Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ar y diweddaraf ar ddiwygio llywodraeth leol. Ac rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Lywydd. A diolch am y cyfle i wneud datganiad heddiw ar y cynigion ar gyfer diwygio llywodraeth leol.

Mae llywodraeth leol yn chwarae rhan hanfodol bwysig ym mywydau pob dinesydd yng Nghymru. Cynghorau sy’n darparu’r gwasanaethau sy’n addysgu ein plant, sy’n edrych ar ôl ein henoed, sy’n cael gwared ar ein gwastraff, ac sy’n goleuo ein strydoedd. Ac maen nhw’n parhau i wneud hynny yn ystod cyfnod y mae’r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi ei alw’n gyfnod eithriadol o gwtogi gwariant cyhoeddus dros 10 mlynedd neu fwy.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

Mae cyni’n arwain at bwysau gwirioneddol, ac mae angen gwirioneddol hefyd i gryfhau awdurdodau lleol. Felly, mae diwygio llywodraeth leol yn rhywbeth sy’n rhaid ei wneud ac nid yn fater o ddewis. Ac o ran y diwygio, wrth gwrs, fe gafodd llawer o gynnwys y Bil Llywodraeth Leol (Cymru) Drafft a gyhoeddwyd yn ystod y Cynulliad diwethaf ei groesawu gan awdurdodau lleol a’u partneriaid. Fodd bynnag, fel y bydd yr Aelodau yn gwybod yn iawn, roedd agweddau pwysig o’r cynigion blaenorol lle na lwyddwyd i sicrhau cytundeb.

In seeking now, Dirprwy Lywydd, to create a new consensus, I want the Welsh Government’s relationship with local authorities to be based on trust and a willingness to work together and an appreciation of our respective but distinctive roles in improving outcomes for people in Wales. In pursuit of that new consensus and that new relationship, I have visited all 22 local authorities since taking up this responsibility. I’ve held meetings with the Welsh Local Government Association, trade unions and other stakeholders, as well as political parties represented in this Assembly. I’ve listened carefully to all these views on the challenges faced by local government and ways these might best be addressed.

As anticipated, my discussions with local authority leaders have shown that there is much we agree on, including many of the reform proposals set out in the previous Bill. I hope that we have now reached a level of agreement on a way forward on those matters where consensus was previously absent. In this oral statement, I intend to set out the broad elements of this emerging way forward.

In the first instance, this model would see retention of the 22 existing authorities as the democratic tier of local government to which councillors are elected in Wales. Some authorities may, nevertheless, wish to respond to local circumstances by bringing forward proposals for voluntary mergers. I intend to make that possibility available to them and, where such proposals come forward that improve the resilience of these authorities, we will offer positive support to them and work closely to help bring about change.

While authorities will be the front door through which citizens continue to access services locally, my proposals require more widespread and concerted collaboration between authorities in regional arrangements. I intend, therefore, to pursue options for a new enhanced level of mandatory and systematic regional working. This will provide resilience in staffing and finance and enable the design and delivery of services at the scale necessary for them to enhance effectiveness. This means mandating the services and governance arrangements on consistent geographical footprints and rationalising existing collaborative arrangements.

The approach most advocated to me in discussions over the summer was a two-footprint model. One based around city regions, covering strategic transport, land-use planning and economic development, and another aligned to health boards for services such as education improvement, social services and public protection. At this point, Dirprwy Lywydd, I have an open mind on the specifics of geography and function, but I am clear that these practicalities must be consistent with the principle of mandated and systematic arrangements. As a result, we will consider all services as part of our discussions, and in particular those that we jointly consider to be the most at risk in times of austerity.

Dirprwy Lywydd, experience in the NHS has shown that shared supporting services are able to offer savings and improvements in quality. I intend to explore with local government those functions that could best be taken forward in the same way. I want to be clear today that, as part of this reform package, we are setting out on this shared-service journey with a new determination. I’m prepared to see progress over a sensible and practical time frame, but progress must be made.

Finally, let me recognise the part played by town and community councils as part of the local government landscape. They play an important role in many communities, but in my visits across Wales I have been struck by the enormous variability in scale, scope, capability and ambitions within the sector. I intend to enact a set of immediate arrangements to help town and community councils as they exist today to become more effective. However, alongside this, I intend to establish an independent group to take a root-and-branch look at the future role of this tier of government and to develop a blueprint for getting the maximum potential out of the sector in future.

Dirprwy Lywydd, I am conscious that local government has been through a period of extended uncertainty about its future and the corrosive impact this has had on morale. It has been part of my aim in taking on responsibility for local government to resolve this uncertainty as soon as practicable. I announced in June that councillors elected to existing councils in 2017 will serve a full five-year term to 2022, providing clarity and certainty for those standing for election next year. Today, I am able to announce that there will also be elections to these councils—less any that merge voluntarily—in 2022. This confirms a permanent five-year election cycle and provides local government with a 10-year stable platform from which to take forward reform.

Dirprwy Lywydd, I’m under no illusion about the challenge that still lies ahead. We will work with local government and other stakeholders over the coming months to develop the detail of the approach I have outlined this afternoon. My own approach throughout will be to work with other political parties in what I believe to be the shared ambition to secure a successful future for local government in Wales. Quite certainly, this cannot be developed and delivered by Government alone; shared leadership, political and official, is essential.

By the turn of the year, I hope to have identified, with local government, their recognised trade unions and other partners, a viable way forward. We will have narrowed down what the footprint for regional working should look like, the functions to be delivered through regional working and the related governance and accountability arrangements. We will also consider how the local government funding system should be aligned to support the change programme. There is a great deal to be done. Today, I have set out a fresh approach and the building blocks for reform with the aim of securing a resilient and renewed local government in Wales.

Diolch yn fawr iawn. Sian Gwenllian.

Diolch yn fawr iawn am y datganiad. Mae’n rhaid eich llongyfarch chi, yn wir, am yr holl waith sydd wedi digwydd efo’r rhanddeiliaid, yr undebau llafur, arweinwyr y cynghorau a chynghorwyr ledled Cymru er mwyn casglu eu barn nhw am ddyfodol llywodraeth leol yng Nghymru. Ond, yn bennaf, diolch yn fawr a llongyfarchiadau ar gyflwyno fersiwn—fersiwn gwan, efallai, ond fersiwn—o bolisi Plaid Cymru ar gyfer diwygio llywodraeth leol. Rwyf am ddarllen ychydig o linellau allan o faniffesto Plaid Cymru, sy’n sôn am ein cynlluniau ni ar gyfer creu awdurdodau rhanbarthol. Yn y ddogfen yma, mae’n dweud

‘Ein cynnig ni yw esblygu graddol...i greu arweinyddiaeth newydd ar lefel rhanbarthau a chymuned.... Yr awdurdodau hyn fydd yn cynllunio’n strategol mewn addysg...priffyrdd a thrafnidiaeth, a gwasanaethau statudol eraill, yn cynnwys dyletswydd newydd i hyrwyddo datblygu’r economi.’

A ydy hynny’n swnio’n gyfarwydd? Ydy. Wel, mae’n swnio’n gyfarwydd iawn i mi, ac mae’n ddrwg iawn gen i dynnu eich sylw chi at hynny, ond mae’n rhaid imi wneud. A ydych chi rŵan, felly, yn derbyn, ar ôl yr holl ymgynghori, mai gan Blaid Cymru yr oedd y polisi gorau ar gyfer llywodraeth leol ar y pryd, o’i gymharu â’r hyn a gafodd ei gynnig gan eich rhagflaenydd, Leighton Andrews?

Fy ail gwestiwn ydy hyn: beth ydy’r nod yn eich datganiad chi heddiw? Beth ydy pwrpas y strategaeth yma? Os mai ymarfer ydy o ar gyfer arbed arian yn unig, nid yw’n mynd i weithio, mae’n beryg, ac ni fydd yn cyflawni prif bwrpas llywodraeth leol, sef gwasanaethu ein cymunedau ni. Pa asesiadau a ydych chi wedi eu gwneud er mwyn sicrhau bod y cynnig yr ydych chi’n ei gyflwyno heddiw yn mynd i wasanaethu ein cymunedau ni’n well na’r system bresennol?

Un o brif gryfderau llywodraeth leol ydy atebolrwydd a democratiaeth o fewn ein cymunedau ni. Mae yna ddiffyg eglurdeb yn eich datganiad chi ynglŷn â sut y byddwch chi yn parhau â’r atebolrwydd ar lefel ranbarthol, ac mae hyn yn peri gofid. A wnewch chi felly amlinellu’n union sut yr ydych am sicrhau atebolrwydd o fewn y strwythur rhanbarthol newydd yma?

Mae camu tuag at gysylltu iechyd â gofal cymdeithasol yn bwysig ac, yn wir, yn greiddiol i bolisi Plaid Cymru. Yn ystod y Cynulliad yma, mae’n rhaid i’r Llywodraeth fynd i’r afael â’r broblem enbyd o’r cymhlethdod rhwng gwasanaethau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, a sicrhau bod y mur ffug sy’n bodoli ac sydd wedi bodoli ers degawdau yn dod i ben er mwyn darparu gwasanaeth di-dor i gleifion. Nid yw’r cynlluniau fel rydym yn eu gweld nhw heddiw yn glir, o’m safbwynt i beth bynnag, o ran yr integreiddio yma sydd angen digwydd rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. A ydych chi’n derbyn, er mwyn gwneud gwahaniaeth go iawn i ddinasyddion Cymru, fod rhaid i ranbartholi gynnwys rhoi cychwyn ar y daith o integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol?

Ac, yn olaf, rydych chi’n cyfeirio at arbedion drwy ganoli swyddogaethau cefn swyddfa, er enghraifft, technoleg gwybodaeth ac adnoddau dynol, fel yr awgrymodd adroddiad Williams, ac mae hyn yn gwneud synnwyr, ond, wrth gwrs, mewn ardaloedd gwledig, cynghorau sir yn aml iawn ydy’r prif gyflogwyr yn yr ardal, felly pa asesiadau a ydych chi wedi eu gwneud er mwyn gweld beth fydd effaith eich cynlluniau chi ar swyddi, o gofio y cyni ariannol presennol? Diolch.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau, a diolch i’r Aelod am beth ddywedodd hi ar y dechrau am y trafodaethau sydd wedi bod dros yr haf gyda’r awdurdodau lleol a phobl eraill yn y maes.

Of course, I recognise what she says about what was in Plaid Cymru’s manifesto; I would have known it from the number of Plaid Cymru council leaders who told me how much they disagreed with that way of proceeding. [Interruption.] I think I met more than you by the sound of it. However, the point is that I have been very keen in the discussions I’ve had to look for ideas where there is a consensus that can be built around them, and this idea that Plaid Cymru had previously put forward has clearly, in the discussions that I’ve had, been one that people have been willing to see the merits of that way of doing things, and I’ve been keen to bring that forward here this afternoon.

The Member asked: what’s the purpose of all this; what are we trying to achieve through it? And the key word for me, Dirprwy Lywydd, has been resilience. There’s a lot of agreement amongst local authorities about the challenges that are there to be faced: the challenges of austerity; the challenges of shrinking budgets and growing demand; the challenges of recruiting staff to specialist positions, and so on. I think the model that I’ve outlined this afternoon allows us to grow a new resilience into the system in three distinct ways. I think it will help to build economic financial resilience, because I think this will be a way in which we will be able to move some money into front-line services and save money in other ways that we do things. I think it will provide resilience in terms of staffing. There are some very fragile services provided by very small local authorities, where working on a regional basis will allow staff to be deployed in a different way. And I think it will provide quality resilience as well, because I think that by acting on a regional footprint, it will be more possible in social services, for example, to grow certain sub-specialist expertise amongst our staff, which simply isn’t possible when you’re acting entirely on one local government boundary.

The Member asked me about answerability in the system. It’s an important question and it’s one that her party must have thought of when bringing forward proposals for regional arrangements. I have two things to say on that this afternoon, while wanting to be clear that it’s an important topic to keep talking about as we move into the detailed discussion of these proposals.

First of all, in my proposals, the role of the local councillor becomes even more important than it has been up until now. We retain all 22 local authorities, we retain locally elected members, and those individuals will have an important role in future in acting as a source of guidance and expertise to their electorate in making sure that anyone who wants to know where a decision is being taken, that they are able to influence that decision when they choose to do so.

The second thing to say is that this is not a new issue. It is not as though we have never had regional arrangements in the past. As a much younger person, I represented South Glamorgan County Council on the South Wales Police Authority. It was a combined authority of south, mid and west Glamorgan. Every month, members of south Glamorgan council were able to ask me questions about the way in which I had discharged my responsibilities on their behalf. So, we’ve found ways of creating answerability and accountability in shared systems in the past and I’m confident that we can do so in the future.

On the issue of integration, it is a very important question. My party has not shared her party’s view that the best way to secure integration is through a disruptive reorganisation of services, but by aligning the boundaries of health and social services directly, I think we will open up new and better possibilities for integrated services in the future. It’s only one tool in the armoury. We’ve already announced that we will mandate pooled budgets, for example, for residential care purposes between health and social services from 2018. I think these proposals assist in that.

Finally, she makes an important point in relation to back-office services and employment. It’s why what I’ve said this afternoon is not a direct replication of what the Williams commission said. I want to see greater use of back-office services because I think the experience of health service back offices is that you do get more efficient and better quality services as a result, but I want it to be done in a developmental and organic way in which we take careful account of the fact that many local authorities are very important sources of employment in some parts of Wales, where jobs of that sort are in relatively short supply.

Hoffwn ategu’r sylwadau cynharach a wnaed ynglŷn â faint o groeso sydd i’r datganiad hwn heddiw a'r ffaith eich bod yn cydnabod bellach bod angen i’ch Llywodraeth wneud tro pedol ar yr hyn a oedd yn draed moch yn ystod y tair blynedd diwethaf.

Byddwn yn barchus yn anghytuno â chi o ran y Bil llywodraeth leol drafft, lle y dywedasoch eich bod wedi canfod llawer o gytundeb. Os cofiwch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yn y pwyllgor, roedd fy nghydweithiwr yn y fan yma, Mark Isherwood, a minnau yn dystion i'r ffaith na chafodd fawr o groeso—roedd mwy nad oeddent yn cytuno ag ef nag oedd mewn gwirionedd yn cytuno ag ef. Oni bai am bleidlais fwrw'r Cadeirydd, ar Filiau blaenorol a oedd yn ymwneud â hyn, ni fyddent wedi gweld unrhyw olau dydd. Rwy’n credu, gadewch i ni fod yn onest: nid oedd unrhyw gonsensws gwleidyddol y tro diwethaf oherwydd ei fod yn llanast. Rwy’n credu ein bod i gyd yn awyddus i weithio mewn modd cadarnhaol gyda chi erbyn hyn, lle y gallwn gytuno, ond mae’n rhaid i mi ddweud bod y model yr ydych chi’n ei gyflwyno yn achosi rhywfaint o bryder i mi, pan eich bod yn siarad am awdurdodau rhanbarthol, lle mae'r problemau yn y manylder, o ran faint o ddylanwad y mae Plaid Cymru ei hun wedi ei gael ar y cynlluniau hyn wrth symud ymlaen.

Gadewch lonydd i ni.

Dylech chi ymuno â ni, mewn gwirionedd. [Chwerthin.]

Bu llawer o ladd ysbryd dros y tair blynedd diwethaf ac mae hyn yn sicr yn dod â mwy o eglurder i'r drafodaeth. Rydych chi, o bawb, yn gwybod fy mod wir yn croesawu'r gydnabyddiaeth a'r gwaith sydd o'n blaenau o ran cynghorau cymuned, ond mae gennyf rai cwestiynau ar yr un yma.

Rydych yn sôn am ymgynghori pellach. Unwaith eto, nid dyna oedd y ffordd orau o fynd ati o ran y tri Gweinidog blaenorol, dros y pum mlynedd diwethaf, pan oedd llawer o awdurdodau lleol yn teimlo bod rhywun arall mewn gwirionedd yn dweud wrthynt beth i’w wneud. Teimlai llawer o aelodau o'r cyhoedd a'r cynghorau cymuned nad oeddynt wedi eu cydnabod o gwbl mewn unrhyw un o'r ymatebion. Felly, rwyf wir yn gofyn i chi: pa mor agored, pa mor dryloyw a pha amserlenni sydd gennych mewn golwg ar gyfer ymgynghoriad pellach ar hyn?

Yn amlwg, rwy'n falch iawn o weld yr uno gwirfoddol yn ôl ar y bwrdd a, phan fo awdurdodau lleol yn penderfynu dod ymlaen, yn gallu profi i chi, yn gallu eu costio ar achosion busnes cryf iawn, sut bydd hynny'n cyd-fynd â'ch trefniadau chi wrth symud ymlaen gyda rhanbarthau? A fyddwch chi’n edrych mwy ar gael y broses honno ar waith yn gyntaf ac yna'n caniatáu uno gwirfoddol, neu a fydd uno gwirfoddol yn cael ei ganiatáu yn ystod y broses?

Sylwais eich bod wedi crybwyll ffiniau gofal iechyd neu ffiniau iechyd. Gan fod llawer ohonom yn awr yn gweld ein bwrdd iechyd lleol mewn mesurau arbennig, mae rhai o'r cwestiynau yn y fan yna wedi bod yn hytrach am ddaearyddiaeth, demograffeg, a sut byddwch chi’n mynd i'r afael â’r rheini?

Rydych chi wedi crybwyll y bydd yn systematig ac yn orfodol, ond mae angen i ni fod yn wyliadwrus iawn o ba mor gyfarwyddol yw’r trefniadau a gyflwynir. Wrth gwrs, fe wnaeth Plaid Cymru ddatgan yn eu maniffesto y byddent yn deddfu i greu hyd at chwe awdurdod cyfunol rhanbarthol yn cynnwys cynghorau lleol presennol, gyda phwyslais ar integreiddio gwasanaethau cyhoeddus. Yr hyn y bydd fy etholwyr yn Aberconwy yn ei ofyn i mi yw, ‘Janet, ai haen arall o fiwrocratiaeth yw hyn? A yw'n haen arall o weinyddu democrataidd?’ Oherwydd, yn fy marn i, ar hyn o bryd, y peth olaf y mae pobl ei eisiau yw rhagor o fiwrocratiaeth a mwy o gost o ran cael mwy o wleidyddion etholedig, ond rydych yn gwybod fy mod i wedi codi’r materion hynny gyda chi.

Hoffwn i chi ateb y Siambr yn uniongyrchol: a allwch chi gadarnhau sut y mae polisïau Plaid Cymru yn eu maniffesto wedi dylanwadu ar eich cyhoeddiad yn y fan yma heddiw? Wrth gwrs, maent hefyd yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried symud o ddull cyllid fesul disgybl i fodel a ariennir yn seiliedig ar y dalgylch, a allai weld awdurdodau lleol fel Trefynwy yn cael llawer llai na Rhondda Cynon Taf. O gofio bod eich plaid yn gweithio’n agos gyda Phlaid Cymru erbyn hyn, a fydd diwygiadau o'r fath yn rhan o agenda cydwasanaethau rhanbarthol o dan arweiniad Llywodraeth Lafur Cymru? Wrth gwrs, yn y DU, o dan y Llywodraeth a arweinir gan y Ceidwadwyr, maent wedi sefydlu’r grŵp effeithlonrwydd a diwygio i gyflwyno cydwasanaethau yn y sector cyhoeddus, gan arwain at £14.3 biliwn o arbedion. Ond mae'r grŵp hwn yn cyflawni drwy sicrhau bod y Llywodraeth yn gweithredu fel un cwsmer, gan gyfuno grym prynu, prynu yn gyflymach, prynu yn lleol, a chynyddu'r gronfa o gyflenwyr a busnesau bach, a thrwy hynny gefnogi twf y DU. Nawr, rydym eisiau gweld y math hwnnw o dwf yma yng Nghymru.

[Anghlywadwy.] – a wnewch chi derfynu, os gwelwch yn dda.

Felly, rwyf yn gofyn i chi: a ydych chi wir yn teimlo bod awdurdodau lleol yn cyrraedd y safon pan ddaw at gaffael? Oherwydd rwyf wedi gweithio gyda'r Gweinidog cyllid blaenorol, Jane Hutt, ar hyn ac rwy’n credu ei bod yn deg i ddweud, gydag awdurdodau lleol, o ran caffael lleol a chaffael cost-effeithiol, bod gennym ffordd bell i fynd o hyd.

A ydych chi’n dod i’r terfyn, os gwelwch yn dda? Rydych chi wedi cael, rwy’n credu, pedwar neu bum cwestiwn erbyn hyn.

Iawn. Iawn.

Felly, os gwnewch chi derfynu yn y 10 eiliad nesaf.

Iawn. Fy nghwestiwn olaf felly: pa randdeiliaid ydych chi wedi ymgysylltu â nhw o gydwasanaethau TGCh llwyddiannus yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a sut ydych chi’n ystyried y gwledydd datganoledig eraill i weld sut y maen nhw yn gweithio mewn gwirionedd o ran diwygio llywodraeth leol? Diolch. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Diolch i chi am y cwestiynau. Ni fyddaf yn treulio llawer o amser yn mynd dros hanes blaenorol, ond mae cyfres o bethau yn y Bil drafft a gyhoeddwyd a gafodd eu croesawu yn fawr gan awdurdodau lleol—y pŵer cymhwysedd cyffredinol, y fframwaith perfformiad llywodraeth leol newydd, cryfhau swyddogaeth cynghorwyr lleol ac yn y blaen. Felly, mae cryn dipyn i ddatblygu arno.

Gan droi at y cwestiynau penodol, o ran ymgynghori, fy mwriad yw defnyddio gweddill y flwyddyn galendr hon i gynnal rownd arall o drafodaethau manwl gydag awdurdodau lleol a'u partneriaid ar y datganiad yr wyf wedi ei wneud y prynhawn yma. Os gallwn ddod â hynny i ben yn llwyddiannus, yna fe fydd ymgynghoriad ffurfiol, fel y mae’n ofynnol i ni ei gynnal ar y materion hyn. Felly, mae cyfnod estynedig o drafod ar ddod.

Yn fy marn i mae’n bosibl cyflawni uno gwirfoddol ochr yn ochr â threfniadau rhanbarthol; Nid wyf yn credu bod yn rhaid i un ddilyn mewn cyfnod ar ôl y llall.

O ran natur systematig a gorfodol y diwygiadau yr ydym yn ceisio eu cyflwyno: mae’r ddwy egwyddor hyn yn bwysig i mi. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y trefniadau yr ydym yn cytuno arnynt yn digwydd yn yr un modd ledled Cymru ac nid wyf i, fy hun, yn barod i ddilyn y cyngor yr wyf wedi'i gael gan leiafrif cymharol fach o arweinwyr awdurdodau lleol y dylem yn syml ei adael iddyn nhw, dweud wrthynt beth yr hoffem iddynt ei wneud, ac rwy'n siŵr y byddent yn bwrw ymlaen a gwneud hynny. Rwy'n ofni ein bod wedi ar hyd y llwybr o dywys meirch at ddŵr, eu hannog, eu harwain o amgylch y pwll, gadael iddynt weld eu hadlewyrchiad yn y dŵr, gan obeithio y byddant yn yfed, dim ond i ganfod, ar y funud olaf, bod rhywun yn cymryd y goes, ac nad ydym yn y pen draw yn gallu cyflawni pethau y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn ystyried eu bod yn ddoeth.

Nid wyf yn credu bod hyn yn haen newydd o fiwrocratiaeth. Nid yw'n arwain at fwy o gynghorwyr etholedig, yn sicr. Ac, fel yr wyf wedi ei ddweud, mae hanes mawr o drefniadau rhanbarthol a rennir yng Nghymru heb i’r cyhuddiad hwnnw gael ei wneud yn ei erbyn. Mae tarddiad y cynigion yn dod drwy drafodaethau gydag aelodau o bob plaid wleidyddol. Mae gennym, trwy ein cytundeb, berthynas benodol gyda Phlaid Cymru, a chefais drafodaeth gynnar iawn gyda'u llefarydd llywodraeth leol, fel y credaf y byddech yn ei ddisgwyl yn yr amgylchiadau hynny. Ac rwyf wedi trafod y cynigion yn uniongyrchol gydag arweinyddion Plaid Cymru o gynghorau yng Nghymru, fel yr wyf wedi ei wneud gydag arweinyddion y Blaid Geidwadol, arweinyddion Llafur, a phobl nad ydynt yn arwain unrhyw blaid wleidyddol o gwbl. Fy nod oedd ceisio dod o hyd i ffordd y gallwn greu consensws lle’r ydym yn tynnu elfennau o amrywiaeth o wahanol ffynonellau at ei gilydd.

Yn olaf, ynglŷn â chydwasanaethau, dywedais yn fy natganiad fy mod eisiau bod yn glir bod yn rhaid inni wneud cynnydd ar hynny. Bydd caffael yn rhan ohono, ond mae angen i ni wneud hynny mewn modd sensitif. Ni allaf ddychmygu pe byddwn wedi dweud heddiw ein bod yn mynd i dynnu cydwasanaethau oddi ar Gyngor Bwrdeistref Conwy a’u lleoli mewn un canolfan cydwasanaethau yn rhywle 200 milltir i ffwrdd y byddai aelodau ei hetholaeth yn dod ati i longyfarch Janet ar ymagwedd y blaid Geidwadol at y mater hwnnw. Felly, byddwn yn bwrw ymlaen â hyn, ond byddwn yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n sensitif i anghenion ac amgylchiadau lleol.

Diolch, Weinidog, am eich datganiad heddiw. Mae’r datganiad mewn rhai ffyrdd i’w groesawu, gan ei bod yn ymddangos bod y Gweinidog llywodraeth leol newydd o leiaf yn fwy ymgynghorol yn ei ymagwedd na'i ragflaenydd. Mae gennym hefyd fwy o eglurder ar yr etholiadau cyngor fis Mai nesaf, ac, yn bwysicach ar gyfer gweithwyr cyngor, ychydig mwy o eglurder ar ffurf llywodraeth leol yn y dyfodol yng Nghymru. Fodd bynnag, hyd yma nid ydym wedi cael llawer iawn o fanylder. Os yw uno adrannau cynghorau ledled Cymru am fod yn llwyddiannus, mae angen i ni, ar bob cam, gael goruchwyliaeth glir o'r broses hon. Os caniateir i fiwrocratiaid y cynghorau eu hunain fod yn gyfrifol am y trefniadau, bydd gennym fwy o fiwrocratiaeth yn y pen draw, ac nid llai. Felly bydd angen i'r Gweinidog fod yn ymwybodol o hyn. Gyda hyn mewn golwg, rwyf eisoes wedi annog y Pwyllgor Cymunedau Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, yr wyf yn aelod ohono, i graffu ar y gwaith ad-drefnu hwn wrth iddo ddatblygu. Wrth gwrs, nid mater i mi yw penderfynu beth yw blaenoriaethau’r pwyllgor, ond yr wyf yn credu y dylem yn sicr fod yn craffu ar y broses hon.

Yn ogystal â'r perygl o greu mwy o fiwrocratiaeth, sef yr union beth y mae'r Gweinidog yn ceisio ei osgoi, mae’n rhaid i ni hefyd fod yn wyliadwrus o gynghorau sy’n dyfarnu arian gormodol—yr hyn a elwir yn ‘golden handshake’—i uwch aelodau o staff sy’n gadael, a llawer ohonynt yn cerdded yn syth i mewn i swydd arall sy'n talu'n dda cyn gynted ag y maent wedi cael eu harian. A all y Gweinidog sicrhau rheolaeth lem o'r broses hon? Rydym wedi cael problem o gynghorau a reolir gan y Blaid Lafur yng Nghymru yn sgrechian cyni ar bob cyfle, dim ond i ganiatáu i'w staff uwch ariangar ddyfarnu taliadau afresymol i’w hunain. Rydym wedi gweld hyn yn ddiweddar, mewn gwirionedd, yng Nghaerffili. Felly pa ganllawiau y bydd y Gweinidog yn eu cyflwyno ynghylch diswyddo staff uwch ac a fydd yn sicrhau goruchwyliaeth gref o'r broses gyfan?

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau. Rwyf yn cytuno â'i bwynt cyntaf fod y bobl sy'n gweithio yn ein hawdurdodau lleol yng Nghymru, ar y cyfan, yn bobl â theuluoedd, â phlant sy'n mynd i'r ysgol, a morgeisi i’w talu, ac nid yw’r ansicrwydd wedi bod yn dda iddynt, a dyna pam yr wyf yn awyddus iawn i geisio creu consensws ynghylch y ffordd ymlaen. Os yw'r pwyllgor yn dewis cymryd diddordeb yn y pwnc hwn, rwy’n meddwl y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn, a byddwn yn edrych ymlaen at dderbyn eu diddordeb a'u cyngor, os ydynt yn gallu dod o hyd i'r amser i wneud hynny.

Dirprwy Lywydd, rwy’n credu mai un o gryfderau'r model yr wyf wedi’i amlinellu yw na ddylai arwain at newidiadau ar raddfa eang yn y ffordd y mae pobl yn cael eu cyflogi. Mae'n ymddangos i mi, ar y cyfan, y bydd staff rheng flaen yn parhau i gael eu cyflogi gan yr awdurdodau y maent yn cael eu cyflogi ganddyn nhw heddiw. Byddem ni’n disgwyl—byddwn i yn disgwyl—ar lefel rheolwyr, y byddai gennych drefniadau mwy rhanbarthol er mwyn gallu defnyddio adnoddau ar draws y trefniadau rhanbarthol yr ydym yn eu cynnig. Mae manylion hyn ar gyfer yr ychydig fisoedd nesaf, er mwyn trafod ag undebau llafur, cyflogwyr ac eraill sydd â diddordeb, ac, yn sicr, o fy safbwynt i, bydd yn bwnc lle y byddaf yn cadw diddordeb cryf iawn.

A gaf innau hefyd ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Cynghorau ym Mhrydain yw'r rhai mwyaf yn Ewrop, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod. Mae John Stewart wedi dweud bod maint cyfartalog awdurdod lleol ym Mhrydain 10 gwaith maint cyfartalog awdurdodau lleol yng ngweddill Ewrop.

Mewn cyfarfod Gorwel yr wythnos diwethaf, o dan gadeiryddiaeth David Melding, dywedwyd bod gan Slofenia, gwlad sydd oddeutu yr un maint â Chymru, tua 10 gwaith y nifer o gynghorau.

A yw awdurdodau mawr yn perfformio'n well? Mae Birmingham, yr awdurdod mwyaf ym Mhrydain ac un o'r mwyaf, os nad y mwyaf yn Ewrop, wedi cael problemau difrifol gyda'i wasanaethau cymdeithasol. Yng Nghymru, mae tri awdurdod lleol—Abertawe, Caerdydd a Rhondda Cynon Taf—yn cyfrif am tua chwarter poblogaeth Cymru. A yw’r awdurdodau hyn yn perfformio'n well nag awdurdodau o faint canolig a llai? Nid wyf wedi gweld unrhyw dystiolaeth sy’n dweud hynny eto. Os gall y Gweinidog ddangos tystiolaeth y gallaf ei gweld i ddangos bod awdurdodau mwy yn perfformio'n well, byddwn i'n falch iawn o’i gweld. Os edrychwn ni ar iechyd, a oes unrhyw dystiolaeth bod y ddau fwrdd iechyd mwyaf, Betsi Cadawaladr a Chaerdydd a'r Fro, yn perfformio'n well na'r lleill?

Mae dau beth sy'n sicr o’m cythruddo pan fyddaf yn eu clywed ar y radio. Un yw, 'mae Cymru yr un maint â Birmingham,' er gwaethaf y ffaith ei bod tair gwaith ei faint, a’r llall yw bod sefydliadau mwy o faint yn well na rhai llai, er gwaethaf y ffaith na ellir darparu unrhyw dystiolaeth i gefnogi hynny. Wrth gwrs, cyn y gwaith ad-drefnu yn y 1970au, roedd llawer o awdurdodau lleol bach yng Nghymru: Cyngor Dosbarth Trefol Llwchwr, Cyngor Dosbarth Gwledig Gŵyr, ac, efallai yr enwocaf ohonynt i gyd, Cyngor Dosbarth Trefol Tredegar, lle'r oedd Nye Bevan yn aelod.

Gall mawr hefyd olygu biwrocratiaeth, gall mawr olygu aneffeithlonrwydd a gall mawr olygu pellenigrwydd. O ran awdurdodau lleol, mae maint cywir ar gyfer gwahanol bethau. Os ydych chi’n edrych ar gynllunio, er enghraifft, nid yw’r maint cywir ar gyfer rheoli datblygu yn ddim byd tebyg i’r maint cywir ar gyfer cynllun strwythur.

A gaf i godi dau bwynt a chwestiynau ar yr hyn y mae'r Gweinidog wedi ei gyflwyno—

Cewch ofyn dau gwestiwn, Mike, yn fyr iawn, ond ni chewch wneud pwyntiau.

Iawn. A gaf i ofyn dau gwestiwn yn fyr iawn? [Chwerthin.] Pam ydym ni’n awyddus i gael dinas -ranbarth a rhanbarth arall ar gyfer gwasanaethau? Does bosib nad y ddinas-ranbarth yw’r ôl troed. Rwy’n credu y gallech fod eisiau isrannu o fewn yr ôl troed, ond mae ei gael ar draws—. Bydd Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot yn cael eu galw’n Janus, oherwydd ein bod yn edrych i'r dwyrain ar gyfer rhai pethau ac i'r gorllewin ar gyfer y lleill. Nid yw’n gwneud llawer o synnwyr ac nid yw'n gweithio ar gyfer datblygu perthynas ag eraill, pan ein bod yn gweithio gyda Phen-y-bont ar Ogwr ar gyfer rhai pethau, a Sir Gaerfyrddin ar gyfer pethau eraill.

A gaf i ddweud, wrth gwrs, o ran iechyd, sy’n rhan o'r gwasanaeth cyhoeddus, er nad o dan eich cylch gwaith, mae'r rhaglen ARCH, er enghraifft, wedi dechrau cael yr ardal i'r gorllewin o Abertawe i weithio gydag Abertawe. Y cwestiwn olaf sydd gennyf yw ein bod wedi gweld sefyllfa o ran iechyd lle mae iechyd sylfaenol ac eilaidd wedi’u rhoi at ei gilydd: a yw hynny wedi gweithio mewn gwirionedd o ran eu cael i weithio’n agosach? Rwy’n credu mai’r ateb y bydd y rhan fwyaf o bobl yn ei roi yw, ‘Na, nid yw wedi gweithio.’ Rwy’n credu mai'r hyn y mae wedi'i wneud yw symud arian o ofal sylfaenol i ofal eilaidd, ac nid wyf yn credu mai dyna yr oedd pobl ei eisiau yn arbennig. Nid oes ond rhaid i chi wrando ar ymarferwyr gofal sylfaenol, a fydd yn dweud wrthych yn union y cam y maent yn ei gael a bod yr arian i gyd yn mynd i ysbytai.

Felly, a gaf i orffen drwy ddweud: a wnaiff y Gweinidog edrych eto ar ddefnyddio’r model dwy ardal ac ystyried y ddinas-ranbarth fel ôl troed sylfaenol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus?

A gaf i ddiolch i Mike Hedges—rwyf bob amser yn gwrando yn ofalus iawn arno ar y materion hyn? Rwyf wedi dweud wrtho o'r blaen: nid wyf erioed wedi mynnu mai maint yw'r ffactor sy'n penderfynu llwyddiant gwasanaethau cyhoeddus; ond nid wyf, er hynny, yn credu bod maint yn ffactor amherthnasol yn y ffordd y mae pethau'n cael eu trefnu. Mae maint yn dod â rhai manteision mewn rhai agweddau. Felly, nid wyf yn ei ddiystyru, ond nid wyf yn credu ei fod yn ffactor sy'n drech na phob un arall.

Dywedais yn fy natganiad, pan ddywedais wrthych chi y gallech gael tri dinas-ranbarth yn cyflawni rhai swyddogaethau a chyfres arall o drefniadau rhanbarthol ar gyfer swyddogaethau eraill, dyna a ddywedwyd wrthyf yn ystod yr ymweliadau yr wyf wedi eu cynnal ers mis Mai a Mehefin y llynedd. Nid wyf yn gaeth i'r model deuol hwnnw, ac rwy'n hapus iawn i gael rhagor o drafodaethau manwl. Mae ef yn dweud wrthyf mai’r ddinas-ranbarth yw’r ôl troed. Wel, a yw'n ôl troed ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd, lle y ceir 10 o awdurdodau lleol, gyda thri bwrdd iechyd gwahanol yn gwasanaethu poblogaethau amrywiol iawn? Nid wyf yn gwybod. Rwy’n gofyn y cwestiwn dim ond er mwyn i ni ei drafod.

Yn olaf, y pwynt rwy’n credu y mae yn ei wneud ynglŷn â gofal iechyd sylfaenol ac eilaidd yn cael eu dwyn ynghyd mewn byrddau iechyd unigol yw nad yw ffiniau sefydliadol, ynddynt eu hunain, yn diddymu ffiniau proffesiynol. Yn yr ystyr hwnnw, yr wyf yn sicr yn cytuno ag ef.

A gaf i ddweud wrth y Gweinidog, bod chwarae yn aml yn troi’n chwerw? Ymddengys bod y Gweinidog wedi deffro yn nillad Plaid Cymru, ond yn seiliedig ar y datganiad y mae wedi ei wneud hyd yn hyn maent yn gweddu i’r dim iddo.

Mae un neu ddau o bethau yr hoffwn i ofyn iddo, yn dilyn ei ymateb i'r datganiad hyd yn hyn. Un yw: mae wedi sôn am atebolrwydd trwy gyfeirio yn ôl at yr hen awdurdodau heddlu ac yn y blaen, ond hoffwn i glywed ychydig mwy am sut y gall atebolrwydd gael ei gynnwys yn y system newydd hon. Yr ochr arall i hyn, yn ogystal, yw arweinyddiaeth. Bydd yn cofio bod cynigion Plaid Cymru yn sôn am y posibilrwydd o ethol meiri, er enghraifft. Nid oeddem ni’n gaeth i hynny o reidrwydd, ond roedd yn rhywbeth a gyflwynwyd gennym fel syniad. Os nad ydym yn mynd i gael rhywbeth felly, sut y bydd arweinyddiaeth yn cael ei datblygu yn yr awdurdodau cyfunol newydd hyn—gadewch i mi eu galw’n hynny am y tro—yn enwedig, efallai, wrth ystyried y dinas-ranbarthau, a fydd hefyd ag angen arweinyddiaeth yn ogystal?

Nid yw wedi crybwyll un o'r pynciau mawr ym maes diwygio llywodraeth leol, rwy’n dal i deimlo, sef cyflwyno gwell system bleidleisio. Rwy'n credu bod yn rhaid i’r bleidlais drosglwyddadwy sengl, does bosib, fod ar yr agenda ar gyfer llywodraeth leol, gan fod hynny wedi ei gyflwyno yng Ngogledd Iwerddon ac yn yr Alban, fel y ffordd o wirioneddol ailfywiogi a dod â gwaed newydd a phobl newydd i lywodraeth leol. Hoffwn i glywed a yw hynny'n dal i fod yn rhywbeth y mae’n barod i’w ystyried, wrth symud ymlaen.

Soniodd am gynghorau tref a chymuned. Nid wyf i’n siŵr bod angen adolygiad arall arnom. Cawsant eu hystyried yn y Papur Gwyn ‘Diwygio Llywodraeth Leol’. Cawsant eu hystyried wrth fynd heibio, o leiaf, yn Williams. Beth y mae angen i ni ei ddeall am lywodraeth leol sy’n golygu bod angen tasglu neu adolygiad arall? Siawns bod gennym y wybodaeth a'r dystiolaeth erbyn hyn i symud ymlaen gyda’r lefel leol iawn hwnnw o lywodraeth leol a’u grymuso, i ryw raddau, i wneud mwy dros eu cymunedau lleol yn ogystal. Crybwyllodd etholiadau yn hynny o beth o ran prif awdurdodau—am dymhorau pum mlynedd hyd at 2022—ond roedd ei ragflaenydd yn sôn am oedi etholiadau’r cynghorau tref a chymuned am flwyddyn arall. A yw hynny'n dal yn wir, neu a yw’r rhain i gyd am gael eu cyfochri bellach?

Rwy’n croesawu’n fawr yr hyn a ddywedodd ef. Rwy'n credu bod hyn yn sail ar gyfer gwaith llawer mwy cydweithredol, nid yn unig ar lefel llywodraeth leol, ond efallai ar lefel llywodraeth genedlaethol hefyd. Rwy'n edrych ymlaen at rai syniadau da yn cael eu cyflwyno ynglŷn â sut y gallwn adeiladu ar y 22 o flociau adeiladu ar gyfer darparu gwasanaethau lleol gwirioneddol a chydweithio rhanbarthol priodol.

Hoffwn ddiolch i Simon Thomas am yr hyn a ddywedodd? Rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag ef ac eraill sydd â syniadau i’w cyfrannu ynghylch sut y gallem gyflawni'r dibenion hynny. Byddaf yn ateb ei gwestiynau am yn ôl, os caf. Bwriadaf i gynghorau tref a chymuned gael eu hethol y flwyddyn nesaf, ar yr un diwrnod â’r prif awdurdodau. Nid wyf yn siŵr pa un a wyf yn cytuno ag ef bod gennym y glasbrint yn barod ar gyfer dyfodol cynghorau tref a chymuned yng Nghymru. Rwyf am eu grymuso i wneud mwy yn y dyfodol pan fyddant yn gwneud pethau yn dda. Es i i gynhadledd flynyddol Un Llais Cymru yn Llanfair-ym-Muallt ddydd Sadwrn. Nid wyf yn credu, pe byddech wedi gofyn i'r gynulleidfa oedd yno roi glasbrint i mi, y gallent fod wedi gwneud hynny eu hunain. Mae amrywiaeth enfawr o ran maint, graddfa ac uchelgais yn dal i fod. Rwyf wedi gweld rhai pethau da iawn. Roeddwn yn falch iawn o fod yn y Bala ddydd Iau yr wythnos diwethaf gyda Partneriaeth Penllyn, yn edrych ar y gwaith rhagorol y maen nhw wedi ei wneud, ac mae model posibl i gynghorau cymuned wledig weithio gyda'i gilydd yn y fan yna. Ond fy argraff i o'r holl sgyrsiau yr wyf wedi eu cael yw nad ydym eto mewn sefyllfa lle mae gennym ddigon o gytundeb ynghylch sut y gallwn gryfhau'r haen bwysig hon o ddemocratiaeth leol. Dywedaf wrth y rhai sy'n rhan ohoni: rwy’n defnyddio’r gair 'democratiaeth' yn eithaf petrusgar, pan fo dwy ran o dair o seddi ar gynghorau cymuned yn ddiwrthwynebiad, a 1,000 o seddi ar ôl ar gyfer cyfetholiad yn yr etholiad diwethaf. Mae mwy i'w wneud, a mwy o ystyried i’w wneud i gael y gorau o hynny.

Roedd ei gwestiynau cyntaf yn ymwneud ag atebolrwydd yn y system. Mae cyfres o ffyrdd y mae gennym eisoes drefniadau rhanbarthol yng Nghymru—cydbwyllgorau, awdurdodau cyfunol, awdurdodau ar y cyd. Rwyf eisiau edrych ar fanylion y gwahanol bosibiliadau hyn. Mae pob un ohonynt yn codi cwestiynau ychydig yn wahanol o ran atebolrwydd democrataidd, ond rwy’n credu bod atebion iddynt i bob un ohonynt hefyd. A ddylai meiri etholedig fod yn rhan o hynny i gyd? Wel, fy agwedd i hyd yn hyn yw rhoi’r posibilrwydd o feiri etholedig i’r poblogaethau lleol i benderfynu arno a gadael iddynt hwy benderfynu, yn hytrach na chredu y dylem ni, o’r Cynulliad Cenedlaethol, gyfarwyddo’r poblogaethau lleol hynny ynghylch y dewisiadau y byddent yn dymuno eu gwneud.

O ran heddiw o bob diwrnod—i’r Torïaid sôn am dro pedol pan, yn sydyn, nad oes angen gwarged yn y gyllideb bellach ar gyfer cyni. Ond dyna ni. Rwy’n crwydro.

Iawn. Rwyf eisiau croesawu’n gryf y datganiad heddiw gan Ysgrifennydd y Cabinet a'r ymagwedd gydadeiladol gadarnhaol gyda rhanddeiliaid ledled Cymru heddiw, sy'n amlinellu ffyrdd newydd o weithio, mwy o eglurder a sicrwydd pellach ar gyfer llywodraeth leol, ei gweithlu, ei chynrychiolwyr a'r cyhoedd. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno, er hynny, ei bod yn hollbwysig, wrth i Gymru barhau i gael ei tharo a’i hysgytio gan effeithiau deuol—cynyddol debygol—toriadau i grant bloc Cymru gan y Llywodraeth Dorïaidd gynyddol ddideimlad ac, yn ychwanegol at y 10 y cant o doriadau llym i Gymru, ynghyd â diwedd cyllid strwythurol Ewropeaidd a'r addewidion gwag ac, ie, celwydd gan y pleidiau gyferbyn, i gyfeirio at yr arian a addawyd ac sydd wedi’i warantu, sy’n dal ar goll, ar gyfer Cymru?

Esgusodwch fi. A wnewch chi ystyried yr hyn yr ydych newydd ei ddweud a'r gair—

Gwnaf ei ystyried.

Nid oes neb yn dweud celwydd yn y Siambr hon.

Yr arian coll a addawyd ac a warantwyd o Gymru—. Efallai bod Paul Davies wedi mynd i brynu brecwast i rywun. Cafodd y mater hwn, yn ail—

Na, mae'n ddrwg gennyf. Rydych chi wedi gofyn cwestiwn. Rydym ni bron ar derfyn ein hamser, felly a wnewch chi ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda, gyda’ch cwestiwn?

Cafodd y mater hwn ei waethygu ymhellach gan angen demograffig sy’n cynyddu’n barhaus ac sy’n tyfu am ddarpariaeth o wasanaethau cyhoeddus lleol rhagorol. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod yr angen am fframwaith amserol, cydnerth a chryf yn hanfodol i Gymru, ac mai nawr yw’r amser i’r Siambr hon achub ar ei chyfle i gydsynio, rhoi'r gorau i din-droi dros bwyntiau gwleidyddol a dod i gonsensws cyfunol a gaiff ei groesawu ynglŷn â’r ffordd ymlaen? Diolch.

Wel, mae effaith cyni yn real, fel y mae adroddiad y Sefydliad Asiantaethau Cyllid yn dangos. Mae colli arian Ewropeaidd yn ychwanegu haen arall o ansicrwydd, sy'n cael effaith uniongyrchol ar awdurdodau lleol, y mae llawer o gynlluniau gorau Ewrop wedi eu gweithredu drwyddynt. Mae hynny i gyd yn golygu bod achos cymhellol i adeiladu cydnerthedd newydd i awdurdodau lleol yng Nghymru, a dyna’r hyn yr wyf yn gobeithio y bydd y datganiad yr wyf wedi ei wneud y prynhawn yma yn ein helpu i’w gyflawni.

Diolch. Yn olaf, Dafydd Elis-Thomas.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i’r Gweinidog am ei ddatganiad ac ymddiheuro nad oeddwn i ddim yn bresennol i’w groesawu fo i Benllyn yn bersonol yr wythnos diwethaf? Rwyf hefyd yn datgan ei bod yn ddiwrnod llawen iawn i mi pan mae polisïau fy mhlaid i a’i blaid yntau yn dynesu at ei gilydd, yn enwedig ar faterion sy’n ymwneud â Llywodraeth Cymru yn fewnol, oherwydd y cwestiwn rydw i am ei ofyn iddo fo ydy: a ydy o yn sicr yn ei feddwl y bydd o’n gallu manteisio yn llawn ar y cyfle cyntaf yma o ddifrif, mewn modd democrataidd a chydweithredol, i greu patrwm o lywodraeth fewnol i Gymru fel gwlad a fydd yn ddigon i ni allu ymdopi â’r cyd-destun rydym ni ynddo fo ar hyn o bryd?

Rwy’n siarad rŵan fel un sy’n cynrychioli’r gogledd, sy’n byw drws nesaf ac yn aml yn treulio amser ym Mhwerdy Gogledd Lloegr ac yn gweld bod yna aelod newydd ardderchog o’r Blaid Geidwadol, sy’n gyfaill agos i mi, Andy Street, yn mynd i fod yn ymgeisydd i fod yn faer Birmingham. Felly, fe fydd peiriant canolbarth Lloegr unwaith eto’n cystadlu gyda beth sy’n digwydd yn y gogledd. Felly, mae’n rhaid inni fod yn rhanbarth digon cryf yn y gogledd ac, yn wir, yng ngweddill Cymru i gystadlu o ddifrif â’r sefyllfa yna.

Ac yna un mater arall: rwy’n meddwl ei fod o’n gyfan gwbl iawn i gychwyn ar adolygiad difrifol o ddemocratiaeth gwir leol, fel un sy’n byw yn, rwy’n credu, beth oedd yr awdurdod trefol lleiaf yng Nghymru, Betws-y-Coed, ar un adeg. Rwy’n awyddus iawn i weld patrwm o ddemocratiaeth leol sy’n wirioneddol effeithlon, ond rwy’n credu bod ethol ar bob lefel yn hanfodol i hynny weithio, gan gynnwys ethol meiri neu gyrff llywodraethol ar gyfer y rhanbarthau.

A gaf i gytuno gyda’r pwynt olaf roedd yr Aelod yn ei wneud? Dyna beth roeddwn yn ei ddweud wrth Simon Thomas: pan rwy’n siarad gyda chynghorau cymuned lleol, un o’r pethau rwyf eisiau ei wneud yw cryfhau’r posibiliadau am ethol pobl sy’n cynrychioli pobl yn lleol. I wneud hynny, bydd rhaid inni gael cynllun ar gyfer lefel y cynghorau yna a pherswadio pobl i ddod ymlaen i wneud y gwaith pwysig mae’r cynghorau yna yn ei wneud.

Wrth gwrs, rwy’n cytuno hefyd â beth ddywedodd yr Arglwydd Elis-Thomas am bwysigrwydd pethau rhanbarthol. Yng ngogledd Cymru, mae yna fwrdd maen nhw wedi tynnu at ei gilydd. Fe gefais i’r cyfle i siarad gyda’r bobl ar y bwrdd yna i gyd ddydd Iau diwethaf. Un o’r rhesymau pam maen nhw’n gwneud pethau fel yna, a gweithio’n galed gyda’i gilydd i’w wneud e, yw achos maen nhw’n ymwybodol o beth sy’n mynd ymlaen dros y ffin yn Lloegr. Maen nhw’n gwybod bod yn rhaid iddyn nhw weithio gyda’i gilydd i gryfhau’r posibiliadau am y dyfodol yna.

O ran y pwynt olaf, jest i ddweud, i fi, rydym wedi gwario lot o amser yn y Cynulliad yma, am resymau pwysig, ar y berthynas rhyngom ni a San Steffan. Nid ydym wedi gwario’r un amser a’r un egni yn edrych ar y berthynas rhyngom ni a’r awdurdodau lleol. Dyma gyfle i ni, nawr, wneud hynny. Mae hynny’n bwysig i ni fel Cynulliad, ond hefyd o ran y patrymau sydd gyda ni o ddemocratiaeth yma yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.