Mae eitem 7 ar ein hagenda yn ddatganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar yr economi sylfaenol. Galwaf ar Lee Waters, Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth.

Heddiw, rydym ni'n nodi'r cynlluniau a fydd yn llywio ein hadferiad economaidd o bandemig coronafeirws. Mae argyfwng COVID wedi dangos i ni'n glir iawn pwysigrwydd economi sy'n fwy cadarn i wrthsefyll ergydion allanol. Mae wedi tanlinellu'r rhan hollbwysig mae gweithwyr allweddol yn ei chwarae, a phwysigrwydd nwyddau a gwasanaethau bob dydd i les ein cymunedau ac i'n heconomi. Daeth cyfyngiadau cadwyni cyflenwi hir byd-eang cost isel i'r amlwg yn gyflym iawn yng nghyfnodau cynnar y pandemig. Yn rhy aml, ni chafodd ein harchebion ni ar gyfer cyfarpar diogelu personol o wledydd cost is eu cyflawni. Ydyn, mae ffatrïoedd yn Tsieina yn gallu gwneud mygydau'n rhad, ond nid yw hynny'n fawr o gysur pan fydd y gadwyn gyflenwi'n fregus, gan chwalu pan fydd ei hangen arnoch chi fwyaf.

Wrth i ni ddechrau edrych y tu hwnt i'r pandemig, mae'n hanfodol ein bod ni'n dysgu gwersi o'r ffordd y mae ein heconomi wedi gwneud yn wyneb yr argyfwng, ac ein bod ni'n gosod llwybr ar gyfer adferiad sy'n gwneud ein cymunedau'n gryfach. Heddiw, gwnaethom ni nodi pum maes blaenoriaeth ar gyfer adfer yn ein cenhadaeth cadernid ac ailadeiladu economaidd, a'r cyntaf yw cryfhau'r economi sylfaenol. Mae hynny'n golygu gwneud mwy o'r nwyddau a'r gwasanaethau yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw yng Nghymru. Bydd hyn nid yn unig yn ein gwneud ni'n fwy diogel, ond bydd yn creu gwell swyddi yn nes at adref, a band cynyddol o gwmnïau Cymru sydd wedi'u gwreiddio yn ein cymunedau ond sy'n gallu masnachu ac allforio y tu hwnt i'n ffiniau.

Rydym ni wedi gwneud cynnydd o ran tynnu sylw at swyddogaeth yr economi sylfaenol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Rydym yn bwriadu arbrofi, i brofi dulliau gweithredu. Rydym ni wedi neilltuo £4.5 miliwn i ariannu mwy na 50 o dreialon mewn amrywiaeth o sectorau i brofi ymyriadau. Ym Mlaenau Gwent, gwnaethom ni gefnogi cymdeithasau tai i edrych ar y gadwyn gyflenwi leol i helpu cwmnïau lleol i elwa ar wario ar gartrefi newydd. Yn Sir Gaerfyrddin, mae'r cyngor, y bwrdd iechyd a'r brifysgol yn gweithio gyda chynhyrchwyr bwyd i gael mwy o fwyd lleol ar blatiau lleol. Yn Nhreherbert, rydym ni'n helpu'r gymuned i gymryd rheolaeth dros y dirwedd o amgylch eu tref am genedlaethau i ddod, i ddefnyddio tir cyhoeddus a choedwigaeth sy'n weddill i wneud bywoliaeth—prosiect ardderchog Croeso i'n Coed, Skyline. Ochr yn ochr â hyn, rydym ni'n cefnogi creu canolfan ragoriaeth goed i sicrhau, yn hytrach na defnyddio coed Cymru ar gyfer cynhyrchion gwerth isel, fel sy'n digwydd mor aml yn awr, fel paledi a meinciau gardd, gan ar yr un pryd, fewnforio llawer iawn o goedwigaeth ar yr un pryd, y gallwn ni eu defnyddio yn lle hynny i adeiladu tai pren o ansawdd da yng Nghymru. Mae arloesi a chynhyrchiant yr un mor bwysig yn yr economi sylfaenol ag yn y sector nwyddau y gellir eu masnachu.

Rydym ni'n defnyddio'r gronfa i dyfu bwyd gan ddefnyddio technoleg newydd, gan ddefnyddio deallusrwydd artiffisial i helpu i ddatblygu modelau gofal newydd, defnyddio caffael i wella ansawdd gwaith ym maes gofal cymdeithasol, a defnyddio microfusnesau a mentrau cymdeithasol i ddatblygu model mwy cynaliadwy ar gyfer y sector sylfaenol allweddol hwn. Rydym ni hyd yn oed yn mewnforio model Sardinia o gyllid amgen i ogledd Cymru drwy'r Celyn, arian amgen a all helpu i atal arian rhag gollwng o'n heconomi. Mae wedi gweithio yno, felly pam na ddylai weithio yma? Treialon yw'r rhain i gyd, ac rydym ni wedi sefydlu cymuned ymarfer i helpu'r prosiectau i ddysgu oddi wrth ei gilydd. Mae gennym ni gymaint o ddiddordeb mewn dysgu o'r hyn y maen nhw'n ei chael hi'n anodd ag yr ydym ni yn yr hyn sy'n llwyddo. Efallai mai ni yw'r Llywodraeth gyntaf i ddweud bod methiant yn iawn, cyn belled â'n bod ni'n dysgu oddi wrth y mater. Rydym ni wedi neilltuo £3 miliwn arall yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod i gynyddu a lledaenu'r hyn sy'n gweithio yn y treialon hyn, oherwydd gwyddom ni fod arfer gorau yn aml yn teithio'n dda, ac rydym ni'n gobeithio y bydd Llywodraeth nesaf Cymru yn gweithio ar gael y datblygiadau arloesol hyn i'r brif ffrwd. 

Rydym ni wedi bod yn dysgu hefyd o lwyddiannau mannau eraill, o gyngor Preston ac eraill yn Lloegr a'r Alban, wrth ddatblygu cyfoeth cymunedol. Mae dros hanner y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru a gafodd eu sefydlu o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn gweithio gyda ni ar hyn o bryd i nodi'r asiantau ar gyfer newid hynny yn eu heconomi leol—eu sefydliadau angor lleol fel y coleg addysg bellach, yr ysbyty a'r orsaf heddlu nad ydyn nhw'n mynd i unman ac sydd ar hyn o bryd yn gwario llawer o'u harian y tu allan i'w hardaloedd. Fesul llinell, yr ydym ni'n mynd drwy eu gwariant i weld pa gyfle sydd ar gael i ailgyfeirio arian—arian cyhoeddus—yn ôl i'w cymunedau eu hunain i atal y gollyngiadau ac i helpu i feithrin cadernid ar gyfer ein trefi a'n pentrefi yn y cyfnod anodd hwn. Drwy'r gwaith hwn, rydym ni wedi nodi bod hanner yr arian sy'n cael ei wario ar fwyd gan y GIG yng Nghymru yn mynd i gynhyrchwyr a chyflenwyr bwyd y tu allan i Gymru. Ym mhob categori bwyd, mae cyflenwyr lleol a allai fod yn dod o hyd i'r cynnyrch hwnnw.

Nid arf i gyfrifwyr yn unig yw caffael; mae'n sbardun allweddol ar gyfer cyfiawnder cymdeithasol ac amgylcheddol. Rydym ni ar hyn o bryd yn gwneud darn mawr o waith i wau cadernid i'n system fwyd i gefnogi cyflenwyr lleol ac i leihau milltiroedd bwyd. Rydym ni'n eistedd i lawr gyda rhai o'r prif ddosbarthwyr bwyd, fel Castell Howell yn Cross Hands yn fy etholaeth i fy hun, i ddeall sut y gallwn ni weithio gyda nhw i gynyddu nifer y cynhyrchion wedi'u gwneud yng Nghymru y maen nhw'n eu gwerthu i fwytai ac ysgolion. Ond newydd ddechrau ar y rhaglen ddiwygio eang ac uchelgeisiol hon yr ydym ni. Mae potensial enfawr yn agenda'r economi sylfaenol i feithrin cadernid yn ein heconomïau lleol, i greu gwell swyddi yn nes at adref ac i adeiladu busnesau lleol cryfach. Mae llawer mwy i'w wneud, a dyna pam yr ydym ni wedi'i roi ar flaen ein rhestr o fesurau i lywio ein taith allan o ddirwasgiad. Diolch.

A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad? Rwy'n cytuno â'r Dirprwy Weinidog; rwy'n credu bod y pandemig wedi cryfhau'r achos dros yr economi sylfaenol, am y rhesymau a amlinellodd ef.

Bymtheg mis yn ôl, Dirprwy Weinidog, gwnaethoch chi ddweud y byddech chi'n adeiladu'r ffordd wrth i chi deithio o ran y dull arbrofol o ymdrin â'r economi sylfaenol. Yn ôl bryd hynny, ym mis Tachwedd 2019, sy'n ymddangos yn amser maith yn ôl erbyn hyn, rhoddais i gefnogaeth fy mhlaid. Nawr eich bod chi wedi gosod y ffordd, a ydych chi'n credu bod y dull arbrofol hwn wedi gweithio, yn ystod cyfnod sydd wedi bod yn gythryblus, a dweud y lleiaf? Sut ydych chi wedi ail-lunio eich dull o ystyried heriau'r pandemig, pan fydd llawer o fusnesau, wrth gwrs, wedi'u cau? Beth sydd wedi gweithio a beth sydd heb weithio? Mae'n debyg mai dyna'r cwestiwn yno.

Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach a CholegauCymru wedi cyflwyno nifer o safbwyntiau yr oeddwn i eisiau eu codi gyda chi a gofyn i chi am eich safbwynt arnyn nhw. Sut yr ydych chi'n mynd i gynyddu'r dull gweithredu ar gyfer yr economi sylfaenol i'w gwneud yn berthnasol i nifer fwy o gwmnïau? Dyna'r cwestiwn. Beth yw eich barn chi o ran yr awgrym y dylai cymysgedd amrywiol o sefydliadau—felly, busnesau bach a chanolig, mentrau cymdeithasol a'r trydydd sector—ddarparu gwasanaethau sylfaenol? Sut yr ydych chi'n mynd i sicrhau bod caffael yn y sector cyhoeddus yn hygyrch i fusnesau bach a chanolig mewn amgylchedd cystadleuol, a bod cymorth digonol ar gael fel y gallan nhw feithrin gallu a bod mewn sefyllfa i fanteisio ar y cyfleoedd hyn? Fel y mae'r adroddiad a oedd wedi'i gomisiynu gan ColegauCymru 'Galluogi Adnewyddu'—rwy'n dyfynnu ganddyn nhw yma—

'un o brif broblemau Cymru yw nad yw'r sectorau sylfaenol sydd wedi'u hariannu yn gyhoeddus wedi'u trefnu i fod o fudd i gontractwyr preifat lleol hyd yn oed pan fydd y gwaith yn mynd i gwmnïau lleol.'

Mae problem o ran y canol coll yno, felly byddwn i'n gwerthfawrogi safbwyntiau yn hynny o beth. Yna, pa mor llwyddiannus, Dirprwy Weinidog, ydych chi'n meddwl y mae gwaith y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi bod yn sbarduno gwerth cymdeithasol mewn caffael lleol? A ydych chi nawr yn nes at ddiffinio sut olwg sydd ar lwyddiant? Yn olaf, pa gynlluniau sydd gennych chi o ran gweithio trawsadrannol o fewn Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â materion strwythurol yn economi Cymru? Pa bolisïau maes sylfaenol ydych chi'n eu gweld fel blaenoriaethau? Rwy'n meddwl am awgrymiadau yma: newid hinsawdd, datgarboneiddio tai, caffael bwyd, iechyd a gofal cymdeithasol, amaethyddiaeth ac adeiladu. Pa bethau eraill ydych chi'n eu gweld fel heriau y mae angen eu hwynebu fel blaenoriaethau?

Wel, bobl bach, tua dwsin o gwestiynau, sy'n mynd i fod yn amhosibl gwneud cyfiawnder â nhw yn yr amser. Felly, nid wyf i'n siŵr pa un o'r dwsin mae Russell George wir eisiau i mi ei ateb, oherwydd ni fedraf i ateb pob un ohonyn nhw. Felly, gadewch i mi geisio rhoi ateb cyffredinol.

Fe wnaeth ef fy nyfynnu'n gywir gan ddefnyddio'r ymadrodd Basgeg o 'adeiladu'r ffordd wrth i ni deithio'. Yn wreiddiol, roeddwn i wedi rhoi cynnal profion ar fersiwn mwy gwamal—ein bod ni'n ei 'ddyfeisio wrth fynd', ac yr wyf i'n deall nawr ei fod wedi ymddangos yn neunydd etholiad Russell George a'r Ceidwadwyr, felly yr wyf i'n amlwg wedi darparu gwasanaeth iddyn nhw yno. Gwyrdroi bwriad fy sylwadau'n llwyr. Rydym ni'n ceisio gweithredu dull gwirioneddol newydd ac arloesol yma, a dyma'r hyn sy'n digwydd pan fyddwch chi'n ceisio gwneud hynny yng ngwleidyddiaeth plaid.

Dewch nawr—[Anghlywadwy.]

Pwyntiau di-urddas iawn sydd ar y naill law yn gwneud cyfraniadau yn y Siambr yn croesawu ein dull gwahanol, ac ar y llaw arall mewn propaganda gwleidyddol yn ei fychanu. Felly, roeddwn i'n siomedig o weld hynny, ond nid oeddwn i'n synnu.

Ond yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud mewn gwirionedd yw—. Gofynnodd ef beth yr oeddem ni wedi'i ddysgu, ac rwy'n credu drwy ddarparu cyfarpar diogelu personol—. Mae'n nodio ei ben, ond ni all sgorio pwyntiau gwleidyddol di-urddas ac yna ceisio codi ei hun fel arweinydd gwleidyddol mawr yr oes ar yr un pryd—nid yw'r ddau yn cyd-fynd. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud, drwy gaffael cyfarpar diogelu personol, yr ydym ni wedi dysgu llawer o wersi o hyn o ba mor anodd ydyw hi, oherwydd yn ystod y pandemig, rydym ni wedi gweld yr anhawster o gael cwmnïau o Gymru i allu cyflenwi i'r sector cyhoeddus yn gyflym, ac roedd tri rhwystr penodol ar gyfarpar diogelu personol yr oeddem ni'n ei chael yn anodd. Polisi caffael ei hun oedd un, ac rydym ni wrthi'n adolygu datganiad polisi cyhoeddus Cymru i ddysgu'r gwersi o hynny. Yn ail, yr oedd mater y pris. Gallwn ni brynu mygydau, yn sicr mewn amseroedd arferol, yn Tsieina am gryn dipyn yn llai nag y gallwn ni eu prynu yng Nghymru, ond fel yr oeddwn i wedi sôn yn y datganiad, nid yw'r gadwyn gyflenwi honno'n gadarn, felly mae dadl wirioneddol i'w chael ynghylch y premiwm y credwn ni ei bod yn iawn talu am nwyddau lleol, ac mae honno'n drafodaeth barhaus yr ydym ni'n ei chael. Ac yna roedd mater safonau ac ardystiad, oherwydd ni allwch chi gynhyrchu masg ac yna ei werthu i'ch ysbyty lleol. Rhaid iddo fodloni safonau meddygol. Felly, mae rhai materion wirioneddol fanwl yno, sydd yn bendant wedi ein harafu ni ac wedi creu cyfyng-gyngor polisïau gwirioneddol i ni, yr ydym ni'n gweithio arnynt.

Ond rydym ni'n credu bod potensial enfawr yn y tymor canolig ar gyfer yr agenda hon, nid yn unig o ran pethau fel pethau cost isel yng nghyfarpar diogelu personol, ond ym mhethau cost uchel fel orthopedeg. Er enghraifft, o ran cluniau. Mae'r DU yn mewnforio gwerth £1.2 biliwn o gluniau a chymalau orthopedig bob blwyddyn o wledydd cost uchel, a gallem ni fod yn gwneud y pethau hynny ein hunain. Felly, mae agenda ddiwygio fawr, os byddwn ni'n gwneud pethau'n iawn, y gall busnesau bach a chanolig Cymru wir elwa o hynny.

Ond gall y manylion fod yn rhwystr, ac mae'n anodd, a nododd Russell George yn gywir fod rhai o'r problemau o fewn y busnesau bach a chanolig eu hunain—eu gallu i ennill contractau caffael ac yn y blaen. Mae gweithio trawsadrannol, fel y mae ef yn gywir yn ei ddweud, yn her i ni hefyd. Nid oes dim o hyn yn hawdd, ond rydym ni'n adeiladu'r ffordd wrth i ni deithio ac rydym ni'n dysgu wrth i ni fynd. O'r treialon y soniais i amdanyn nhw, mae nifer o lwyddiannau yr ydym ni'n gobeithio nawr yn y flwyddyn ariannol nesaf i ddechrau cynyddu, a pharhau i ddysgu wrth i ni fynd.

Hoffwn i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad. Mae'n galonogol clywed y cynnydd sy'n cael ei wneud, ac er bod y Dirprwy Weinidog yn llygad ei le wrth ddweud y gallwn ni ddysgu pethau gan wledydd eraill a sefydliadau eraill, fel y mae Llywodraeth Cymru yn amlwg yn ceisio'i wneud, yn bersonol nid wyf i'n credu bod unrhyw beth o'i le gydag ychydig o 'ddyfeisio pethau wrth i chi fynd ymlaen' pan fyddwch chi'n dechrau ceisio gwneud rhywbeth sy'n wirioneddol arloesol ac sy'n gofyn am newid enfawr. A dim ond ychydig o gwestiynau a phwyntiau penodol i'w codi. A yw'r Dirprwy Weinidog yn gallu dweud rhagor wrthym ni am beth yw rhai o'r rhwystrau y mae'r treialon yn eu nodi? Rwy'n credu ei bod yn amlwg yn ddefnyddiol bod cymaint o amrywiaeth o dreialon a'u bod mewn amrywiaeth o wahanol gymunedau, ond rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol deall beth yw rhai o'r rhwystrau hynny. Ac rwy'n credu y byddai hefyd yn ddefnyddiol deall sut y mae'r gymuned ymarfer, sy'n ddefnyddiol iawn, y mae ef wedi'i chrybwyll—sut y mae'r cynllun hwnnw a sut y mae'n gweld hynny'n mynd i'r afael â'r heriau hynny y mae ef yn eu nodi'n briodol o ran lledaenu arfer da. Rwy'n credu, Dirprwy Lywydd, y byddem ni i gyd yn cydnabod mai dyna un peth yng Nghymru nad ydym ni bob amser wedi bod yn dda yn ei wneud. Rydym ni wedi cael llawer o arloesi da, ond nid ydym ni bob amser wedi bod yn dda iawn yn ei brif ffrydio. Felly, byddai gennyf i ddiddordeb mewn clywed ychydig mwy am hynny.

Soniodd y Dirprwy Weinidog yn ei ddatganiad fod dros hanner y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn gweithio ar yr agenda hon ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddem ni i gyd yn dyheu am eu gweld nhw i gyd yn gwneud hynny, a thybed a all y Dirprwy Weinidog ddweud wrthym ni pa gynlluniau sydd ganddo i gyflwyno hynny. Rwy'n golygu, yn amlwg, mai mater i Lywodraeth nesaf Cymru fydd hyn, ond pwy bynnag sy'n ffurfio Llywodraeth Cymru, rwy'n gobeithio'n fawr y byddan nhw eisiau datblygu'r gwaith hwn sydd wedi'i wneud.

A phwynt olaf, ychydig o ran gweithio trawsadrannol: yr oeddwn i'n falch iawn o glywed y Dirprwy Weinidog yn sôn, er enghraifft, ei fod yn gweithio gyda Chastell Howell, un o'n prif gwmnïau bwyd. Gan fod rhai busnesau yn y diwydiant bwyd sydd wedi bod yn dweud wrthyf i'n ddiweddar, oherwydd y mater hwn eu bod yn dod yn rhannol o fewn yr economi fel busnesau, ond hefyd yn rhannol o dan bortffolio'r amgylchedd, nad ydyn nhw bob amser yn siŵr eu bod yn cael eu cymryd o ddifri ag y dylen nhw fod fel cyfranwyr i'r economi. Nawr, yn amlwg, mae ganddyn nhw ran gwbl hanfodol i'w chwarae yn yr agenda hon, yn yr economi sylfaenol. Felly, a gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog heddiw roi ymrwymiad cryf i ni y bydd yn gweithio gydag eraill ledled adrannau fel ei fod ef yn nodi cyfranwyr, yn enwedig yn y sector bwyd, efallai nad oes ganddyn nhw berthynas bresennol ag adran yr economi ond a allai, wrth gwrs, fod â pherthynas bresennol ag adran yr amgylchedd ac amaethyddiaeth?

Wel, diolch am hynny ac am gymeradwyo dull arbrofol. I gymryd y pwynt olaf yn gyntaf, rwy'n credu ei fod yn bwynt dilys iawn ynghylch busnesau yn y sector bwyd yn disgyn rhwng yr is-adran fwyd a'r is-adran datblygu economaidd, ac un o heriau'r economi sylfaenol yw ei fod yn torri ar draws nifer o wahanol seilos. Ac rwy'n credu bod hynny hefyd yn cyfeirio at y ffaith bod llawer o'r sectorau hyn, mewn termau datblygu economaidd traddodiadol, wedi cael eu hystyried yn rhy ddinod i drafferthu â nhw, mewn gwirionedd, gan nad ydyn nhw'n amlwg, nid ydyn nhw'n cynhyrchu gwerth ychwanegol gros enfawr nac enillion cynhyrchiant, maen nhw'n dueddol i beidio â bod yn yr amrediad uwch o gyflogau. Felly, o ran y dasg ddilys yr ydym ni'n ei gosod i swyddogion sy'n gweithio ar ddatblygu economaidd, yr oedd hynny i ddatrys llawer o'r problemau hyn sydd gennym ni. Nid dyma'r rhan hawsaf o'r amrediad i ddechrau arni, felly maen nhw, yn ddealladwy, wedi canolbwyntio ar feysydd eraill lle y mae'n bosibl iddyn nhw gael enillion yn gyflymach. Ac nid wyf i'n beirniadu hynny; rwyf i ond yn sylwi arno, ac rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae angen i ni fynd i'r afael ag ef a'n bod ni'n ei gwneud drwy'r gwaith hwn.

Felly, mae'r gwaith gyda Castell Howell yn ddiddorol iawn gan fod hynny'n enghraifft dda o ble y gallwn ni hudo ein hunain gyda chaffael cod post, fel y mae'n cael ei alw. Felly, mae'r sector cyhoeddus yng Nghymru yn gwario swm sylweddol gyda Castell Howell ac, ar bapur, mae hynny'n newyddion da i gaffael yng Nghymru. Ond, mewn gwirionedd, dim ond tua 10 y cant o'r nwyddau y mae Castell Howell yn eu cyflenwi sy'n dod o gynhyrchwyr o Gymru. Nawr, mae pob math o resymau dros hynny, felly rydym ni'n eistedd i lawr, yn gweithio gyda nhw, ac maen nhw'n awyddus iawn i fynd i'r afael â hyn. Maen nhw wedi bod—fel y mae Helen Mary Jones yn gwybod—yn eiriolwyr brwd dros gynhyrchwyr lleol ar hyd eu holl hanes. Ond mae rhwystrau gwirioneddol yn y ffordd sy'n ei gwneud yn anodd iddyn nhw godi'r ffigur hwnnw o 10 y cant. Ond rydym ni'n gweithio gyda nhw i gael hynny hyd at 30 y cant ac yna dysgu gwersi i weddill y sector dosbarthu ar gyfer sut y mae modd gwneud hynny. Oherwydd yn aml, drwy'r prynwyr y gallwn ni wneud y cynnydd mwyaf yn hytrach na dim ond drwy'r cynhyrchwyr eu hunain. Ac un o'r pethau diddorol, wrth siarad â chyfarwyddwr cyllid bwrdd iechyd Hywel Dda, yw nad oes gan y cyfarwyddwyr cyllid olwg o'r sector busnes. Felly, efallai y byddan nhw'n dweud, pe baen nhw'n gosod targed o gynyddu gwariant iddyn nhw eu hunain, er enghraifft, nid ydyn nhw wedi'u cysylltu â gwybodaeth ynghylch pa fusnesau galluog fyddai yn eu rhanbarth a fyddai'n gallu manteisio ar y cyfle hwnnw. Felly, dyna beth arall rydym ni'n ei ddysgu drwy hyn a'i gywiro.

Felly, rwy'n credu bod llawer o ddatblygiadau cyffrous ac enfawr posibl ar waith, ond mae'n dal yn ffaith bod bil bwyd y GIG yn rhywbeth tebyg i £22 miliwn, wrth fod gwobr nwyddau'r cartref archfarchnadoedd Cymru yn rhywbeth tebyg i 20 gwaith hynny. Os gallwn ni gael cyflenwyr bwyd o Gymru i archfarchnadoedd Cymru, dyna'n wir lle mae'r wobr, ac, yn amlwg, mae ffermwyr wedi bod yn dadlau'r hyn ers amser maith. Ond mae angen i ni arallgyfeirio'r bwyd rydym ni'n ei dyfu yng Nghymru a thyfu llawer mwy o gnydau a llysiau drwy gydol y flwyddyn a dod o hyd i farchnad iddyn nhw'n lleol. Ac mae hynny'n cyd-fynd yn llwyr gyda'n holl agendâu, yn enwedig agenda cenedlaethau'r dyfodol. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n dysgu ac, fel y dywedais i, mae'n rhwystredig gan nad yw'r cynnydd hwnnw wedi bod mor gyflym ag y byddwn ni ei hoffi, ac nid yw COVID wedi helpu hynny. Ond rydym ni'n gwneud cynnydd. Rydym ni'n gwneud darn mawr o waith nawr, fel y soniais i, ar ddeall y potensial a'r rhwystrau.

Gofynnodd Helen Mary Jones ynghylch y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda'r Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, a gwnes i rannu llwyfan gyda nhw y bore yma yng nghynhadledd Academi Gyllid GIG Cymru, lle'r oeddem ni'n edrych, gyda chyfarwyddwyr cyllid y GIG, ar y materion hyn yn fanwl i geisio eu cael i weld y rhan sydd ganddyn nhw i'w chwarae ym maes datblygu economaidd, nid ym maes gofal iechyd yn unig, ac maen nhw'n sicr yn wynebu'r her honno. Felly, yr uchelgais, gyda phob bwrdd gwasanaethau cyhoeddus, yw prif ffrydio'r gwersi hyn. Rydym ni wedi dechrau gyda grŵp llai i'w dreialu, ond y bwriad, fel arfer, yw cynyddu—ac rwy'n siarad â Vaughan Gething ac Andrew Goodall ynghylch gwneud hynny, ac maen nhw'n gefnogol iawn hefyd.

Ac i orffen gyda'i chwestiwn cyntaf ar y gymuned ymarfer a'r rhwystrau—. Soniais i yn yr ateb i Russell George am rai o'r rhwystrau rydym ni wedi bod yn eu hwynebu. Felly, mae'r gymuned ymarfer, unwaith eto, wedi'i gohirio oherwydd COVID, ond mae hi wedi profi'n ddefnyddiol yn y croesffrwythloni rhwng prosiectau neu'r problemau cyffredin y maen nhw'n yn eu cael. Rwy'n credu mai'r gwaith y mae angen i ni ei wneud nawr ar gyfer cyfnod olaf eu gwaith yw mynd i'r afael mewn gwirionedd â deall y rhwystrau, ac yn sicr, rwy'n gweithio gydag uwch swyddogion ledled gwahanol adrannau i ystyried y prosiectau sy'n berthnasol i bob adran, felly maen nhw'n gwybod—. Ac, fel y dywedais i, mae gennyf i gymaint o ddiddordeb yn yr hyn sydd wedi achosi trafferth iddyn nhw â'r hyn y maen nhw wedi llwyddo ag ef, oherwydd bydd hynny'n symptom o broblem ehangach.

A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad? A gaf i ddeud hefyd y bydd yr economi ôl-COVID yn wahanol iawn i fis Chwefror 2020? Nid yw'n fater o ddychwelyd i'r gorffennol. 

Wrth gwrs, mae gwahaniaeth rhwng yr economi sefydledig a'r economi sylfaenol—er bod pobl weithiau'n eu cymysgu nhw. Sylfaen economi Abertawe oedd glo a metel; erbyn hyn gwasanaethau'r Llywodraeth, yswiriant, prifysgolion a darpariaeth gweithgynhyrchu a gwasanaethau ar raddfa fach ond hyfedr iawn ydyw hi. Yn Abertawe, yr economi chwaraeon yw'r economi sylfaenol yn bennaf; y gwahaniaeth rhwng darparu gwasanaethau a nwyddau y tu allan a'r tu mewn i ffiniau'r ddinas. 

Rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod COVID wedi tanlinellu'r swyddogaethau hanfodol y mae gweithwyr allweddol yn eu cyflawni—nid oedd rhai o'r bobl hyn wir yn cael eu hystyried yn weithwyr allweddol nes i COVID ddod, ac erbyn hyn, rydym ni nawr yn sylweddoli gymaint sydd eu hangen nhw arnom ni—a phwysigrwydd nwyddau a gwasanaethau bob dydd i les ein cymunedau a'n heconomi. Ond a yw'r Gweinidog yn cytuno, er mwyn i gaffael weithio i gwmnïau bach, neu gwmnïau llai, fod angen i faint y contract ostwng i faint lle gall cwmnïau lleol wneud cais? Ac un enghraifft sydd wedi bod yw rhai cynlluniau ffyrdd lle mae maint y contract wedi golygu mai dim ond pedwar neu bump o gwmnïau rhyngwladol mawr iawn a oedd yn gallu gwneud cais, lle y gallai cwmnïau lleol wneud cais, pe baen nhw yn ei rannu'n adrannau un a dwy filltir. A chraidd y peth yw, po fwyaf yw'r contract yr ydych hi'n ei osod, llai a llai o gwmnïau a all wneud cais, ac mae gennych chi reolau na all contract fod yn fwy na 10 neu 20 y cant o gyfanswm trosiant y cwmni. Felly, os gwnewch chi'r cais am y contractau'n rhy fawr, yna dim ond ychydig o gwmnïau a all wneud cais, ac mae'r cwmnïau lleol yn is-gontractio yn y pen draw, ac mae'r eiddo'n mynd i rywle arall.

Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r dadansoddiad hwnnw, ac mae'r pwynt ynghylch gweithwyr allweddol, rwy'n credu, wedi'i wneud yn dda iawn, ac mae'n helpu i fynd i'r afael ag un o'r cwestiynau sydd gennym ni: beth yw'r economi sylfaenol? Mae'n ymadrodd clogyrnaidd; nid yw'n gysyniad gwleidyddol ofnadwy o ddestlus. Ond rwy'n credu y gall pobl weld nawr pwy yw'r gweithwyr allweddol, a pha mor werthfawr y mae nhw, pan fydd pethau'n anodd, yn arbennig, a sut y cawson nhw eu hesgeuluso. Ac rwy'n credu eu bod yn symbol, mewn gwirionedd, o'r economi bob dydd yr ydym ni'n ceisio'i cipio drwy'r dull hwn. 

Rwy'n credu bod y pwynt ynghylch maint contractau yn un pwysig iawn, ac rwy'n credu bod gwaith i'r ddwy ran yma, i'r rheini sy'n gosod y contractau—Llywodraeth—ac i'r sector preifat o ran uwchsgilio a gallu manteisio arnyn nhw. Ac yn hynny o beth, mae gwaith da iawn yn cael ei wneud gan Wynne Construction ym Modelwyddan sydd wedi cael eu cydnabod droeon yn y diwydiant am y gwaith y maen nhw wedi'i wneud i ddatblygu eu cadwyn gyflenwi eu hunain, a helpu cwmnïau llai i allu cael y contractau mwy hynny. Felly, yn bendant mae problem sgiliau, ac yn rhannol mae natur, yn enwedig ym maes adeiladu, maint llawer o gwmnïau Cymru, nad oes ganddyn nhw'r swyddogaethau swyddfa gefn i allu gwneud gwaith ysgrifennu ceisiadau wrth gystadlu yn erbyn cwmnïau rhyngwladol llawer mwy sydd â thimau sy'n gwybod sut i gael y gorau ar y system sgorio, fel petai.

Felly, yn bendant mae gwaith o helpu'r sector preifat i ddod yn fwy craff a chyfuno eu hadnoddau er lles pawb, ond mae gwaith hefyd i'r gweithwyr caffael proffesiynol eu hunain. Ac mae hon yn agenda yr ydym ni wedi bod yn gweithio arni ers peth amser, ac mae'n rhywbeth y mae'r Prif Weinidog wedi bod yn ei hyrwyddo ynghylch codi statws gweithwyr caffael proffesiynol, eu symud o'r ystafell gefn i'r ystafell fwrdd, yn ymadrodd destlus yr Athro Kevin Morgan, a rhoi iddyn nhw'r sgiliau a'r lle i allu datblygu contractau y mae gan gwmnïau lleol well cyfle o'u cael. Oherwydd, yn aml, yr ateb yw llunio un contract mawr, sy'n haws ei reoli, na chlytwaith cyfan o gontractau llai a fyddai'n helpu cwmnïau llai, ond sy'n hunllef i awdurdod lleol sydd o dan bwysau. Felly, does dim ateb hawdd i hynny, ond mae'n rhywbeth yr ydym ni'n gobeithio mynd i'r afael â hi yn rhan o'n rhaglen ddiwygio ar gyfer y proffesiwn.

A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad? Gallaf i ddweud fy mod i'n rhannu brwdfrydedd y Dirprwy Weinidog dros yr economi sylfaenol, fel yr wyf i'n wir, dros y mudiad cydweithredol. Rwy'n credu bod gan y ddau ohonyn nhw'r gallu nid yn unig i ddarparu swyddi, ond hefyd i greu mwy o ysbryd a dyhead cymunedol.

Er fy mod i'n cydnabod bod gan y sector cyhoeddus ran fawr iawn i'w chwarae wrth greu a chefnogi'r economi sylfaenol, os yw'n mynd i fod yn llwyddiannus, rhaid iddo hefyd groesawu'r sector preifat. Rhaid i'r pwyslais fod ar dyfu'r dorth, nid ei hailddosbarthu'n fwy cyfartal. Rwy'n credu o ddifrif, os byddwn ni'n tyfu'r dorth, y bydd y gymdeithas yn ei chyfanrwydd yn elwa. Mae hyn wedi'i ategu gan y ffaith ein bod ni i gyd yn llawer gwell ein byd na'n neiniau a'n teidiau neu ein hen neiniau a theidiau; yr ydym ni i gyd wedi elwa o ehangu'r economi gyfan, a rhaid iddi fod felly i'r economi sylfaenol.

Er fy mod i'n credu y dylai'r Llywodraeth fod yn rheoleiddio yn erbyn pa bynnag gormodedd a all fod yn berthnasol i fenter rydd, rwy'n credu hefyd mai eu prif swyddogaeth yw creu'r amodau lle y gall menter rydd ffynnu. Mae'r economi sylfaenol yn rhoi cyfle i'r Llywodraeth ailddyfeisio dull busnes gwirioneddol gydweithredol. Byddwn i'n eich annog i wneud popeth o'ch gallu i gyflawni'r newid mawr hwn yn economïau lleol Cymru. Mae perygl yn yr hyn yr ydych chi'n ei wneud a rhaid i'r sbectrwm gwleidyddol cyfan dderbyn methiant yn ogystal â llwyddiant, a chefnogi'r rheini—i aralleirio rhywun arall—dau dwyllwr yr un fath. Felly, a wnaiff y Dirprwy Weinidog ystyried y pwyntiau hynny?

Wel, agenda o blaid busnes yw hon. Mae'n gefnogol i fusnesau lleol, busnesau bach, sydd wedi'u gwreiddio'n gadarn, ac rydym ni eisiau i gwmnïau galluog Cymru dyfu, arloesi, cael cynhyrchiant uwch, i allforio. Nid yw hyn yn ymwneud â rhyw lecyn cysglyd diarffordd o'r economi yr ydym ni eisiau ei gadw'n gysglyd; rydym ni eisiau tarfu ar y rhan hon o'n heconomi, lle mae gwaith teg yn rhan o'i nodweddion a chyflogau uwch hefyd.

Gan feddwl am ofal cymdeithasol, ni ddylai gofal cymdeithasol gael ei ystyried yn rhan cyflog isel, sgiliau isel o'r economi. Mae'n rhan hanfodol o'n lles a'n cymdeithas, ac mae potensial enfawr, gyda model busnes gwahanol, i'r cymysgedd sgiliau a'i statws gael eu trawsnewid. Felly, mae gan bob un o'r mathau hyn o rannau cudd, di-nod yr economi, fel y mae nhw wedi'u nodweddi—yr economi sylfaenol—swyddi sgiliau uchel a chyflog uchel ynddyn nhw. Ystyriwch y pibellau a'r plymio a'r seilwaith. Ystyriwch Dŵr Cymru, ystyriwch fand eang. Mae'r rhain i gyd yn sylfaenol, dyma seilwaith bob dydd ein bywydau. Unwaith nad ydyn nhw yno, mae'r gymdeithas yn sylwi ar hynny.

Felly, nid wyf i'n derbyn y gosodiad ymhlyg y cwestiwn bod—rwy'n credu mai'r dyfyniad oedd y dylem ni fod yn tyfu'r dorth, nid dim ond ei hailddosbarthu. Nid yw hyn yn rhan gwerth isel o'r economi lle'r ydym ni'n mynd i gadw popeth yn glyd ac yn gysurus. I'r gwrthwyneb. Rydym ni eisiau newid y ffordd y mae'r rhan hon o'r economi'n gweithio i Gymru a'n cymunedau, oherwydd mae ei photensial mor fawr.

Ac yn olaf, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr ac rwy'n cefnogi'r syniad yn llwyr bod angen i ni arbrofi gyda hyn a rhoi cynnig arni, ond mae angen i ni i ei gyflwyno ar raddfa fwy hefyd. Rwyf i newydd ddychwelyd amser cinio o daith gerdded i lawr fy stryd fawr. Nawr, cyn coronafeirws, roeddem ni'n dechrau mynd i'r afael â phethau, ac, mewn gwirionedd, mae gennym ni lawer o fuddsoddiad yma ym Maesteg, ond gallwn ni wneud yr un peth yng nghymoedd y Garw ac Ogwr ac mewn mannau eraill. Bydd yn rhaid i ni gael cymaint o hwb i'r cymunedau hyn sy'n dychwelyd o COVID, ac yn enwedig pan fyddwn i wedi gweld rhai o'r cyhoeddiadau ynghylch manwerthu, er enghraifft, ac yn y blaen. Mae'n fy nharo, i Weinidog, fod amrywiaeth y dulliau sydd wedi'u defnyddio yn y gwahanol ardaloedd treialu yn rhagorol, oherwydd gallwn ni oll ddewis rhywbeth a fyddai'n rhoi cryfder i ni a dull gweithredu wahanol, ond yr hyn sy'n fy nharo i yw ei bod yn ymddangos bod hyn yn addas ar gyfer dull nad yw'n cael ei ysgogi'n rhanbarthol gan Fyrddau Gwasanaethau Cyhoeddus a gan awdurdodau lleol yn unig, ond mewn gwirionedd rhywbeth i'w wneud â fforymau'r gymuned leol yn gallu eistedd i lawr a dysgu gan y gymuned honno yr oeddech chi'n sôn amdani, o ran yr hyn sydd wedi gweithio, ble mae'r anawsterau, ac yna'n llunio eu gafael eu hunain ar y dyfodol hwnnw, boed hynny'n ymwneud â chaffael a darparu bwyd i asiantaethau ac awdurdodau lleol, boed hynny'n ymwneud â pherchnogaeth a rheolaeth gymunedol, p'un ai yw'n adeiladu menter leol ar y stryd fawr ac o fewn y cymunedau hynny yn y Cymoedd. Mae rhywbeth yma, Gweinidog, ynglŷn ag ymgysylltu â phobl leol, nid dim ond gydag awdurdodau lleol, Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus ac yn y blaen. Nawr rwy'n edrych ymlaen at hyn. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hyn yn parhau, nid yn unig ar hyn o bryd, ond ar ôl yr etholiad nesaf i mewn i'r chweched tymor. Ac os byddwch chi'n gwneud hynny, Gweinidog, beth fyddai'ch cyngor ar y ffordd orau o gyflwyno hyn, fel bod hyn yn treiddio'n ddwfn i bob cymuned leol, a gall pob cymuned leol ledled Cymru ddatblygu hyn mewn gwirionedd? Mae rhywbeth ynghylch ei wneud drosoch chi eich hun, ond cyflwyno'r gymuned ymarfer honno sy'n dweud, 'Mae gennym ni rai syniadau ynghylch sut y gall hyn weithio.'

Rwy'n credu mai un o'r pethau cyffrous am yr agenda, sydd hefyd yn un o'r pethau anoddaf am yr agenda, yw cyfoeth ei hamrywiaeth. Mae cymaint o wahanol elfennau iddi, ond wrth ei gwraidd mae'n ymwneud ag iteru, arbrofi. Felly mae yn yr ysbryd cydweithredol, urdd hwnnw o fenter leol ac addasu i amgylchiadau lleol. Ac felly dyna pam mae perchnogaeth gymunedol a menter gymdeithasol yn greiddiol iawn i'r mudiad.

Pan wnaethom nodi'r gronfa her £4.5 miliwn, a oedd yn gytundeb ar y cyd â Plaid Cymru yn wreiddiol ac y gwnaethom ni adeiladu arno wedyn, daeth y cynlluniau y gwnaethom gytuno i'w hariannu bron yn hafal o'r sector preifat, y sector cyhoeddus a'r trydydd sector. Nid prosiect monolithig sy'n cael ei arwain gan y sector cyhoeddus yw hwn; mae'n ymwneud â chyfnewid rhwng y gwahanol feysydd hyn i weithio gyda'i gilydd. Ac rwy'n credu bod Huw Irranca-Davies wedi sôn bod y stryd fawr yn ddangosfwrdd eithaf defnyddiol, mewn gwirionedd, o'r dull hwn, ac roedd Mike Hedges yn cyfrannu ychydig yn gynharach. Mae'n ddiddorol mai un o'r darnau cyntaf o waith a wnaed gan grŵp Prifysgol Manceinion sydd wedi bod yn arloesi'r dull hwn yn ddeallusol oedd yn stryd fawr Treforys, lle yr hyn y gwnaethon nhw ei ddarganfod trwy ddeall yr hyn yr oedd pobl ei eisiau o'u stryd fawr oedd eu bod yn gwerthfawrogi'r seilwaith cymdeithasol: roedden nhw'n gwerthfawrogi'r toiledau a'r parc yn fwy nag yr oedden nhw'n gwerthfawrogi parcio am ddim mewn gwirionedd. Ac rydym ni wedi colli pwyslais ar hynny drwy gyni. Ac fe wnaethon nhw hefyd nodi dirnadaeth allweddol, sef swyddogaeth y sector gyhoeddus o ran rhoi eu hunain ar y stryd fawr. Fe wnaethon nhw'r pwynt eich bod, yn Nhreforys, er enghraifft, o fewn pellter poeri i'r DVLA ac Ysbyty Treforys, ond mae'r ddau sefydliad hynny wedi troi eu cefn ar y stryd fawr. Felly, sut gallwn ni gael sefydliadau mawr fel y rhai hynny i leoli eu hunain yn ein hardaloedd siopa?

A hefyd, nepell o ardal Huw Irranca-Davies, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, rydym ni wedi gweld un arall o brosiectau'r gronfa her yn ailafael mewn gwaith a ddechreuodd ym Merthyr ar yr hyn a elwir yn 'fannau cyfamserol'. Felly, mewn canol trefi, gall creu lle, siop dros dro, o bosibl, lle gall masnachwyr—unig fasnachwyr, masnachwyr ar-lein, masnachwyr marchnad—dyfu ac ehangu a threialu bod â lle mewn siop i weld a allan nhw wneud llwyddiant o hynny cyn symud ymlaen. Felly, creu lle iddyn nhw fod yn y cyfamser rhwng dwy ran o'u taith. Ac mae hynny wedi bod yn arbrawf diddorol iawn, sydd â photensial enfawr i'w gyflwyno i'n holl ganol trefi.

Felly, rwyf i'n credu mai un o heriau yn hyn yw sut yr ydych yn ei reoli, oherwydd po fwyaf y byddwch yn ymchwilio i hyn, y mwyaf o botensial sydd i fynd i bob math o gyfeiriadau gwahanol, a dod â rhywfaint o ddisgyblaeth a blaenoriaeth iddo, rwy'n credu, fu un o'r heriau. Ac mae hon yn bendant yn agenda, yn fy marn i, i Lywodraeth a Senedd nesaf Cymru. Rydym ni ond wedi dechrau crafu'r wyneb, rwy'n meddwl, ac wedi dechrau creu brwdfrydedd ac ymwybyddiaeth ymysg y grwpiau yr ydym yn gweithio gyda nhw o botensial yr agenda hon, ac rwy'n gobeithio y bydd yn tyfu ac yn tyfu.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog.