiau hynny, ac ni ddylem roi'r gorau i'r arfer hwnnw. Drwy dorri ein cyfreithiau, mae carcharorion wedi dangos eu bod yn diystyru ein cymdeithas a'i dinasyddion, ynghyd â dioddefwyr eu troseddau, ac ym mhob trosedd ceir dioddefwr. Ni ddylent gael rhoi eu barn am y ffordd y caiff ein gwlad ei rhedeg. Gwrthodaf yn llwyr unrhyw gamau i roi'r bleidlais i garcharorion.

Rwyf hefyd yn cwestiynu'r penderfyniad i osod y terfyn ar ddedfrydau o bedair blynedd neu lai. Yn ymarferol, golyga hyn y bydd gan bob carcharor sy'n bwrw dedfryd yng ngharchardai Cymru hawl i bleidleisio, gan nad oes gan Gymru unrhyw garchardai categori A. Nid yw'r Alban hyd yn oed wedi mynd mor bell â hyn—maent wedi gosod y terfyn ar 12 mis. Felly, nid wyf yn cefnogi argymhellion y pwyllgor, ac am y tro cyntaf i mi, mae'n rhaid, rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried y goblygiadau a gwrthod yr argymhellion, oherwydd nid yn unig y mae hyn yn mynd yn groes i ddymuniadau'r cyhoedd yn ehangach, mae'r rhai sy'n pwyso am y newid hwn yn derbyn ei fod yn annerbyniol at ei gilydd i bleidleiswyr cyffredin. Felly, unwaith eto, mae gwleidyddion yn datgan eu bod yn gwybod beth sydd orau, ac yn diystyru barn y cyhoedd. Rydym wedi cael ein rhoi yma i wasanaethu ein hetholwyr, ac ni allwn anwybyddu eu dymuniadau, beth bynnag yw ein barn bersonol. Felly, os bydd Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'r polisi hwn, byddant—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Nid un arall, mae'n ddrwg gennyf.

Byddant yn dangos faint o ddiffyg cysylltiad sydd rhyngddynt mewn gwirionedd a barn y cyhoedd. Drwy roi'r bleidlais i'r rhai sy'n gwrthod rheolau ein cymdeithas, rydych mewn perygl o ddadrithio pleidleiswyr cyffredin—pleidleiswyr na fyddant yn pleidleisio mewn etholiadau yn y dyfodol am eu bod yn gwrthod pleidleisio dros elît gwleidyddol pell. Ac i beth? Er mwyn cael llond dwrn o bleidleisiau gan bobl a gafwyd yn euog o drosedd. A minnau wedi gweithio yn y gwasanaeth carchardai, gallaf ddweud wrthych na fydd y nifer a fydd yn pleidleisio yn rhywle fel carchar Parc yn agos at y 33 y cant a bleidleisiodd yn etholiad diwethaf y Cynulliad.

Ac am y rhesymau a nodais, rwy'n annog yr Aelodau i wrthod y cynigion hyn.

Mae'r adroddiad hwn gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, yr oeddwn yn arfer bod yn aelod ohono, yn gwneud 11 o argymhellion. Y prif argymhelliad yw y dylai carcharorion o Gymru sy'n cael dedfrydau o lai na phedair blynedd o garchar gael hawl i bleidleisio yn etholiadau datganoledig Cymru. Roedd fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, a minnau'n anghytuno â'r argymhelliad hwn. Rwy'n parhau i anghytuno heddiw.

Rwy'n gwrthwynebu'r cynnig hwn o ran egwyddor, ac am resymau ymarferol hefyd. Rydym fel cymdeithas yn cynhyrchu fframwaith o ddeddfau sy'n nodi safonau cyfrifoldeb ac ymrwymiad y disgwyliwn i'n dinasyddion eu cynnal. Nid yw pobl sydd wedi cyflawni troseddau yn erbyn eu cyd-ddinasyddion yn cyrraedd y safonau hynny. Felly, os nad yw'r bobl hyn yn fodlon cydymffurfio â'r gyfraith, pam y dylent gael rôl yn gwneud y gyfraith i bawb arall?

Dywedodd y Prif Weinidog ei hun yn y Siambr hon ddoe, Lywydd, a'r dyfyniad yw:

'[mae] pobl sy'n penderfynu bod yn wneuthurwyr deddfau yn ildio'r hawl i fod yn dorwyr cyfraith.'

Credaf fod y gwrthwyneb yn wir hefyd. Bu llawer o sôn am hawliau sifil carcharorion, ond mae carcharu, drwy ddiffiniad, yn golygu atal yr hawl i ryddid. Mae hawliau sifil mewn democratiaeth yn cyfuno'r hawl i bleidleisio â'r hawl i sefyll etholiad, rhyddid i gymdeithasu, ymgynnull a symud. Mae troseddwyr sy'n bwrw dedfrydau o garchar yn cael eu hamddifadu o'r hawliau sifil hyn o ganlyniad i'w gweithredoedd. Rwy'n credu'n gryf mewn adsefydlu troseddwyr. Mae adfer yr hawl i bleidleisio yn dangos bod unigolyn wedi talu ei ddyled i'r gymdeithas. Dylid ei weld fel cymhelliad i integreiddio troseddwyr yn ôl i'r gymdeithas ddinesig. Felly, o ran egwyddor, rwy'n gwrthwynebu'r cynnig hwn.

Ond ceir dadleuon ymarferol yn erbyn hyn hefyd. Y gwir amdani yw bod y cynigion hyn yn creu hunllef fiwrocrataidd i staff a gyflogir yn y gwasanaethau carchardai sydd eisoes dan bwysau. Mae'r adroddiad hwn yn cynnig y dylai pob carchar, lle bynnag y bônt, ddynodi cydgysylltydd etholiadau ar gyfer carcharorion o Gymru o blith staff y carchar. Mae hyn yn faich ychwanegol ar staff carchardai. Nid oes gan Gymru garchardai i fenywod, felly mae menywod Cymru—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Iawn, ewch ymlaen.

O gofio bod Boris Johnson, y Prif Weinidog, wedi'i gael yn euog o dorri'r gyfraith yr wythnos hon, a ydych yn credu na ddylai gael yr hawl i bleidleisio yn awr?

Gwrandewch—[Torri ar draws.] Edrychwch, y peth yw—

A ddylem ei roi dan glo? Ei roi dan glo, efallai?

Edrychwch, ni wnaeth niwed i'r wlad. Chi yw'r un sy'n niweidio'r wlad.

Mae wedi niweidio'r wlad eisoes.

Nid ydych yn gwrando ar—. Lywydd, cefais safbwyntiau yn fy swyddfa fy hun yng Nghasnewydd: mewn mis, pan oeddwn yn aelod o'r pwyllgor hwn, roedd mwy na 100 o etholwyr—gofynnais iddynt, ac ni ddywedodd yr un ohonynt, 'Hoffwn weld hawl i garcharorion bleidleisio.' Mae hynny yn Nwyrain De Cymru. Gwnewch hynny yn eich etholaethau a dewch yn ôl i adrodd. [Torri ar draws.] Na, rydych chi wedi cael digon, diolch.

Mae'r rhan fwyaf o bobl yn cael eu newyddion oddi ar y teledu yn y carchar. Mae hyn yn rhoi carcharorion o Gymru yn Lloegr dan anfantais yn awtomatig am nad oes unrhyw garchardai i fenywod yma yng Nghymru—crybwyllwyd hyn yn gynharach. Un o gryfderau ein democratiaeth yw bod etholwyr yn cael cyfle i gyfarfod â'r ymgeisydd sy'n sefyll mewn etholiad. Mae'n gwbl anymarferol i ymgeiswyr deithio i'r carchar i gyfarfod â darpar bleidleiswyr yn yr achos hwn. Mae hyd yn oed yr adroddiad yn cydnabod bod y syniad o gynnal hustyngau ymarferol yn y carchar yn amhosibl oherwydd mae'n peri risg sylweddol o ran diogelwch.

Lywydd, nid oes cefnogaeth o blith y cyhoedd na charcharorion i gael yr hawl i bleidleisio. Yn 2017 canfu arolwg YouGov nad oedd 60 y cant o'r bobl a ymatebodd yn cefnogi rhoi'r bleidlais i garcharorion—YouGov oedd hwnnw.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Iawn, ewch ymlaen. Ewch ymlaen.

Mae arolygon barn cyhoeddus yn dangos dro ar ôl tro fod y cyhoedd yn gyffredinol o blaid adfer crogi. A ydych chi'n credu felly y dylem adfer crogi er mwyn cydymffurfio â'r farn gyhoeddus?

Ond mae hyn yn gwbl amherthnasol i fater carcharorion—

Nid yw'n amherthnasol, rydych chi'n siarad am y farn gyhoeddus.

Gwrandewch, roeddwn i'n meddwl eich bod yn wraig ddeallus iawn, rydym yn sôn am—

A ydych chi'n fy ngalw i'n dwp?

Rydym yn siarad am bleidleisio, nid am grogi.

A ydych chi'n fy ngalw i'n dwp?

Nid ydym—. Ni ddywedais—. Roeddwn i'n meddwl eich bod chi'n ddeallus iawn, ond rydym yn siarad—

Rwy'n credu bod angen i chi fod yn ofalus.

Rydym yn siarad yma—. Na, ni ddefnyddiais y gair 'twp' yma. Mae'n arwydd o'r diffyg cysylltiad rhwng y Llywodraeth Lafur hon yng Cymru a'r farn gyhoeddus. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ei hystyried yn flaenoriaeth i roi pleidleisiau i ddihirod, yr etholfraint i ddrwgweithredwyr, a phleidlais i fyrgleriaid. Gadewch i Lafur Cymru a Phlaid Cymru geisio cefnogaeth Norman Stanley Fletchers y byd hwn, os dymunant. Bydd y Ceidwadwyr Cymreig bob amser yn sefyll dros hawl dioddefwyr troseddau ac nid dros hawl y troseddwyr. Rwy'n erfyn ar y Cynulliad i wrthod yr adroddiad hwn. Diolch.

Dyma brynhawniau Mercher ar eu gorau, onide? Rwy'n croesawu'r adroddiad gan y pwyllgor, wyddoch chi. Rwyf hefyd yn croesawu ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad hwnnw, ac roeddwn yn falch iawn o ddarllen geiriau'r Gweinidog yn ei hymateb.

Roeddwn yn falch iawn pan wneuthum ddatganiad llafar ar y mater hwn ym mis Ionawr y llynedd. Bydd pob un ohonom sy'n cael y fraint o wasanaethu Llywodraeth ein gwlad yn dysgu pethau gwahanol o ganlyniad i arfer ein dyletswyddau fel rhan o'r fraint honno, ac i mi, fe wnaeth deall a dod i gysylltiad am y tro cyntaf, mewn gwirionedd, â'r system cyfiawnder troseddol roi ymdeimlad clir iawn i mi o system sydd wedi torri ac nad yw'n gwasanaethu anghenion y wlad hon, boed yn ddioddefwyr neu'r rhai a gedwir yn y ddalfa yn y wlad hon neu rywle arall.

Deuthum yn hynod argyhoeddedig yn gyflym iawn ein bod yn trin pobl mewn modd annynol yn y system hon, ein bod yn trin ein cymunedau mewn modd annynol, ac nad ydym yn hyrwyddo nac yn darparu gwasanaeth adsefydlu mewn unrhyw ffordd o gwbl. Nid oes neb yma, yn y lle hwn, er gwaethaf peth o'r nonsens a glywsom o rai rhannau o'r Siambr, a allai fod yn falch mewn unrhyw fodd ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd—[Torri ar draws.] Rwy'n adnabod fy etholwyr, Oscar, fe wnaethant fy ethol; nid ydynt yn gwybod pwy ydych chi. Gadewch i mi ddweud hyn wrthych—[Torri ar draws.] Gadewch i mi ddweud hyn wrthych—[Torri ar draws.] Gadewch i mi ddweud hyn: dylech gywilyddio, fel y dylai pawb ar bob ochr i'r Siambr sy'n caniatáu i'r sefyllfa hon barhau yn ein carchardai.

Credaf ei bod yn iawn ac yn briodol inni ymestyn yr hawl i bleidleisio mewn etholiadau penodol i garcharorion yn y categori arbennig hwn. Credaf ei bod yn iawn ac yn briodol inni seilio system cyfiawnder troseddol ar ein gwerthoedd ac ar ein hegwyddorion—ein hegwyddorion ynghylch cyfiawnder cymdeithasol, ein hegwyddorion ynghylch yr hyn sy'n iawn ac yn briodol, ein hegwyddorion sydd am weld cyfiawnder gwirioneddol i ddioddefwyr troseddau yn y wlad hon, sef gostyngiad mewn troseddu a lleihad yn nifer y dioddefwyr. Ni wn am unman yn y byd lle mae dull mwy dialgar, dull mwy creulon, o weinyddu cyfiawnder troseddol yn arwain at fwy o heddwch mewn cymdeithas. Ac os nad yw pobl wedi dysgu hynny eto, efallai y bydd angen iddynt wneud ychydig mwy o ddysgu cyn darllen geiriau rhywun arall.

Gadewch i mi ddweud hyn: rydym o ddifrif ynghylch cyfyngu ar ryddid pobl. Rydym o ddifrif o ran y modd yr anfonwn bobl i'r carchar ac y gosodwn bobl mewn sefydliadau gwarchodol. Ond colli eu rhyddid a wnânt yn y lleoedd hynny, nid colli eu hawliau dynol. Maent yn fodau dynol o hyd—bodau dynol sydd â hawliau yn y gymuned hon. Maent yn fodau dynol hefyd a fydd yn dychwelyd i'n cymunedau. Yn fy nghymuned i, Blaenau Gwent, yn ôl ymchwil gan Brifysgol Caerdydd, mae oddeutu 50 o bobl ar hyn o bryd yn bwrw dedfryd mewn gwahanol sefydliadau ledled Cymru a Lloegr. Mae'n iawn ac yn briodol eu bod yn gallu dychwelyd i'n cymuned a'n bod yn rhoi cyfle iddynt ddysgu, cyfle i fod y math o ddinasyddion yr ydym eisiau iddynt fod. Mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn eu trin gyda'r parch y maent yn ei haeddu fel bodau dynol—[Torri ar draws.] Mae'n iawn ac yn briodol—mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn ceisio eu hadsefydlu yn ein cymdeithas ac yn ein cymunedau. Dyna sut y mae creu gwell cymuned a gwell cymdeithas. Nid oes angen iselhau'r lle hwn â pheth o'r iaith a glywsom y prynhawn yma, ac nid oes angen inni iselhau ein sefydliadau drwy geisio'r lefel gyffredin isaf ar gyfryngau cymdeithasol.

Gadewch i mi ddweud hyn: rwyf wedi dysgu llawer mwy nag y credwn y byddwn yn ei ddysgu yn fy amser fel Gweinidog cyfiawnder yn y lle hwn. Rwy'n torri fy nghalon wrth gofio'r sgyrsiau a gefais gyda charcharorion—y sgwrs y siaradais â'r Aelod dros y Rhondda amdani gydag un o'i hetholwyr, a dybiai y byddai'n ôl yng ngharchar Caerdydd yn weddol fuan ar ôl ei ryddhau am nad oedd y cyfleusterau i'w gefnogi ac i ymdrin â'i ddibyniaeth ar gyffuriau yn bodoli ac nid oedd ganddo unman i fyw. Mae'n rhaid i ni drin y bobl hyn â mwy o ddyngarwch, ac mae'n rhaid i ni drin y bobl hyn â mwy o barch ac mae'n rhaid i ni ddweud wrth bobl, 'Mae gennych hawliau a'r hawl i gymryd rhan yn siapio'r gymuned y byddwch yn cael eich rhyddhau iddi'. Ac rwy'n gobeithio y bydd y wlad hon, wrth i ni gronni pwerau ychwanegol ac wrth i'r ddemocratiaeth hon aeddfedu, yn aeddfedu i fod yn ddemocratiaeth sy'n trin pobl y wlad hon gyda llawer mwy o barch nag a glywsom o rai rhannau o'r Siambr y prynhawn yma. A gadewch i mi ddweud hyn: byddaf yn sefyll etholiad, fel y gwneuthum eisoes—ac nid yw llawer o'r bobl sy'n gwneud pwyntiau i wrthwynebu, wrth gwrs, erioed wedi ennill mandad i'r lle hwn, nid ydynt erioed wedi sefyll yn eu henw eu hunain mewn etholaeth ac ymladd etholiad. [Torri ar draws.] Gadewch i mi ddweud hyn: fe gefais fy ethol, fe gefais y sgyrsiau hynny gyda fy nghymuned ac fe wnaf hynny eto. A byddaf yn sefyll dros hawliau dynol pobl pan fyddaf yn gwneud hynny, a dyna, rwy'n credu, yw dyletswydd pob un ohonom.

Rwy'n mynd i alw'r siaradwr nesaf, Jenny Rathbone, ond rwy'n credu, cyn i mi wneud hynny, buaswn yn hoffi rhywfaint o eglurder gan y siaradwr blaenorol nad oedd yn bwriadu dweud, fel rwy'n siŵr nad oedd, fod pobl sy'n sefyll etholiad drwy ba fodd bynnag ac felly yn cael eu hethol i'r sefydliad hwn yn llai gwerthfawr na'u cyd-Aelodau. [Torri ar draws.] Hoffwn i hynny gael ei egluro, cyn i mi alw ar y siaradwr nesaf.

Lywydd dros dro, pan fydd pobl yn siarad â ni am y farn gyhoeddus, rwy'n gwneud y pwynt fy mod wedi profi'r farn gyhoeddus yn fy etholaeth, ac fe enillais fandad ar sail hynny.

Credaf fod hon yn ddadl bwysig, ac yn un y bydd yn rhaid inni benderfynu arni pan fyddwn yn deddfu ar yr etholfraint ar gyfer etholiadau'r Cynulliad a llywodraeth leol yn y dyfodol. Felly, nid mater penchwiban yw hwn; mae'n rhywbeth y bydd yn rhaid inni wneud penderfyniadau yn ei gylch.

A dweud y gwir, pe bai gan garcharorion hawl i bleidleisio, efallai y byddai gwleidyddion yn talu mwy o sylw i'r amodau gwarthus y cedwir llawer o garcharorion ynddynt o hyd. Clywsom gan—. Dangosodd terfysgoedd ddoe yn Long Lartin fod llawer o garcharorion yn dal heb doiled yn eu celloedd a'u bod yn gorfod gwagio bwcedi yn y bore, rhywbeth sydd mor annymunol i'r carcharorion a'r swyddogion sy'n edrych ar eu hôl. Mae hyn yn warthus yn yr unfed ganrif ar hugain.

Ledled y DU, rydym yn gwario biliynau o bunnoedd ar roi pobl dan glo, ac yng Nghymru, mae gennym gyfran uwch o garcharorion nag unrhyw wlad arall yng ngorllewin Ewrop, felly mae angen inni ofyn i'n hunain beth sydd ddim yn gweithio. Oherwydd mae ein cyfraddau aildroseddu'n golygu, mewn llawer o achosion, fod gennym ddrws troi ac felly rydym yn taflu mwy o biliynau o bunnoedd at rywbeth nad yw'n gweithio'n iawn. Mae angen inni sicrhau bod y rhan fwyaf o'n carcharorion yn dod allan yn argyhoeddedig eu bod yn mynd i fyw bywyd gwell a'u bod wedi dysgu o'u camgymeriadau. Rwy'n canmol gwaith rhagorol y carchardai a'r carcharorion—y swyddogion carchar ac asiantaethau eraill sy'n cyflawni hynny, ond mae llawer gormod o garcharorion yn methu sicrhau'r canlyniad hwnnw.

Ystyriaf fod pleidleisio nid yn unig yn hawl, ond yn ddyletswydd i bob dinesydd, a dylai hynny gynnwys pob carcharor. Roedd yn ddiddorol iawn siarad â charcharorion yng ngharchar Parc ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac yn Eastwood Park yn swydd Gaerloyw, lle mae'r holl garcharorion sy'n fenywod—roeddent yn dweud wrthym eu bod yn credu, cyn mynd i'r carchar, fod pob carcharor yn bobl ddrwg, ond eu bod bellach yn teimlo'n aml mai pobl a oedd wedi gwneud penderfyniadau gwael oeddent. Rwy'n credu ei bod yn arbennig o siomedig clywed gan Caroline Jones, sydd wedi gweithio yn y system carchardai ac sy'n gwybod felly pa mor gymhleth yw'r sefyllfa—bydd gan bob person yn y carchar stori wahanol, ac mae'r rhan fwyaf ohonynt wedi gwneud penderfyniadau gwael. Nid yw'r rhan fwyaf ohonynt wedi mynd ati i gyflawni trosedd, ond yn hytrach, maent wedi cyflawni trosedd yn ddifeddwl—trosedd y mae angen eu cosbi amdani. Ond rwy'n meddwl bod cymhlethdod y sefyllfa hefyd yn cael ei ddangos yn y ddrama a ddangosir yn y Clink ar hyn o bryd—drama o'r enw A Night in the Clink—sy'n rhan o garchar Caerdydd. Mae'r gwaith a wnaed gan Theatr Sherman mewn cydweithrediad â Papertrail yn gyfansoddiad clodwiw iawn, ac actio a mynegiant grymus iawn o ba mor anodd yw hi i rywun ailintegreiddio o fewn y gymdeithas.

Mae John Griffiths eisoes wedi sôn am yr hybarch Lady Hale, cynheiliad ein democratiaeth. Yn 2014, dywedodd:

Rhaid i unrhyw gyfyngiad ar hawliau sylfaenol fod yn ffordd gymesur o fynd ar drywydd nod cyfreithlon. Ai cosb ychwanegol yn unig ydyw, nod arall o anghymeradwyaeth cymdeithas o'r tramgwydd troseddol? Ynteu a yw'n annog ymdeimlad o gyfrifoldeb dinesig a pharch tuag at sefydliadau democrataidd? Os felly, gellid dadlau bod hyn yn fwy tebygol o gael ei gyflawni drwy gadw'r bleidlais, fel bathodyn o barhad dinasyddiaeth, i annog cyfrifoldeb dinesig ac ailintegreiddio mewn cymdeithas sifil.

Rwy'n credu bod y farn honno wedi'i mynegi'n dda gan yr holl lywodraethwyr y buom yn siarad â hwy, oherwydd maent yn deall pwysigrwydd sicrhau bod carcharorion yn canolbwyntio ar y canlyniad gobeithiol. Felly, mae'n drychineb fod polisi cosbi yn cael ei ddominyddu i'r fath raddau gan y wasg boblogaidd, fel y mynegwyd gan rai o'r siaradwyr heddiw. Mae'n drychineb arbennig i blant carcharorion, nad ydynt byth yn cael eu hystyried pan anfonwn bobl i'r carchar, ac yn aml nid ydynt yn achosi unrhyw risg eu hunain i gymdeithas mewn gwirionedd. Drwy roi'r etholfraint i bawb sydd wedi cael dedfryd o lai na phedair blynedd, rydym yn eithrio'r rhai sy'n euog o'r troseddau mwyaf difrifol, ac mae'n drueni na ddarllenodd Caroline Jones yr adroddiad mewn gwirionedd, oherwydd mae'n dweud yn glir fod llai na hanner y carcharorion o Gymru yn bwrw dedfryd o bedair blynedd neu fwy. Felly, yn 2017, sef y tro diwethaf yr oedd y ffigurau hynny ar gael, roedd 1,800 yn bwrw dedfryd o lai na phedair blynedd, o gymharu â 1,600 a oedd yn bwrw dedfryd hwy na phedair blynedd.

Rhaid inni symud gyda—. Mae'n rhaid i ni fod ar flaen y farn gyhoeddus yn yr achos hwn, fel yr oeddem wrth ddiddymu crogi, fel yr oeddem wrth gyflwyno'r Ddeddf erthylu, deddf y mae'r rhan fwyaf o bobl resymol yn awr yn sylweddoli mai dyna'n union sydd angen inni ei wneud. Felly, fy mhwynt olaf yw dweud na chaniateir i'r rhai sydd eisoes wedi cael hawl i bleidleisio o dan Ddeddf 1983 i arfer y cyfrifoldeb hwnnw. Nid yw'n ddigon dweud, 'A oes unrhyw un am bleidleisio?'—

A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

—a disgwyl iddynt gamu ymlaen, gyda'r holl broblemau eraill sydd ganddynt. Mae angen i bawb fod wedi cofrestru i bleidleisio. Dyna'r gyfraith, ac nid yw'n cael ei harfer yn ein carchardai, ac mae'n rhywbeth y gobeithiaf y bydd y Gweinidog yn sôn amdano o ran sicrhau bod y gwasanaeth carchardai a'r swyddogion cofrestru etholiadol yn gweithio i sicrhau bod pob person sy'n mynd i'r carchar, hyd yn oed os yw'n ddim ond am wythnos, wedi'i gofrestru i bleidleisio fel rhan o'r broses dderbyn.

Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am gyflwyno'r ddadl heddiw, a diolch hefyd i'r holl bobl a gymerodd ran, gan gynnwys y carcharorion y buom yn siarad â hwy. Nawr, nid wyf yn aelod o'r pwyllgor mwyach, er fy mod ar ddechrau'r ymchwiliad hwn. Cymerais ran yn y ddau ymweliad â charchardai ac roeddwn ar y pwyllgor pan ddechreuasom drafod cynnwys yr adroddiad.

Credaf fod John Griffiths yn iawn yn dweud bod hwn yn fater sy'n ennyn teimladau cryfion, ac mae safbwyntiau pobl yn siŵr o amrywio, fel y mae'r ddadl hon wedi dangos. Er mwyn bod yn deg â'r Cadeirydd, rhoddodd gyfle i bob un ohonom ddweud ein barn ar hyn pan ddechreuwyd trafod beth fyddai'n mynd i mewn i'r adroddiad, ond wrth gwrs nid oeddem i gyd yn mynd i gytuno. Nawr, efallai fod gennym wahaniaethau gwleidyddol yma ynglŷn ag a ddylid ymestyn yr hawl i bleidleisio i gynnwys carcharorion ai peidio, ond a gaf fi nodi hefyd, hyd yn oed pe bai pob un ohonom yn cytuno i'w hymestyn, ac nid ydym, byddai problemau logistaidd ac ymarferol mawr o hyd mewn perthynas â chymhwyso'r hawl i bleidleisio? Er enghraifft, mae yna broblem gyda'r ffaith bod gennym garcharorion o Gymru mewn carchardai yng Nghymru a llawer o garcharorion o Gymru hefyd mewn carchardai yn Lloegr, ac mae gennym hefyd garcharorion o Loegr yn y carchar yng Nghymru. Os cawn etholiad yng Nghymru megis etholiad Cynulliad neu etholiadau llywodraeth leol, golyga hyn y gall rhai carcharorion bleidleisio—os yw'r syniad o ymestyn yr hawl yn cael ei dderbyn, bydd rhai carcharorion yn cael pleidleisio ac eraill na fyddant yn cael gwneud hynny, a bydd anawsterau wrth wahaniaethu rhwng y gwahanol gategorïau o garcharorion. Nid wyf yn dweud—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

Y cyfan yr hoffwn ei wneud yw tynnu sylw at y ffaith bod y rheini sydd â dedfrydau hwy na phedair blynedd eisoes wedi'u gosod mewn categori ar wahân gan y gwasanaeth carchardai. Felly, mae hyn yn rhywbeth y maent eisoes yn ei wneud.

Ydy, ac nid wyf yn anghytuno â'r sylw a wnaethoch, Jenny, ac nid wyf yn dweud na ellir goresgyn yr anawsterau. Ond yn sicr, credaf y bydd y ddeddfwriaeth yn ychwanegu at faich staff carchardai, sydd â digon i'w wneud fel y mae, mae'n debyg, a chlywsom rywfaint o dystiolaeth i'r perwyl hwnnw pan gawsom yr ymchwiliad.

Hefyd, beth sy'n digwydd os oes gennym sefyllfa debyg i 2017, pan oedd etholiadau lleol Cymreig yn cael eu dilyn yn gyflym gan etholiad cyffredinol. Pe bai'r sefyllfa honno'n digwydd eto yn y dyfodol, byddai gennych rai carcharorion yn gymwys i bleidleisio yn yr etholiadau leol. Yna, ychydig wythnosau'n ddiweddarach, efallai y cawn etholiad cyffredinol, y gallai fod ganddynt fwy o ddiddordeb ynddo nag yn yr etholiadau lleol, ac a wyddoch chi beth? Ni fydd ganddynt bleidlais. Bydd yn rhaid i rywun esbonio i grŵp o garcharorion pam nad oes ganddynt bleidlais, a hwythau wedi credu bod un ganddynt—pob lwc gyda hynny.

Nawr, ceir problem logistaidd hefyd mewn perthynas â phennu terfyn o ran pa garcharorion sy'n cael pleidleisio, felly mae gennym gyfaddawd, a gynigir gan yr adroddiad, o roi pleidlais i garcharorion sy'n bwrw dedfryd o bedair blynedd neu lai. Mae hyn yn well yn fy marn i na rhoi'r bleidlais i bob carcharor, a fyddai, rwy'n credu, yn anfon neges i'r gymdeithas y byddai'r cyhoedd ehangach yn ei chael hi'n anodd ei deall. Fodd bynnag, dywedwyd wrthym gan rai a oedd mewn awdurdod yn y gwasanaeth carchardai yn ystod ein hymweliadau y byddai'n llawer anos gweithredu'r hawl i garcharorion bleidleisio pe bai terfyn yn bodoli, oherwydd unwaith eto, mae'n creu categorïau gwahanol o garcharorion, gyda rhai ohonynt yn cael pleidleisio, ac eraill na chânt wneud hynny. Byddai gennym garcharorion ar yr un adain, nifer ohonynt wedi'u cael yn euog am droseddau tebyg iawn, ond wedi cael dedfrydau ychydig yn wahanol, a bydd rhai ohonynt yn cael pleidleisio, ac eraill na chânt wneud hynny. Mewn amgylchedd caeedig fel carchar, gallai hyn arwain at broblemau. Yn wir, yn hytrach na chynyddu morâl carcharorion, byddai rhoi'r bleidlais i rai ohonynt, ond nid i bob un ohonynt, yn gallu arwain at ddadlau a lleihau morâl cyffredinol adain mewn carchar yn ystod cyfnod etholiad.

Yn fy marn i, yr ateb mwyaf ymarferol fyddai peidio ag ymestyn yr hawl i bleidleisio i garcharorion o gwbl, ond derbyn y sefyllfa fel y mae ar hyn o bryd. Nid oes fawr neb yn yr etholaeth ehangach yn cefnogi rhoi'r bleidlais i garcharorion o gwbl. Mae'r rhan fwyaf yn credu bod carcharorion wedi fforffedu eu hawl i bleidleisio pan oeddent yn fforffedu hawl llawer pwysicach, sef yr hawl i'w rhyddid eu hunain. Mae carcharorion eisoes wedi'u dyfarnu'n analluog i gydymffurfio â'r gymdeithas sifil. Dyma'r penderfyniad a wnaed pan gawsant eu dedfrydu i garchar. Nid yw'n gwneud synnwyr o gwbl yng ngolwg y rhan fwyaf o'r cyhoedd yn gyffredinol i roi'r hawl iddynt bleidleisio. Ceir rhai cafeatau o ran carcharorion ar remánd nad ydynt wedi'u cael yn euog o unrhyw drosedd, ac o ran y rhai sydd ar drwyddedau dros dro, ond caiff y rhain i gyd eu cynnwys yn y ddeddfwriaeth bresennol. Felly, pam yr angen i ymestyn yr hawl i bleidleisio i garcharorion? Mae'r adroddiad hwn yn rhagarweiniad i ddeddfwriaeth wael arall, mae arnaf ofn, ac un arall sy'n dangos cyn lleied o gysylltiad sydd rhwng Cynulliad Cymru a'r cyhoedd yn gyffredinol yng Nghymru. Diolch.

Yn ei hymateb i'r adroddiad, dywedodd Llywodraeth Cymru, ac rwy'n dyfynnu,

'Mae Llywodraeth Cymru yn credu y bydd caniatáu i rai carcharorion o leiaf bleidleisio yn anfon neges gadarn a chadarnhaol i garcharorion bod ganddynt ran i'w chwarae yn ein cymdeithas ac, yn ei dro, bod ganddynt gyfrifoldebau tuag at y gymdeithas yn gyfan.' 

Mae honiad o'r fath yn anwybyddu'r ffaith bod llai nag un o bob 12 carcharor mewn gwirionedd yn y carchar am drosedd gyntaf. Mae'n anhygoel o anodd mynd i garchar y dyddiau hyn. Er enghraifft, nid oes gan lai nag un o bob wyth a gaiff eu carcharu am droseddau cyffuriau unrhyw gollfarnau neu rybuddion blaenorol, ac yn rhyfeddol, mae carcharor yn llawer mwy tebygol o fod ag o leiaf 46 o gollfarnau neu rybuddion blaenorol nag o fod yn droseddwr tro cyntaf. Yr holl droseddu, tra'u bod yn dal i allu pleidleisio, a dal i gael rhan mewn cymdeithas, a chyfrifoldebau yn eu tro tuag at gymdeithas yn gyffredinol.

Bob tro y bydd troseddwr wedi bod drwy'r system farnwrol, bydd y gwasanaethau prawf a'r barnwr neu'r ynadon wedi rhoi'r holl arwyddion sydd eu hangen arnynt i droseddwyr eu bod yn cael cyfle i newid—arwyddion cryf sy'n llawer mwy uniongyrchol nag unrhyw neges y gallai'r lle hwn ei hanfon. Rhybuddir pob troseddwr, a throseddwyr mynych hyd yn oed yn fwy felly, os byddant yn parhau i droseddu, y byddant yn peryglu eu hawliau, eu hawliau priodasol a'u rhyddid dyddiol. Mae ynadon, swyddogion prawf a barnwyr yn ei gwneud yn gwbl glir beth y mae troseddwr yn ei beryglu os yw'n aildroseddu, ac felly does bosibl na allwn gymryd y weithred o aildroseddu gan y troseddwr fel eu cydsyniad hwy i golli'r hawliau a'r rhyddid hwnnw.

Mae'r adroddiad hwn yn ymwneud â niferoedd yn unig, ond dylai ymwneud â mwy na niferoedd—mae yna egwyddorion difrifol iawn yma. Yn hytrach nag anfon neges i droseddwyr di-baid y bydd ganddynt gyfrifoldebau tuag at gymdeithas o hyd, mae'n gwneud y gwrthwyneb. Mae'n dweud, er gwaethaf rhybuddion mynych gan farnwyr a swyddogion prawf y byddwch yn colli'ch hawliau sifil os byddwch yn parhau i droseddu, gallwch barhau i droseddu gydag amgylchiadau llai negyddol o ran eich hawliau sifil personol nag sydd wedi bod yn wir hyd yn hyn. Mae'n anfon neges at aelodau o'r gymdeithas sy'n cydymffurfio â'r gyfraith fod ein dosbarth gwleidyddol yn fwy allan o gysylltiad nag yr oeddent yn ei feddwl, oherwydd maent am ganiatáu i'r rhai na allant lynu wrth y gyfraith gael rhan yn creu'r gyfraith.

Does bosibl fod troseddwr, tra yn y carchar yn bwrw ei ddedfryd, yn berson addas i ddylanwadu ar y broses o benderfynu ar y rheolau y mae'r cyhoedd sy'n cydymffurfio â'r gyfraith yn gorfod byw oddi tanynt. Ni chaiff llawer o bedoffiliaid a gafwyd yn euog o feddu ar ddelweddau anweddus o blant eu carcharu, ond hyd yn oed pan gânt eu carcharu, fel Jonathan McNeill, cânt ddedfrydau sy'n fyrrach na phedair blynedd. Nid oedd angen rhoi unrhyw arwydd i'r dyn hwn ynglŷn â chael rhan mewn cymdeithas; nid oedd ond wedi ymddeol o fod yn swyddog heddlu chwe mis cyn ei arestio a'i ddedfrydu i 15 mis o garchar. Ond mae Llafur ac eraill yn y Siambr hon yn amlwg yn meddwl y dylai ef a phedoffiliaid tebyg iddo fod â rhan mewn cymdeithas o hyd. Wel, ni ddylai, a dylai pobl deimlo cywilydd eu bod am fynd ar ôl eu pleidleisiau.

Wythnos yn unig ar ôl i'r lle hwn anfon neges at rieni y dylent deimlo'n wael ynglŷn â'r modd y maent yn disgyblu eu plant, mae'r un gwleidyddion yn dweud wrth y rhai sydd am weld lluniau o blant yn cael eu cam-drin y dylent deimlo'n well amdanynt eu hunain. Mae'n ffiaidd. Os ydych chi'n mynd i barhau i newid yr etholaeth, efallai y dylech brofi'r farn gyhoeddus am y newidiadau arfaethedig yn briodol cyn cytuno arnynt yn y lle hwn. Nid wyf wedi cael unrhyw ohebiaeth gan yr etholwyr yn gofyn am ganiatáu i garcharorion bleidleisio. Fodd bynnag, rwy'n clywed gan bleidleiswyr sy'n pryderu bod y GIG yn methu, y system addysg yn methu a'r system gofal cymdeithasol yn methu. Nid oes ryfedd fod Llafur am newid yr etholaeth a chaniatáu i'r rhai nad ydynt yn malio dim, os o gwbl, ynglŷn â pha mor deg y mae cymdeithas yn gweithredu bleidleisio drostynt. Diolch.

Galwaf ar y Llywydd i siarad ar ran Comisiwn y Cynulliad—Elin Jones.

Diolch. Dwi'n ddiolchgar am y cyfle i ymateb ar ran Comisiwn y Cynulliad i'r adroddiad manwl yma gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau. Dwi eisiau amlinellu yn gyntaf pam ein bod ni'n cael y ddadl yma heddiw. Pan oeddwn i a'r Comisiwn yn ystyried sut i arfer y pwerau newydd a ddarparwyd yn Neddf Cymru 2017 i wneud newidiadau i etholfraint y Cynulliad, un o'r materion a ddaeth i'm sylw yn gynnar oedd hawliau carcharorion i bleidleisio.

Roedd Llys Hawliau Dynol Ewrop wedi canfod mewn dyfarniadau olynol fod y Deyrnas Unedig yn torri'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol drwy wahardd carcharorion yn gyffredinol rhag pleidleisio. Mae dyletswydd felly i sicrhau bod etholfraint y Cynulliad yn gydnaws â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. Felly, daeth hawliau pleidleisio carcharorion yn un o'r materion blaenaf i'w hystyried yng nghyd-destun newid etholfraint y Cynulliad.

Bydd Aelodau'n ymwybodol bod Llywodraeth y DU wedi gwneud trefniadau gweinyddol a fydd yn galluogi nifer cyfyngedig o garcharorion i bleidleisio. Mae Cyngor Ewrop wedi cymeradwyo dull Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ond nid ydym yn gwybod eto a yw'r trefniadau hyn yn ddigonol ym marn llys Ewrop. O ran y Cynulliad, prif ofyniad dyfarniad llys Ewrop yw bod penderfyniadau ystyriol yn cael eu gwneud ynglŷn â hawliau carcharorion i bleidleisio mewn etholiadau i ddeddfwrfeydd.

Gofynnodd Comisiwn y Cynulliad am farn y cyhoedd ar y mater yma yn 2018, fel rhan o'n hymgynghoriad ni ar 'Creu Senedd i Gymru'. Fe wnaeth yr ymgynghoriad hynny amlygu'r cymhlethdodau cyfreithiol, moesegol ac ymarferol sydd ynghlwm wrth roi'r bleidlais i garcharorion. Felly, gwnaethom gytuno fel Comisiwn fod angen parhau i ystyried y mater yma'n fanwl, ar sail drawsbleidiol, er mwyn galluogi'r Cynulliad fel deddfwrfa i roi ei farn ar y maes polisi yma cyn cyflwyno unrhyw gynigion deddfwriaethol.

Felly, ym mis Medi 2018, ysgrifennais i at y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a gofyn iddynt i ystyried y mater hwn ymhellach. Gweler y gwaith sydd nawr wedi ei gyflawni a'r adroddiad sydd ger ein bron ni heddiw. Ystyriodd Comisiwn y Cynulliad adroddiad ac argymhellion y pwyllgor yn ofalus. Prif argymhelliad y pwyllgor yn ei adroddiad oedd y dylai Llywodraeth Cymru a Chomisiwn y Cynulliad ddeddfu i roi'r bleidlais i garcharorion sy'n bwrw dedfrydau o lai na phedair blynedd.

Rwy’n ymwybodol bod y Cwnsler Cyffredinol wedi ysgrifennu at y pwyllgor yn ddiweddar yn amlinellu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i’r egwyddor o roi'r hawl i garcharorion bleidleisio ym mhob etholiad datganoledig yng Nghymru—

A wnaiff y Llywydd ildio?

Gwnaf.

Rydych yn dweud eich bod yn teimlo dyletswydd i wthio am yr hawl i garcharorion bleidleisio, ond onid yw hynny'n ei danddatgan mewn gwirionedd? Onid ydych o dan rwymedigaeth gyfreithiol i wneud hynny, wrth siarad ar ran y Comisiwn, yn yr un ffordd ag y byddai Jeremy Miles ar ran Llywodraeth Cymru? Fel cyrff cyhoeddus, mae'r gyfraith yn mynnu eich bod yn ystyried dyfarniadau Siarter Hawliau Dynol Ewrop.

Ydy, rwy'n cytuno, ac roeddwn yn meddwl mai dyna beth a ddywedais. Os nad oeddwn yn glir yn yr hyn a ddywedais, yna yn sicr mae cydymffurfio â'r confensiwn yn rhywbeth y mae'n ddyletswydd ar y Cynulliad Cenedlaethol i'w sicrhau—ei fod yn cydymffurfio â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, a hynny sydd wedi gyrru'r holl waith hyd yma.

Os af fi nôl, felly, i argymhelliad y pwyllgor, mae'r Comisiwn wedi ystyried a fyddai'r Bil Senedd ac etholiadau, sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd gan y Cynulliad, yn gyfrwng deddfwriaethol addas ar gyfer unrhyw gynigion gan Lywodraeth Cymru, ac wedi dod i'r casgliad na fyddai'r Bil yn gyfrwng deddfwriaethol addas, yn ein barn ni ar hyn o bryd. Mae'r Comisiwn yn cytuno'n gryf â barn y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y byddai rhoi hawliau pleidleisio i garcharorion yn gyfystyr â newid sylweddol i'r etholfraint. Dylai unrhyw ddarpariaethau i gyflawni newid o'r fath gael eu cynnwys mewn Bil wrth ei gyflwyno, yn hytrach na'u mewnosod drwy welliannau. Er bod yr ymchwiliad i hawliau pleidleisio carcharorion a gynhaliwyd gan y pwyllgor wedi ystyried y mater polisi hwn yn fanwl, mae'r Comisiwn yn cytuno â'r pwyllgor materion cyfansoddiadol na all hyn gyfateb i waith craffu ar Fil yng Nghyfnod 1. O'r herwydd, nid yw'r Comisiwn o'r farn y dylid cyflwyno gwelliannau i'r Bil Senedd ac etholiadau i fynd i'r afael â'r mater yma.

Mae'n werth imi hefyd egluro beth yw cylch gwaith Comisiwn y Cynulliad o ran materion etholiadol. Mae'r Cynulliad, wrth gwrs, wedi rhoi mandad i'r Comisiwn gyflwyno deddfwriaeth i ostwng yr oedran pleidleisio ar gyfer etholiadau'r Cynulliad. Fodd bynnag, Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol o hyd am bolisi o ran pob etholiad datganoledig yng Nghymru. Mae pleidlais i garcharorion hefyd yn faes polisi llawer mwy cymhleth na rhoi'r hawl i bobl ifanc 16 a 17 oed i bleidleisio. Am y rhesymau hyn, dwi'n credu bod datblygu unrhyw gynigion deddfwriaethol mewn perthynas â hawliau pleidleisio carcharorion ar gyfer etholiadau’r Cynulliad, a’r cyfrifoldeb am ymateb i'r rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor, yn fater i Weinidogion Cymru.

I gloi, felly, dwi'n diolch i'r pwyllgor am gynnal yr ymchwiliad manwl yma. Heb os, mae'n gyfraniad pwysig iawn ar y cwestiwn sylfaenol hwn sy'n ymwneud â materion cyfansoddiadol a hawliau dynol pwysig y bydd Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad, maes o law, yn mynd i'r afael â nhw.

Galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James.

Diolch, Lywydd dros dro. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Cadeirydd ac i'r pwyllgor am eu harchwiliad manwl o'r materion niferus sy'n ymwneud â phwnc emosiynol a chymhleth hawliau pleidleisio i garcharorion. Roedd yr ymchwiliad a'r adroddiad yn drylwyr ac yn wrthrychol. Mae'r dadansoddiad a'r argymhellion yn sicr wedi helpu i lywio ein casgliadau polisi a nodir yn fy ymateb ysgrifenedig i'r argymhellion, sydd eisoes wedi'i gyhoeddi. Rydym yn derbyn, neu'n derbyn mewn egwyddor, holl argymhellion y pwyllgor a gyfeiriwyd at Lywodraeth Cymru. Mae ein rhesymeg wedi'i nodi yn fy ymateb, felly nid af drwy hynny eto.

Fel y pwysleisiwyd yn adroddiad y pwyllgor, ceir materion cyfreithiol a gweinyddol pwysig i fynd i'r afael â hwy wrth weithredu hawl carcharorion i bleidleisio. Bydd angen i Lywodraeth Cymru weithio gyda Llywodraeth y DU ac yn benodol gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi i sicrhau'r bleidlais i garcharorion mewn modd amserol, cydlynol ac effeithiol. Mae fy swyddogion eisoes wedi dechrau cysylltu â chysylltiadau ar draws ystod o sefydliadau Llywodraeth y DU.

Ond dim ond rhan o'r paratoi a'r ymgysylltu sydd ei angen yw hynny. Mae'r hawl i bleidleisio yn arf gwerthfawr a phwerus. Mae angen i bleidleiswyr gael gwybod am beth y maent yn pleidleisio a phwy sydd am eu cynrychioli. Mae angen i ymgeiswyr a phleidiau gwleidyddol allu estyn allan at bleidleiswyr a chyfleu eu polisïau iddynt. Os yw ymestyn y bleidlais i gynnwys carcharorion a phobl ifanc yn y ddalfa yn mynd i fod yn ystyrlon, mae angen inni hefyd wneud llawer o waith ar y materion meddalach a nodir yn adroddiad y pwyllgor, megis ymwybyddiaeth ac addysg pleidleiswyr, hygyrchedd gwybodaeth a chyfryngau a chymorth ymarferol i helpu carcharorion a phobl ifanc yn y ddalfa i gofrestru eu pleidlais.

Rwyf bob amser wedi dweud yn glir fod Llywodraeth Cymru yn credu'n gryf yn yr egwyddor y dylai o leiaf rai carcharorion gael y bleidlais mewn etholiadau datganoledig yng Nghymru. Byddwn yn gweithio i gyflwyno deddfwriaeth yn y Cynulliad hwn i alluogi carcharorion a phobl ifanc yn y ddalfa o Gymru sy'n bwrw dedfryd o garchar o lai na phedair blynedd i bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol. Ein nod yw sicrhau bod carcharorion a phobl ifanc gymwys yn y ddalfa yn gallu pleidleisio yn yr etholiadau llywodraeth leol arferol nesaf yn 2022.

Fodd bynnag, yn anffodus, nid ydym yn credu y bydd yn bosibl datrys yr holl faterion a grybwyllir yn adroddiad y pwyllgor mewn pryd i gynnwys darpariaeth ar gyfer etholiadau'r Cynulliad yn y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) sy'n cael ei ystyried gan Aelodau'r Cynulliad ar hyn o bryd. Am yr holl resymau y mae'r Llywydd newydd eu nodi, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hwy, mae angen inni roi ystyriaeth well i'r hyn sydd angen inni ei wneud a meddwl am hynny'n fwy penodol. Fe ddychwelaf at y pwynt hwnnw ychydig yn nes ymlaen yn fy araith.

Felly, bydd hwn yn grŵp bach iawn o etholwyr newydd, ond mae ganddynt amgylchiadau arbennig sy'n torri ar draws llawer o'r trefniadau hirsefydlog ar gyfer cofrestru i bleidleisio a bwrw pleidlais. Yn syml iawn, fel y mae'r Llywydd newydd ei nodi, nid oes digon o amser i weithio drwy'r holl ofynion cyfreithiol a gweinyddol newydd y byddai'n rhaid eu sefydlu ar gyfer etholiad a gynhelir yn 2021, a'u profi gyda Llywodraeth y DU, y gwasanaeth carchardai a'r swyddogion cofrestru etholiadol. Er mwyn i unrhyw gategori newydd o bleidleiswyr allu pleidleisio yn etholiad y Cynulliad ym mis Mai 2021, cofiwch y byddai angen i'r holl ddeddfwriaeth sylfaenol, yr is-ddeddfwriaeth a'r canllawiau fod yn eu lle erbyn mis Gorffennaf 2020, pan fydd y canfasio'n dechrau ar gyfer llunio'r gofrestr a fydd yn gymwys yn yr etholiadau hynny.

Bydd angen i ni hefyd weithio'n agos gyda'r Comisiwn Etholiadol, llywodraethwyr a swyddogion carchardai, pleidiau gwleidyddol, darparwyr addysg, sefydliadau'r cyfryngau a charcharorion eu hunain i ddatblygu canllawiau a gweithdrefnau clir, cywir ac ymarferol i hysbysu a chynorthwyo carcharorion ynglŷn â sut i gofrestru a bwrw eu pleidlais. Yn unol â hynny, ni fydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno gwelliannau i'r Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru); byddwn yn chwilio am gyfrwng deddfwriaethol priodol i gyflwyno darpariaeth cyn gynted â phosibl er mwyn galluogi carcharorion a phobl ifanc yn y ddalfa o Gymru i bleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad. Yr etholiad Cynulliad cyffredinol cyntaf y byddai carcharorion a phobl ifanc yn y ddalfa yn gallu pleidleisio ynddo, felly, fyddai'r etholiad yn 2026.  

Bydd y nifer sy'n cael yr hawl i bleidleisio gan y newidiadau hyn yn fach—tua 2,000 ar y mwyaf—ond mae hwn yn gam pwysig ymlaen, yn ymarferol ac mewn egwyddor. Mae angen inni wneud yn siŵr ei fod yn fwy na gweithred ddisylwedd heb unrhyw effaith ymarferol y tu hwnt i'r hyn a ysgrifennwyd ar y llyfr statud. Mae hynny'n golygu y bydd angen i ni, a'r holl asiantaethau eraill sy'n gysylltiedig, fuddsoddi amser ac ymdrech i sicrhau bod y seilwaith angenrheidiol ar waith, wedi'i brofi, a'i fod yn gadarn. Rwy'n hapus iawn i ymateb i gais John i roi gwybod i'r pwyllgor am ein cynnydd mewn perthynas â phob un o'r argymhellion a sut y'u gweithredwn mewn manylder ymarferol, a byddaf yn sicrhau bod swyddogion yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor wrth i'r materion hynny fynd rhagddynt.

Rydym am i'r grŵp newydd hwn o bleidleiswyr allu arfer eu hawliau a gwneud hynny gan wybod eu bod yn ddinasyddion, fod ganddynt ran mewn cymdeithas a bod ganddynt rwymedigaethau i gymdeithas hefyd. Credaf yn gryf y bydd yr elw ar fuddsoddiad o'r fath yn hynod o werth chweil. Diolch.

Galwaf yn awr ar John Griffiths, fel Cadeirydd y pwyllgor, i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr. Wel, mae wedi bod yn ddadl ddiddorol gyda safbwyntiau cymysg. Wrth gwrs, roedd barn gymysg ar y pwyllgor, rhywbeth a adlewyrchwyd yn yr adroddiad, ond mae'r mwyafrif yn cefnogi argymhellion y pwyllgor a'r adroddiad ei hun. Credaf fod nifer o faterion ymarferol sy'n rhaid mynd i'r afael â hwy, fel yr amlinellwyd gan yr Aelodau, ond ymdrinnir â'r rheini yn yr adroddiad a'r argymhellion.

Wrth gwrs, clywsom gan staff carchardai a ddywedodd eu bod yn cydnabod yr anawsterau hynny—peth o'r fiwrocratiaeth a'r problemau system a allai fod yn gysylltiedig â hyn—ond nad oeddent yn anorchfygol o bell ffordd. Yn wir, roedd llywodraethwr y carchar a'r staff yn gefnogol iawn i'r cyfeiriad teithio y mae'r adroddiad yn ei argymell, ac roeddem yn ddiolchgar iawn am y lefel honno o ddealltwriaeth.

Fel yr argymhellwn, bydd yn rhaid cael memorandwm cyd-ddealltwriaeth, fel yr ydym yn ei argymell, y gall Llywodraeth Cymru a'r Comisiwn Etholiadol fynd ar ei drywydd gyda Llywodraeth y DU a'r gwasanaeth carchardai. Bydd hynny'n mynd i'r afael â materion ynghylch sicrhau bod carcharorion yn cael eu cofrestru i bleidleisio, os ydynt yn gymwys; eu bod yn cael cymorth i gymryd rhan; fod mynediad i bleidiau gwleidyddol allu cyfarfod â charcharorion at ddibenion ymgyrchu; a bod cydgysylltydd etholiadau ym mhob carchar sydd â charcharorion o Gymru. Mae'r holl faterion hynny'n rhai ymarferol iawn, Ddirprwy Lywydd, ac rydym yn eu cydnabod ac yn rhoi sylw iddynt yn ein hadroddiad mewn ffordd yr un mor ymarferol. Nid ydynt yn anorchfygol, ac fel y dywedais, cafodd hynny ei dderbyn gan y rheini a fydd yn gyfrifol am wneud y trefniadau o fewn y carchar.

Bydd yn rhaid rhoi gwybodaeth i garcharorion a mynd i'r afael â'r diffyg mynediad at gyfryngau Cymru o ran carchardai yn Lloegr, a chlywsom yn effeithiol iawn gan garcharorion yn Eastwood Park. Felly, oes, mae cryn dipyn o faterion ymarferol yn codi, ond mae modd goresgyn pob un ohonynt. Yn wir, rwy'n credu bod yna ymdeimlad clir o'r ewyllys angenrheidiol o fewn carchardai ac ymhlith partneriaid angenrheidiol i wneud yn siŵr fod yr anawsterau hynny'n cael eu goresgyn.

Mae wedi bod yn waith diddorol a gwerth chweil, ac rwy'n credu i'r pwyllgor fwynhau'r gwaith, gan wybod ei fod yn rhywbeth sydd o werth ymarferol—mae'n rhywbeth y gofynnwyd i ni ei wneud. Mae'n rhywbeth sy'n cydnabod cyfrifoldebau'r sefydliad hwn mewn perthynas â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, fod gofyniad clir gan y corff rhyngwladol pwysig iawn hwnnw i'r materion hyn gael sylw, ac yn wir, wrth gwrs, y dyfarniad gan Lys Hawliau Dynol Ewrop na ellir amddiffyn gwahardd eu gofynion a'n cyfrifoldebau yn ddiwahân. Mae Llywodraeth y DU wedi cydnabod hynny gyda'r newidiadau cyfyngedig a wnaethant, ac y cyfeiriais atynt yn gynharach, ac mae'n rhaid i ni hefyd fabwysiadu safbwynt yma ynglŷn â sut i fynd i'r afael â'r gofynion hynny. Rwy'n falch iawn fod yr adroddiad wedi llwyddo i wneud hynny'n effeithiol, rwy'n credu—mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn hynny. Rwy'n deall yr hyn a ddywedodd y Llywydd mewn perthynas â gwaith y pwyllgor a'r cyfrifoldeb yr ydym wedi'i dderbyn, wedi ymgymryd ag ef, ac wedi'i gyflawni'n briodol, rwy'n gobeithio.

Wrth gwrs, roedd llawer o'r hyn a glywsom yn y ddadl, Ddirprwy Lywydd, yn ymwneud â materion o egwyddor ehangach yn hytrach na'r problemau mwy ymarferol. Rwy'n credu bod hynny'n hollol iawn; mae yna faterion o egwyddor ehangach yn codi. Rydym yn cydnabod hynny yn yr adroddiad. Buaswn yn cytuno â rhai o'r Aelodau a siaradodd, fel Leanne Wood, Jenny Rathbone ac Alun Davies, a diolch i Alun Davies am y gwaith a wnaeth fel Gweinidog yn bwrw ymlaen â'r materion hyn, ac yn ein rhoi mewn sefyllfa lle y gallwn wneud y cynnydd y gobeithiaf y byddwn yn ei wneud maes o law.

Rwy'n deall yn iawn y disgrifiad a roddodd yr Aelodau o'r system cyfiawnder troseddol sydd gennym. Rwy'n credu ei bod wedi torri; nid wyf yn credu bod unrhyw amheuaeth am hynny. Mae'n orlawn iawn, sy'n ei gwneud hi'n anodd iawn datblygu hyfforddiant priodol, adsefydlu priodol. Mae hynny'n bwysig, onid yw? Ac yn wir, cydnabu Rory Stewart, un o'r Gweinidogion diweddar ar lefel y DU gyda chyfrifoldeb am hyn. Mewn gwirionedd, rwy'n credu ei fod wedi dweud yn eithaf dramatig ac yn drawiadol iawn y byddai'n ymddiswyddo o'r swydd os na allai newid y system o fewn cyfnod penodol o amser. Roedd yn ffordd eithaf dramatig o fynd i'r afael â'i gyfrifoldebau. Daeth materion eraill ar ei draws, fel y gwyddom, mewn ffordd eithaf dramatig hefyd, ond credaf fod honno'n ffordd drawiadol i Weinidog gydnabod ei gyfrifoldebau, gan gydnabod cyflwr presennol y system cyfiawnder troseddol a'r system carchardai, a bod eisiau gwneud rhywbeth effeithiol yn ei gylch.

Felly, mae yna broblemau difrifol, a'r hyn a wnânt mewn gwirionedd yw arwain at fwy o droseddu a mwy o ddioddefwyr troseddau, oherwydd os na chaiff pobl eu hadsefydlu'n briodol pan gânt eu rhyddhau, fel sy'n digwydd i bron bob carcharor, mae'n amlwg eu bod yn fwy tebygol o aildroseddu a niweidio ein cymunedau, eu hunain a'u teuluoedd ymhellach.  

A wnaiff y Cadeirydd ildio?

Fe ildiaf.

Rhaid bod y dystiolaeth a roddwyd gan yr Ymddiriedolaeth Diwygio Carchardai wedi creu argraff arno, fel y gwnaeth arnaf fi, pan ddywedodd, 'Gadewch inni beidio ag anghofio bod llawer o'r bobl sydd yn y carchar yn dod, i raddau anghymesur, o gymunedau du a lleiafrifoedd ethnig, ac i raddau anghymesur o gymunedau difreintiedig hefyd.' Nid ydynt yn gymuned ar wahân; maent yn rhan o'n cymuned ni. Ac mae hynny'n iawn, oherwydd os methwn roi darpariaeth adsefydlu ddigonol ar waith—ac mae rhan o'r ddadl hon yn ymwneud â hynny hefyd—yna, mewn gwirionedd, yr hyn a ddywedwn yw ein bod yn diystyru'r bobl hynny, a Duw a'n helpo wedyn o ran goblygiadau hynny pan gânt eu rhyddhau yn ôl i mewn i'n cymuned, oni bai ein bod yn eu trin fel dinasyddion.

Cytunaf yn llwyr â hynny. Fel y dywedais, yr hyn yr ydym yn siarad amdano, yn fy marn i, yw gwneud y peth iawn o ran egwyddor, ond gwneud y peth iawn hefyd o ran yr effaith ymarferol. Ac nid wyf yn dweud bod rhoi'r bleidlais i garcharorion yn mynd i roi hwb mawr i adsefydlu ac ailintegreiddio, ond rwy'n credu ei fod yn arwydd pwysig, ac rwy'n credu, pan oeddem yn cymryd tystiolaeth yn y carchardai gan garcharorion a staff, a'r tu allan i'r carchar yn ein gwrandawiadau pwyllgor, roedd cydnabyddiaeth a chefnogaeth gyffredinol i'r safbwynt hwnnw. Gallai ymddangos fel rhywbeth eithaf bach o ran adsefydlu cyffredinol, ond mae'n sylweddol mewn gwirionedd. A dyna'n sicr yw'r ffordd rwy'n ei weld, ac rwy'n falch iawn fod y mwyafrif o'r pwyllgor yn ei weld yn yr un ffordd.

Y cynnig—. Arhoswch funud. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.