Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth, a gwelliant 4 yn enw Jane Hutt.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig, ac rwy’n galw ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6132 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi, yn ôl Arolwg Cartrefi 2014 y Lleng Brydeinig Frenhinol, fod 385,000 o gyn-aelodau ac aelodau presennol o gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru.

2. Yn cydnabod y dylai’r rhai sy’n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog a’u teuluoedd, gael eu trin â thegwch a pharch.

3. Yn credu y dylai Cymru fod ar flaen y gad wrth weithredu Cyfamod y Lluoedd Arfog, sydd wedi’i fwriadu i wneud iawn am yr anfanteision y gall cymuned y lluoedd arfog eu hwynebu o gymharu â dinasyddion eraill, ac i gydnabod aberthion y gymuned honno.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) nodi bod Llywodraeth yr Alban wedi creu comisiynydd ar gyfer cyn-filwyr, i hyrwyddo anghenion cymuned y lluoedd arfog, ac yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i greu comisiynydd y lluoedd arfog i Gymru ar gyfer cyn-filwyr a chymuned ehangach y lluoedd arfog, gyda’r nod cyffredinol o wella’r canlyniadau i gyn-filwyr yn ogystal ag aelodau o’r lluoedd arfog sy’n dal i wasanaethu; a

b) cyflwyno asesiad o anghenion cyn-filwyr a fydd yn sail ar gyfer darparu gwasanaethau i sicrhau bod gan gyn-aelodau o’r lluoedd arfog yr hawl i gael y gefnogaeth y maent yn ei haeddu.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Lywydd. Yn ystod wythnos y Cofio rydym yn cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn cydnabod y dylai’r rhai sy’n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, a’u teuluoedd, gael eu trin â thegwch a pharch, ac yn credu y dylai Cymru fod ar flaen y gad wrth weithredu cyfamod y lluoedd arfog, sydd wedi’i fwriadu i wneud iawn am yr anfanteision y gall cymuned y lluoedd arfog eu hwynebu o gymharu â dinasyddion eraill, ac i gydnabod aberth y gymuned honno.

Amcangyfrifir bod 385,000 o aelodau cyfredol a blaenorol o gymuned y lluoedd arfog yn byw yng Nghymru. Yn ôl arolwg cartrefi y Lleng Brydeinig Frenhinol yn 2014, mae hyn yn cynnwys 310,000 o aelodau cyfredol a blaenorol o gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru, a 75,000 ychwanegol o blant. Mae ystadegau’r Weinyddiaeth Amddiffyn wedi awgrymu ymhellach fod yna 153,000 o gyn-filwyr ymhlith y boblogaeth hon.

Y cyntaf o Orffennaf oedd canmlwyddiant dechrau brwydr fwyaf gwaedlyd y rhyfel byd cyntaf—brwydr y Somme; 7 Gorffennaf oedd canmlwyddiant brwydr Coed Mametz, pan gerddodd milwyr traed o’r 38ain Adran (Gymreig) yn syth i mewn i ynnau peiriant yr Almaen o flaen coedwig, tua milltir o hyd, ger pentref bach Mametz. Roedd yn anrhydedd cael noddi Taith y Pabi y Lleng Brydeinig Frenhinol yma yr wythnos diwethaf, pan ymunodd Aelodau a staff y Cynulliad â chyn-filwyr, aelodau a staff y lleng i feicio’r pellter rhwng y Cynulliad a Choed Mametz i nodi cyfnod y Cofio. Llongyfarchiadau i Aelod penodol draw yno, y credaf mai ef oedd y cyflymaf—neu a lwyddodd i fynd bellaf mewn pum munud. Es i am reid hamddenol yn y wlad, ond dyna ni. [Chwerthin.] Ar y diwrnod hwn, 9 Tachwedd 1916, gan mlynedd yn ôl, dechreuodd brwydr Ancre, wrth i gam olaf brwydr y Somme ddod i ben. Erbyn 1918, roedd 280,000 o filwyr Cymreig wedi gwasanaethu yn y rhyfel byd cyntaf, a bu farw tua 40,000 ohonynt. Ar y diwrnod hwn 22 mlynedd yn ddiweddarach, dechreuodd yr Almaen hel 180,000 o Ffrancwyr allan o ardal Alsace-Lorraine a oedd wedi’i gorchfygu yn ail flwyddyn yr ail ryfel byd. Mae pobl hefyd wedi gwneud yr aberth eithaf yn Irac, Affganistan, y Falklands, Gogledd Iwerddon a Korea, i enwi ond ychydig. Am fod y gorffennol yn llywio’r dyfodol, na foed i ni byth anghofio hynny.

Galwn ar Lywodraeth Cymru i nodi bod Llywodraeth yr Alban wedi creu Comisiynydd Cyn-filwyr yr Alban yn 2014 i hyrwyddo anghenion cymuned y lluoedd arfog, ac i greu comisiynydd y lluoedd arfog i Gymru, sy’n ymroddedig i wella’r canlyniadau i gyn-filwyr yn ogystal ag aelodau o’r lluoedd arfog sy’n gwasanaethu, a’u teuluoedd. Mae sefydlu comisiynydd y lluoedd arfog ar gyfer Cymru yn hanfodol er mwyn cefnogi anghenion penodol cyn-filwyr a chyflwyno’r rhain i Lywodraeth Cymru, ac i graffu’n briodol ar wasanaethau i gyn-filwyr a ddarparir gan Lywodraeth Cymru, GIG Cymru ac awdurdodau lleol. Byddai’r comisiynydd yn ymgysylltu â chymuned y lluoedd arfog, yn ogystal â’r holl wasanaethau cyhoeddus, ac yn hyrwyddo’r nifer o brosiectau trydydd sector allweddol sy’n cynorthwyo cyn-filwyr a’u teuluoedd, fel y gellir eu cynnal a’u cyflwyno’n genedlaethol, gobeithio, gan Lywodraeth Cymru, neu gyda’i chefnogaeth. Mae’r rôl hon wedi cael ei chefnogi a’i chymeradwyo gan gymuned y lluoedd arfog a phenaethiaid y lluoedd arfog. Nid ein syniad ni ydyw. Ei hyrwyddo a wnawn ar ran y gymuned honno a’r arbenigwyr sydd mewn sefyllfa dda i wybod.

Galwn ar Lywodraeth Cymru hefyd i gyflwyno asesiad o anghenion cyn-filwyr a fydd yn sail ar gyfer darparu gwasanaethau i sicrhau bod gan gyn-aelodau’r lluoedd arfog yr hawl i gael y gefnogaeth y maent yn ei haeddu. Mae cyfamod y lluoedd arfog yn cyfeirio at y rhwymedigaethau ar y naill ochr a’r llall rhwng gwledydd y DU a’n lluoedd arfog. Cafodd ei egwyddorion eu hymgorffori yn y gyfraith gan Lywodraeth flaenorol y DU yn 2011, gan sicrhau nad yw cymuned y lluoedd arfog yn wynebu anfantais ormodol wrth ddefnyddio gwasanaethau megis tai ac iechyd. Mae pob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru wedi sefydlu cyfamod cymunedol y lluoedd arfog, yn ei gwneud yn ofynnol iddynt ethol aelod i fod yn hyrwyddwr y lluoedd arfog, ond mae angen mwy.

Wrth arwain dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gyn-filwyr yma ym mis Gorffennaf, rhoddais enghraifft o etholwr a oedd wedi cael diagnosis ar ôl ei ryddhau o’r fyddin o anhwylder straen wedi trawma cronig a chymhleth yn ymwneud â’i wasanaeth. Roedd wedi ceisio cyflawni hunanladdiad ym mis Mawrth ar ôl i sawl ymdrech i sicrhau ymyrraeth briodol ar ran GIG fethu dro ar ôl tro. Yn dilyn fy ymyriad, addawodd ei dîm iechyd meddwl cymunedol y byddai’n gweld cydgysylltydd gofal o fewn pedair wythnos. Fodd bynnag, pan ofynnwyd i mi ymweld ag ef eto ddau fis yn ddiweddarach, nid oedd wedi clywed dim. Wel, y wybodaeth ddiweddaraf am y stori hon yw mai dim ond ar ôl i mi ymyrryd eto ar lefel uchaf y bwrdd iechyd y pennwyd cydgysylltydd gofal ar ei gyfer. Er gwaethaf ymrwymiad clir yr awdurdodau lleol a GIG Cymru i ddarparu cymaint o wasanaethau wedi’u teilwra ag y bo modd i’r lluoedd arfog, mae gwaith achos y Ceidwadwyr Cymreig—a gwaith achos yr holl bleidiau eraill, yn ddi-os—yn darparu tystiolaeth nad yw hyn yn mynd yn ddigon pell.

Mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwella’u prosesau casglu data er mwyn sefydlu beth yw anghenion iechyd cyn-filwyr, canfod pa gymorth sydd ei angen ar eu teuluoedd a’u gofalwyr, llywio darpariaeth gwasanaethau a chomisiynu, a thynnu sylw at yr ymgysylltu sydd ei angen â phobl yn y lluoedd arfog, sy’n gwasanaethu a/neu wrth iddynt drosglwyddo i fywyd y tu allan i’r lluoedd arfog. Mewn gwirionedd, dyma’n union roedd adroddiad ‘Call to Mind: Wales’ a gomisiynwyd gan Ymddiriedolaeth Forces in Mind ac yn seiliedig ar gyfweliadau gyda chyn-filwyr a’u teuluoedd a phobl sy’n gweithio yn y sector gwirfoddol ac annibynnol, yn galw amdano ym mis Mehefin. Mae’r adroddiad hefyd yn galw am gynyddu capasiti GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan nodi bod angen gwneud llawer mwy i gefnogi anghenion iechyd meddwl cyn-filwyr yng Nghymru. Mehefin 2016. Pwysleisir yr angen am wella prosesau casglu data ymhellach gan ymgyrch ‘Count Them In’ y Lleng Brydeinig Frenhinol, sy’n galw am gynnwys cwestiynau ar gymuned y lluoedd arfog yng nghyfrifiad nesaf y DU. Fel y maent yn dweud, amcangyfrifir bod rhwng 6.5 miliwn a 6.7 miliwn o aelodau o gymuned y lluoedd arfog yn byw yn y DU ar hyn o bryd, sef oddeutu un rhan o ddeg o’r boblogaeth. Ond ychydig a wyddys am union nifer, lleoliad ac anghenion y grŵp sylweddol hwn.

Pan dynnais sylw Ysgrifennydd y Cabinet at hyn ym mis Gorffennaf, dywedodd fod Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r egwyddor, ond credai y gallai roi personél y lluoedd arfog mewn perygl. Fodd bynnag, fe addawodd hefyd y byddai grŵp arbenigol yn edrych ar y mater, ac rwy’n gobeithio clywed mwy ganddo ar hynny heddiw. Yn wir, gallai fod hyd at 0.25 miliwn o gyn-filwyr yng Nghymru ond heb y data hwn, ni allwn gynllunio ar gyfer y capasiti sydd ei angen ar y GIG, comisiynu’r gwasanaethau ehangach sy’n angenrheidiol, na darparu’r cymorth y mae teuluoedd a gofalwyr yn dibynnu arno, ac ni allwn gyflawni’r addewid a wnaed gan gyfamod y lluoedd arfog y bydd y rhai sy’n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, a’u teuluoedd, yn cael eu trin yn deg.

Byddwn yn cefnogi gwelliannau 2 a 3 Plaid Cymru a chymeradwyaf waith sefydliadau megis 65 Degrees North, sy’n helpu gydag adferiad cyn-filwyr a anafwyd neu a niweidiwyd drwy gynnig cyfle i gymryd rhan mewn antur heriol. Mae’r prosiect wedi cael cefnogaeth gan Ddug a Duges Caergrawnt, cronfa Endeavour y Tywysog Harry a chyllid LIBOR cyfamod y lluoedd arfog Llywodraeth y DU, sydd hefyd wedi darparu cyllid i wasanaethau Newid Cam CAIS Cymru i gyn-filwyr, gan roi cefnogaeth gan gymheiriaid wedi’i deilwra i gyn-filwyr ac ymyrraeth arbenigol ar draws Cymru, ac i Gymdeithas Tai Dewis Cyntaf i gefnogi Cartrefi Cymru ar gyfer Cyn-filwyr—Alabaré.

Ar ôl arwain y ddadl gyntaf yma yn galw am fabwysiadu cyfamod y lluoedd arfog yng Nghymru, ac ar ôl ymgyrchu ar faterion yn amrywio o salwch meddwl yn ymwneud â gwasanaeth i ddiystyru pensiwn anabledd rhyfel yn llawn, rwy’n croesawu rhai o’r camau dilynol a roddodd Llywodraeth Cymru ar waith. Fodd bynnag, mae angen llawer mwy a byddwn yn ymatal ar welliant 4 Llywodraeth Cymru yn unol â hynny. Mae’n cyfeirio at ddatblygu ‘llwybr tai’ ar gyfer cyn-filwyr a’u teuluoedd. Ond fel y dywedais ddoe, cefais gyngor dibynadwy mai’r cyfan y mae hwn yn ei wneud yw cadw manylion am yr hyn y mae gan rywun hawl iddo neu nad oes ganddynt hawl iddo eisoes mewn un man, ac nid yw’n cynnig unrhyw beth newydd mewn gwirionedd, a bod angen i Lywodraeth Cymru sicrhau hyfforddiant i staff rheng flaen yn ei gylch.

Yn hytrach na £585,000, mae GIG Cymru i Gyn-filwyr wedi datgan wrth bwyllgor y lluoedd arfog yma—y grŵp trawsbleidiol—fod angen £1 filiwn y flwyddyn arnynt i ddiwallu anghenion iechyd meddwl sylfaenol cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru. Er bod llythyr a anfonwyd ataf ym mis Awst gan Lywodraeth Cymru yn nodi bod rhwng 60 a 65% yn ateb y meini prawf ar gyfer anhwylder straen wedi trawma gydag amser rhwng atgyfeirio ac apwyntiad cyntaf yn 42 diwrnod ar gyfartaledd, mae hyn y tu allan i darged Llywodraeth Cymru o 28 diwrnod ar gyfer amseroedd rhwng atgyfeirio o ofal sylfaenol i asesu, ac roedd amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth hyd at 38 wythnos y mis diwethaf ar draws y tri bwrdd iechyd y mae gan GIG Cymru i Gyn-filwyr ystadegau ar eu cyfer. Er bod llythyr Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod yn disgwyl i therapyddion helpu ei gilydd ar draws ffiniau byrddau iechyd os oes salwch neu absenoldeb, dywedir wrthyf fod yr ôl-groniad y byddai hyn yn ei greu yn y byrddau iechyd eraill yn ei wneud yn amhosibl.

Mae llythyr Llywodraeth Cymru yn dweud y gallai gwasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol ddiwallu anghenion gofal rhai cyn-filwyr, ond rwy’n cael ar ddeall bod gan y rhan fwyaf o gleifion GIG Cymru i Gyn-filwyr anghenion bioseicogymdeithasol cymhleth sydd angen triniaeth a chymorth GIG Cymru i Gyn-filwyr.

Fel y mae ymateb y Lleng Brydeinig Frenhinol i’r ymgynghoriad ar ddogfen ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’ newydd Llywodraeth Cymru yn ei ddatgan, ac rwy’n dyfynnu, nid yw’r cynllun cyflawni ar hyn o bryd yn mynd i’r afael â’r pecyn cyflawn o anghenion gofal iechyd meddwl ar gyfer cymuned y Lluoedd Arfog, ac ni fydd yn darparu’r lefel gywir o fesurau arweinyddiaeth neu berfformiad i fynd i’r afael yn ddigonol ag anghenion cyn-filwyr Cymru na’u teuluoedd yn y dyfodol ac mae hefyd yn dweud:

dylai’r ddogfen adleisio’r bwriadau yng nghyfansoddiad GIG Lloegr.

Cymeradwyaf y cynnig hwn yn unol â hynny.

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i’r cynnig, ac rydw i’n galw ar Bethan Jenkins i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Dileu pwynt 4.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymchwilio i ffyrdd o hybu a hyrwyddo anghenion cyn-filwyr, a'r cymunedau y maent yn byw ynddynt, gan edrych ar arfer gorau mewn mannau eraill.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi gwaith sefydliadau fel '65 Degrees North', sy'n helpu i adsefydlu cyn-filwyr, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn i sicrhau bod pobl sydd ar fin gadael y lluoedd arfog yn ymwybodol o sefydliadau o'r fath.

Cynigiwyd gwelliannau 1, 2 a 3.

Diolch yn fawr. Wrth gwrs, rydw i’n falch o fod yn rhan o’r ddadl yma heddiw, ac, wrth gwrs, ni fyddwn i ddim yn gallu anghytuno â’r ffaith bod angen i ni drin teuluoedd a chyn-filwyr gyda pharch. Yn wir, byddwn i’n disgwyl i unrhyw un sydd yn byw mewn cymdeithas waraidd—er efallai nad yw rhai o’r bobl yn America yn cytuno eu bod nhw’n byw mewn cymdeithas waraidd ar ôl neithiwr—i drin pobl gyda pharch ac i sicrhau bod pawb yn gallu cael ‘access’ i adnodd—yr hyn sydd ei angen arnyn nhw fel pobl sydd yn byw yn ein cymdeithas ni.

Rydw i eisiau bod yn gritigol i raddau, oherwydd eironi dadleuon fel hyn yw bod diffyg gweledigaeth gan Lywodraeth San Steffan pan fo pobl yn gadael y fyddin i roi adnoddau mewn lle ar y pryd hwnnw i gefnogi milwyr. Mae yna ddigon o arian o hyd i’w roi i gynlluniau fel Trident, i’w roi i gynlluniau arfog mawr, ond wedyn nid oes cymaint o gynlluniau i roi adnoddau i mewn i helpu milwyr sydd allan yn brwydro ar hyn o bryd a hefyd i roi adnoddau iddyn nhw pan maen nhw’n dod nôl o lefydd fel Irac ac Affganistan. Rwy’n credu bod yn rhaid inni drafod hyn yng nghyd-destun y drafodaeth yma, oherwydd mae’n hawdd iawn i’r Ceidwadwyr ofyn am fwy o arian a mwy o adnoddau o hyd, pan fo angen i Lywodraeth Torïaid San Steffan ddangos yn glir eu bod nhw’n deall y problemau cymdeithasol sydd yn cyd-fynd â’r sefyllfa lle mae pobl yn gadael y fyddin yn hynny o beth.

Rwy’n ei glywed e o hyd gan deuluoedd. Maen nhw’n dweud, ‘Roeddwn i’n disgwyl mwy gan y fyddin. Roeddwn i’n disgwyl mwy ganddyn nhw. Rydw i wedi bod yn rhan o’r teulu hwnnw am flynyddoedd ac wedi bod yn gweithredu o dan eu harweinyddiaeth nhw.’ Nid yw’r diffyg consyrn hwnnw ganddyn nhw yn rhywbeth maen nhw’n gallu cymryd heb emosiwn oherwydd maen nhw mor agos at y sefyllfa. Maen nhw wedi datblygu perthnasau nad yw’r un ohonom ni, efallai, yn deall, mewn sefyllfaoedd anodd iawn. Maen nhw wedi gweld pobl yn marw. Maen nhw wedi gweld eu ffrindiau yn dioddef. Felly, yng nghyd-destun trafod hyn, rwy’n credu bod yn rhaid inni gofio’r emosiwn a’r bobl tu ôl i’r trafodaethau yma.

Yn wir, er bod yna broblemau ar lefel San Steffan, mae yna sefyllfaoedd o hyd lle mae nifer o bobl a oedd yn y fyddin neu yn y lluoedd arfog yn ddi-waith, mae problemau iechyd meddwl ganddyn nhw ac mae angen cael digon o sgiliau iddyn nhw allu trawsnewid i ddod nôl i fywyd tu allan i fod yn y fyddin. Maen nhw’n dweud “‘I’m now a civvy. I have to become a civvy and live in civilised society’ eto”.

I do welcome the Conservatives’ support for the amendment that I put in relation to 65 Degrees North. I know I’ve e-mailed you all, asking if you’ll come on a trek to Snowdon or other mountains of Wales—I know some of you’ve been very positive in responding to me—supporting, going alongside some former veterans, many of whom are from my region, Neath Port Talbot in particular. One is from, I think, the Deputy Presiding Officer’s constituency, who now lives in Chester, Peter Bowker, who is an amputee from the Afghan war and who crossed the Greenland icecap unsupported recently. They will now be climbing the highest mountain of Antarctica in January. What they’ve said to me is, yes, you can give them all the counselling services in the world, but if they can find ways to be active again—because, obviously, a lot of their job is to do with being active—then they can feel that they are not lost to society and that they have something to give back. So, they do go into schools as well and they tell people about the realities of war. Of course, if you ever met Pete, you could see his passion for what he does. He goes into schools and says, ‘I’m not doing this to try and undermine what the army is doing, but I’m trying to tell you that this can happen to you and you will have to change your life as a result of it.’ That’s why I’m passionately in support of what they do.

The same goes for Change Step. Like I said yesterday, I was happy to give a proportion of my salary increase to them in Port Talbot because they do amazing work with services in relation to PTSD, and with the families also. One woman said that she suffered domestic abuse from her partner because he’d come back with such extreme PTSD. She had to try and see it in that way, but, of course, they couldn’t live together then, because he was creating so many problems for her and her family. So, I was very pleased to be able to support that charity.

The only reason why, briefly, I’ll say on the commissioner, we are saying we are not supporting it is I think we need to look further afield at other ideas. I’m not necessarily saying it’s a bad idea, but I think that we have to look internationally at what works, and we have to look at other concepts that we can try and put forward here in Wales, other ideas to help those in this particular sector, and ensure that they are not forgotten and that they know they’re an integral part of our community here in Wales.

Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i gynnig yn ffurfiol welliant 4 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Gwelliant 4—Jane Hutt

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn croesawu'r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd mewn partneriaeth â chymuned y lluoedd arfog, gan gynnwys:

a) gwaith amhrisiadwy Grŵp Arbenigwyr y Lluoedd Arfog;

b) datblygu'r llyfryn Croeso i Gymru ar gyfer personél presennol y lluoedd arfog a'u teuluoedd ynghylch cael eu hadleoli i Gymru;

c) gwell cymorth ar gyfer y lluoedd arfog a'u teuluoedd, gan gynnwys datblygu Llwybr Tai ar gyfer cyn bersonél y lluoedd arfog a'u teuluoedd;

d) Llwybr Cyflogadwyedd y Lluoedd Arfog sy'n galluogi pobl ifanc i feithrin sgiliau ac ennyn hyder, ennill cymwysterau a sicrhau cyflogaeth;

e) y gwaith sy'n parhau i ddatblygu'r ddarpariaeth iechyd a lles ar gyfer cyn bersonél y lluoedd arfog gan gynnwys y swm o £585,000 a roddir ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr bob blwyddyn, nofio am ddim a'r ffaith y bydd y pensiwn anabledd rhyfel yn cael ei ddiystyru yn llwyr o fis Ebrill 2017.

Cynigiwyd gwelliant 4.

Yn ffurfiol.

Rhianon Passmore.

Diolch, Lywydd. Diolch. Wrth i ni nesáu at Ddydd y Cofio a Sul y Cofio, mae’n iawn ein bod yn cydnabod yma yng nghartref democratiaeth yng Nghymru y gwasanaeth eithafol y mae dynion a menywod ein lluoedd arfog wedi ei roi, fel ein bod ni’n parhau i fwynhau’r rhyddid rydym yn ei drysori cymaint. Fel llawer, byddaf yn cynrychioli fy mhobl yn Islwyn mewn digwyddiadau coffa yn Rhisga, Coed-duon a Maesycwmer yn y dyddiau i ddod. Rwy’n arbennig o awyddus i ddiolch i’r Lleng Brydeinig Frenhinol am eu holl waith caled trwy gydol y flwyddyn, a hoffwn hefyd gydnabod gwaith hyrwyddwr lluoedd arfog Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, y Cynghorydd Alan Higgs, cynghorydd Llafur dros Aberbargod. Mae ei ymroddiad, ei ymrwymiad a’r amser y mae’n ei gyfrannu i roi llais i gymuned y lluoedd arfog ledled ardal yr awdurdod yn cael ei werthfawrogi’n fawr.

Mae’r ddadl hon, fodd bynnag, yn amserol ar ôl digwyddiadau diweddar a rhaid i ni i gyd herio ein hunain yn gyson i ddysgu o’r gorffennol. Rhaid i ryfela fod y dewis olaf bob tro. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau, rwy’n gwybod, i fonitro cynnydd yn yr Alban ar ôl sefydlu comisiynydd y lluoedd arfog a chyn-filwyr yno, fel y gallwn ddysgu o ddatblygiadau ar draws y Deyrnas Unedig. Er nad yw cyfrifoldeb am y lluoedd arfog wedi’i ddatganoli, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi dangos arweiniad i sicrhau bod cymuned y lluoedd arfog yma yng Nghymru, sy’n cynnwys 385,000 o bobl yn cael ei chefnogi—ac mae hynny’n 12 y cant o’r boblogaeth. Ni ddylai fod unrhyw amheuaeth fod y dynion a’r menywod sydd wedi gwneud eu dyletswydd dros ein gwlad mewn lifrai yn cael ac yn haeddu’r parch mwyaf gan bob dyn, dynes a phlentyn yng Nghymru.

Mae Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a sefydliadau partner wedi dangos eu hymrwymiad i’r lluoedd arfog gyda’r egwyddorion a ymgorfforir yng nghyfamod y lluoedd arfog ar draws y wlad. Mae pob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru wedi llofnodi’r cyfamod cymunedol, i ddangos eu hymrwymiad i gymuned y lluoedd arfog, ac mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod yr ymrwymiadau hynny’n cael eu cyflawni. Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi mesurau sylweddol ar waith i ddatblygu a chydlynu gwasanaethau cyhoeddus y mae modd eu darparu ar gyfer ein cyn-filwyr sy’n dioddef o anhwylder straen wedi trawma, ac mae wedi sefydlu GIG Cymru i Gyn-filwyr, yr unig wasanaeth o’i fath yn y Deyrnas Unedig, yn anffodus. Mae pob bwrdd iechyd lleol wedi penodi clinigydd profiadol fel therapydd cyn-filwyr gyda diddordeb mewn, neu brofiad o broblemau iechyd meddwl milwrol. Bydd y therapydd cyn-filwyr yn derbyn atgyfeiriadau gan staff gofal iechyd, meddygon teulu, elusennau cyn-filwyr ac yn bwysicaf oll, hunanatgyfeiriadau gan gyn-filwyr. Ac mae hyn yn enghraifft glir o droi geiriau’n bolisi a chamau gweithredu ystyrlon.

Yn briodol heddiw, mae cyn-filwyr milwrol yng Nghymru â hawl i gael blaenoriaeth i driniaeth ar gyfer unrhyw gyflwr iechyd sy’n codi o’r gwasanaeth hwn. Nid yw hyn wedi bod yn wir bob amser. Yn wir, yn ddiweddar ailwampiodd Llywodraeth Cymru ei phecyn cymorth i gyn-filwyr a’u teuluoedd er mwyn sicrhau bod y cymorth y maent yn ei haeddu yn hygyrch a’u bod yn ei gael. Ac mae’r pecyn cymorth ar ei newydd wedd yn nodi ymrwymiad parhaus Llywodraeth Lafur Cymru ar draws y portffolios gweinidogol i gymuned y lluoedd arfog ledled Cymru.

A wnewch chi dderbyn ymyriad ar hynny?

Mae’n ddrwg gennyf, rwyf eisiau gorffen.

Ac mae’n cynnwys llyfryn ‘Croeso i Gymru’ newydd ar gyfer y rhai a leolwyd yma. Ac mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio’n agos gyda sefydliadau fel y Lleng Brydeinig Frenhinol i gefnogi ein lluoedd arfog a’n cyn-filwyr ym mhob ffordd bosibl.

Mae’r pecyn cymorth hwn yn cynnwys, ymhlith pethau eraill, £0.5 miliwn i’r gwasanaeth iechyd a lles ar gyfer cyn-filwyr Cymru, y cynllun rhannu ecwiti Cymorth Prynu, sydd wedi cael ei ymestyn i gynnwys gweddwon a gwŷr gweddw personél a laddwyd wrth wasanaethu, ac yn ogystal, fel y crybwyllwyd, o fis Ebrill nesaf ymlaen, diystyru’r pensiwn anabledd rhyfel yn llawn, proses a fydd yn cael ei chyflwyno yn asesiadau ariannol awdurdodau lleol ar gyfer codi tâl am ofal cymdeithasol. Bydd hyn yn sicrhau na fydd gofyn i gyn-filwyr y lluoedd arfog sy’n cael y pensiynau hyn eu defnyddio i dalu am eu gofal. Ac ym mis Chwefror, ymunodd Llywodraeth Lafur Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru â’i gilydd i gyflwyno nofio am ddim i holl bersonél y lluoedd arfog a chyn-filwyr ledled Cymru.

Hoffwn ganmol gwaith y grŵp arbenigol a grybwyllwyd—yr unig un o’i fath yn y Deyrnas Unedig. Sefydlwyd y grŵp arbenigol i roi cyngor ar y ffyrdd gorau i wasanaethau cyhoeddus allu diwallu anghenion cymuned y lluoedd arfog. Ac rwy’n gwybod y bydd y Siambr hon yn gwbl unedig heddiw yn rhoi eu cefnogaeth lawn i’n lluoedd arfog. Yr wythnos hon, rydym yn dangos ein parch yn llawn ac rydym yn cofio, ond mae’n rhaid i ni herio ein hunain i sicrhau ein bod yn cofio bob dydd o’r flwyddyn. Heriodd un o’n dramodwyr gorau, Alan Bennett, y gynulleidfa yn ‘The History Boys’ pan ddywedodd un o’i gymeriadau:

Ffotograff ar bob silff ben tân. Ac mae’r holl alaru wedi cuddio’r gwir. Mae’n fwy o na foed i ni gofio na na foed i ni anghofio.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn benderfynol o sicrhau na fyddwn byth yn anghofio’r unigolion sy’n barod i aberthu popeth i amddiffyn ein cenedl, a byddwn yn cyflawni ein dyletswydd iddynt. Diolch i chi—diolch.

Fel y dywedodd Mark, mae’n gan mlynedd eleni ers brwydr Coed Mametz. I lawer o filwyr Cymru, dyma oedd cyrch mawr cyntaf y rhyfel byd cyntaf. Roedd cipio Coed Mametz yn allweddol bwysig ym mrwydr y Somme. Ar ôl pum diwrnod o ymladd, cafodd bron 400 o filwyr Cymru, eu lladd neu eu hanafu, neu cofnodwyd eu bod ar goll. O ganlyniad, ni fu 38ain Adran (Gymreig) yn weithredol am bron i flwyddyn. Rhwng 2001 a 2015, collodd y lluoedd arfog Prydeinig 454 o ddynion a menywod yn Affganistan—collwyd nifer tebyg mewn un bore’n unig yng Nghoed Mametz.

Mae’n briodol ein bod yn cydnabod y ddyled enfawr sydd arnom i’r rhai sydd wedi gwasanaethu ac sydd ar hyn o bryd yn gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Ein dyletswydd iddynt yw darparu’r gofal a’r cymorth y maent yn eu haeddu i’r fath raddau. Mae gadael y fyddin, yn aml ar ôl cyfnod hir o wasanaeth, yn creu llawer o heriau i gyn-bersonél y lluoedd arfog. Mae’n aml yn golygu bod rhaid symud, symud cartref, dod o hyd i swydd newydd, a newid ffordd o fyw.

Maent yn wynebu llawer o heriau. Un o’r rhain yw iechyd meddwl. Mae rhwng 4 y cant a 5 y cant o gyn-filwyr yng Nghymru yn dioddef o broblemau iechyd meddwl. Fel y dywedodd Mark yn gynharach, anhwylder pryder a achosir yn sgil wynebu digwyddiadau trallodus neu sy’n peri straen yw anhwylder straen wedi trawma. Gall ddigwydd i bobl o bob oed. Bydd rhywun sydd ag anhwylder straen wedi trawma yn aml yn ail-fyw’r digwyddiad trawmatig drwy hunllefau ac ôl-fflachiau. Efallai y byddant yn profi teimladau o unigedd, anniddigrwydd, ac euogrwydd—mewn rhai achosion yn arwain at gamddefnydd cynyddol o alcohol a chyffuriau. Mae angen adnabod symptomau cynnar salwch meddwl ac mae angen mwy o gymorth gan y GIG yng Nghymru i bersonél y lluoedd arfog, cyn-filwyr a’u teuluoedd.

Gall addysg plant personél y lluoedd arfog hefyd ddioddef o ganlyniad i darfu ar ffordd o fyw yn y lluoedd arfog. Yng Nghymru, nid oes premiwm disgyblion ar wahân i blant personél y lluoedd arfog fel sydd ganddynt yn Lloegr. Nid yw’r grant amddifadedd disgyblion ond ar gael i blant sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, ac nid yw hynny’n wir yn achos y rhan fwyaf o blant y lluoedd arfog. Dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno premiwm disgyblion y lluoedd arfog i gefnogi plant y lluoedd arfog yng Nghymru.

Mae tai saff a diogel i gyn-filwyr yn hanfodol hefyd. Mae angen llwybr tai ar gyfer y lluoedd arfog a fydd yn amlinellu beth fydd gan aelodau presennol a blaenorol o’r lluoedd arfog hawl iddo o dan bolisïau tai datganoledig. Rydym angen cymorth wedi’i deilwra i helpu cyn-filwyr i addasu yn ôl i fywyd ar y tu allan a dod o hyd i waith yma.

Dangosodd arolwg a gynhaliwyd yn 2014-15 mai 34 y cant yn unig o gyn-filwyr a oedd yn dweud eu bod yn gyflogedig, naill ai ar sail amser llawn neu ran-amser. Nid yw hynny’n dderbyniol, Lywydd. Hoffwn weld rhwydwaith o siopau un stop yn cael ei sefydlu ar gyfer cyn-filwyr, fel sydd ganddynt yn yr Alban, er mwyn sicrhau eu bod yn gwbl ymwybodol o’r cyngor a’r cymorth sydd ar gael iddynt ar ôl eu gwasanaeth yn y lluoedd arfog.

Mae arnom angen comisiynydd cyn-filwyr ar gyfer Cymru—dywedodd yr ochr arall i’r Siambr na fyddent yn ei gefnogi yn ôl pob tebyg, ond y ffaith yw eu bod angen, nid cadfridog y fyddin i reoli’r lluoedd arfog sydd wedi ymddeol, ond comisiynydd gyda’u hanghenion a’u gofynion eu hunain yn y gymdeithas yng Nghymru i gydlynu a darparu’r cymorth sydd ei angen arnynt ac y maent yn ei haeddu. Mae hyn wedi cael ei wneud yn yr Alban ac rwy’n credu y dylai Cymru fynd yr un ffordd a dylent ddilyn yr un trywydd.

Mae gan Gymru berthynas hir a balch gyda’r lluoedd arfog. Daw arian grant ar gyfer cyngor Cymru, sefydliad ieuenctid gwirfoddol, i ben ar 31 Mawrth y flwyddyn nesaf. Roedd hon yn ffynhonnell werthfawr i fudiadau cadetiaid ac ieuenctid sy’n gysylltiedig ag amddiffyn yng Nghymru, ac nid yw ar gael mwyach.

Member of the Senedd:

A wnaiff yr Aelod ildio?

Dim amser. Efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet fynd i’r afael â’r mater hwn yn ei ateb. Lywydd, mae gennym ddyletswydd i gydnabod hanes hir o ddewrder, aberth a gwasanaeth ein lluoedd arfog, yn y gorffennol a’r presennol, ac rwy’n gobeithio y bydd y Cynulliad Cenedlaethol yn cydnabod y ddyled o ddiolchgarwch heddiw, ac yn cefnogi’r cynnig hwn. Diolch.

Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno’r ddadl hon heddiw, yn enwedig wrth i ni baratoi i gofio’r aberth a wnaed gan gynifer o bersonél dewr ein lluoedd arfog. Mae gan ddinasyddion Cymru draddodiad hir o wasanaethu yn lluoedd arfog ein cenedl, ac maent wedi chwarae rhan allweddol mewn llawer o’r brwydrau yn y ddau ryfel byd. Mae poblogaeth Cymru oddeutu 5 y cant o faint poblogaeth y DU, ac eto mae’n cynnwys 7 y cant o gymuned cyn-filwyr y DU. Ar hyn o bryd mae gennym oddeutu 8,000 o ddynion a menywod o Gymru yn gwasanaethu yn ein lluoedd arfog—dynion a menywod sy’n barod i roi eu bywydau er mwyn amddiffyn y rhyddid beunyddiol rydym i gyd weithiau yn ei gymryd yn ganiataol. Oni bai am ymroddiad y dynion a’r menywod hyn, a rhai tebyg iddynt a aeth o’r blaen, ni fyddem yn cael y ddadl hon heddiw. Bu farw dynion a menywod o Gymru yn eu degau o filoedd er mwyn cadw ein cenedl yn rhydd rhag gormes. Mae arnom gymaint o ddyled iddynt: mwy nag y gallwn byth ei had-dalu. Y peth lleiaf un y gallwn ei wneud yw edrych ar ôl personél y lluoedd arfog sy’n gwasanaethu yn awr neu wedi ymddeol. Er ein bod wedi gwella llawer o ran cefnogi personél y lluoedd arfog a chyn-filwyr, mae gennym ffordd bell i fynd o hyd mewn perthynas ag anhwylder straen wedi trawma, a’r holl bethau eraill rydym yn dioddef ohonynt sy’n mynd gyda dychwelyd o ryfel.

Mae cyfamod y lluoedd arfog wedi helpu i fynd i’r afael â rhai o’r diffygion, ac mae UKIP yn rhannu cred y Ceidwadwyr Cymreig y dylai Cymru fod ar flaen y gad yn gweithredu’r cyfamod, a bod angen comisiynydd lluoedd arfog ar Gymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwella’r gefnogaeth a roddir i’n lluoedd arfog, ond mae llawer mwy y gallwn ei wneud, yn enwedig y maes tai a lles i gyn-filwyr a’u teuluoedd. Dywedodd wyth y cant o gymuned y cyn-filwyr wrth y Lleng Brydeinig eu bod yn cael anhawster ym maes tai. Mae’n rhaid i ni warantu bod tai’n cael eu darparu ar gyfer personél y lluoedd arfog, yn enwedig pan ystyriwch fod cyn-filwyr yn llai tebygol o gael eu cyflogi na’r boblogaeth yn gyffredinol.

Mae’n rhaid i ni hefyd sicrhau bod cynlluniau fel gwasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr yn cael eu cryfhau a’u hyrwyddo’n eang. Yn anffodus, mae’r wefan wedi dyddio’n fawr ac yn dal i gyfeirio at Lywodraeth Cynulliad Cymru. Bydd comisiynydd y lluoedd arfog a chyn-filwyr nid yn unig yn gallu ysgogi gwelliannau i wasanaethau ar gyfer personél y lluoedd arfog a chyn-filwyr, ond gallai hyrwyddo ein personél sy’n gwasanaethu hefyd. Mae gwledydd eraill yn trin personél eu lluoedd arfog â’r parch a’r ystyriaeth y maent yn eu haeddu. Mae angen i ni wneud yn llawer gwell. Nid yw esgus diolch ar Ddydd y Cofio unwaith y flwyddyn yn werth dim; dylem fod yn diolch i’r rhai sy’n gwasanaethu, a’r rhai sydd wedi gwasanaethu, yn ddyddiol, a hyd yn oed wedyn, ni allwn hyd yn oed ddod yn agos at gydnabod y ddyled sydd arnom i’r dynion a’r menywod dewr hynny. Diolch yn fawr.

Mae pwynt 2 y cynnig yn tynnu sylw at deuluoedd cyn-filwyr, ac nid yw cefnogi cyn-filwyr yn dod i ben gydag ymyrraeth uniongyrchol. Efallai mai’r cymorth mwyaf effeithiol o’r cyfan yw cadw teulu gyda’i gilydd o amgylch aelodau o’r lluoedd arfog sy’n gwasanaethu, yn ogystal â chyn-filwyr sy’n arbennig o agored i niwed weithiau. Mae gwasanaeth unigolyn yn effeithio ar eu perthynas â phartneriaid, plant, rhieni a hyd yn oed neiniau a theidiau. Ac yn y cyd-destun hwn, rwyf hefyd yn cynnwys ffrindiau, oherwydd, i ddynion ifanc yn arbennig, yn aml, efallai mai eu cyfeillion, neu ffrindiau da, yw’r brif gefnogaeth emosiynol pan fydd yna bethau nad ydych yn teimlo y gallwch eu rhannu gyda’ch teulu.

Byddai gwaith comisiynydd i gyn-filwyr yn ymestyn y tu hwnt i gyn-filwyr eu hunain i gymuned ehangach y lluoedd arfog. Ac os oes gennych unrhyw amheuaeth ynglŷn â sut beth yw honno, edrychwch i weld pwy sy’n mynd i fod yn rhan o’r dathliadau y penwythnos hwn. Fe welwch mai’r teuluoedd sydd ar flaen y gad.

Mae yna ystod eang o wasanaethau ar gael eisoes ar gyfer teuluoedd y lluoedd arfog yng Nghymru, o’r clybiau llawr gwlad i deuluoedd milwrol i bethau fel Cyswllt Cyfreithiol Cyn-filwyr, sef grŵp sy’n rhoi cyngor cyfreithiol am ddim i deuluoedd a gofalwyr yn ogystal â chyn-filwyr ledled Cymru. A dweud y gwir, rwy’n meddwl bod Elfyn Llwyd yn ymwneud â’r grŵp hwnnw. Dylid llongyfarch y sector cyhoeddus, gan gynnwys y ddwy Lywodraeth, fe fyddwn yn dweud, a’r trydydd sector gweithgar iawn, am y gwaith y maent yn ei wneud ar ran cyn-filwyr, ond mae’n arbennig o galonogol fod hwn yn faes lle y caiff cydgynhyrchu ofod i ddangos ei werth. A dweud y gwir, mae’r Aelodau sydd eisoes wedi siarad wedi rhoi enghreifftiau pwerus iawn o’r math o gefnogaeth y mae cyn-filwyr a’u teuluoedd yn ei chael o’u rhengoedd eu hunain—os caf ei roi felly—yn hytrach na chael gwasanaeth wedi’i bennu ar eu cyfer. Nawr, nid yw hynny’n golygu nad oes yna fylchau, wrth gwrs, ond rwy’n meddwl bod cydgynhyrchu yn un o’r lleoedd lle y gallwn geisio dechrau llenwi’r bylchau hynny mewn gwirionedd. Rwy’n meddwl, yn benodol, am—rwy’n meddwl mai y llynedd oedd hi—pan eglurais i’r Siambr fy mod wedi cael peth anhawster yn ceisio canfod pwy oedd hyrwyddwyr cyn-filwyr ein hawdurdodau lleol. Mae rhai yn llawer gwell nag eraill, ond os na all y cynghorau ei gael yn iawn, yna gadewch i’r gymdeithas helpu i ddatrys y broblem.

Nawr, er y byddwn yn hoffi meddwl na fyddai comisiynydd yn ymyrryd yng ngwaith da yr holl elfennau hyn, byddai ef neu hi yn gallu helpu i ysgogi gwelliant, fel y dywedodd Caroline Jones, ym mhrofiad personél milwrol sy’n gwasanaethu, yn ogystal â chyn-filwyr a’u teuluoedd, gan y byddai ganddynt drosolwg, a gallent weithredu ar unwaith i lenwi’r bylchau hynny roedd Bethan Jenkins ei hun yn siarad amdanynt mewn gwirionedd. Rwy’n credu mai rôl allweddol arall a fyddai gan gomisiynwyr yma fyddai ystyried y goblygiadau a’r cymorth a’r cyngor fydd eu hangen ar ein cyn-filwyr yn y dyfodol. Byddai comisiynydd nid yn unig yn gallu ymateb i anghenion heddiw, i eirioli, ond gallai sganio’r gorwel am heriau newydd ac atebion posibl i’r rheini, gan nad oes neb i’w weld yn arwain y gwaith hwnnw ar hyn o bryd. Yn bendant, mae angen rhywun i’n helpu i graffu ar benderfyniadau a wneir yn awr, megis pam y mae gwahaniaeth rhwng Cymru a Lloegr, lle y mae gan blant cyn-filwyr hawl awtomatig i bremiwm cymorth disgyblion, ond nid oes ganddynt hawl i’r grant amddifadedd disgyblion yma yng Nghymru. Dyna bwynt a wnaeth Mohammad Asghar. Ond rydym hefyd yn awyddus i osgoi’r mathau hynny o ymatebion post facto i broblemau megis gydag anhwylder straen wedi trawma. Rydym yn awyddus i osgoi problemau rhag codi yn y lle cyntaf. Dyna pam rwy’n credu y byddai comisiynydd hefyd yn ddefnyddiol i ofyn cwestiynau fel pam nad yw’r £415,000 y gofynnodd GIG Cymru i Gyn-filwyr amdano yn dod er ei bod mor amlwg y byddai hynny’n osgoi’r gost o filiynau mewn gwasanaethau argyfwng y cyfeiriodd—nid wyf yn cofio pwy yn awr—rwy’n meddwl efallai mai Mohammad Asghar a soniodd am y mathau o broblemau fydd gan gyn-filwyr, fel arfer ar ôl i’w gwasanaeth ddod i ben.

Mae beth sy’n digwydd nawr a sut fydd hi yn y dyfodol yn ddwy ystyriaeth sy’n effeithio ar unrhyw berson ifanc sy’n ystyried gyrfa filwrol. Ac unwaith eto, dyma ble y gallai’r comisiynydd cyn-filwyr chwarae rhan hanfodol yn helpu i osod y naws o ran sut y meddylir am y materion hynny yn awr, nid yn y dyfodol pan fydd ein pobl ifanc wedi dod yn gyn-filwyr eu hunain.

Yr wythnos diwethaf ymwelais â Choleg Paratoi Milwrol Penybont yn fy rhanbarth i, sef Gorllewin De Cymru a chyfarfûm â hyfforddwyr a phobl ifanc rhwng 14 a 19 oed y maent yn gweithio gyda hwy. Maent yn addysgu nifer sylweddol o bobl ifanc nad yw addysg prif ffrwd, efallai, yn addas iawn ar eu cyfer, yn ogystal â chyflawnwyr uchel, ac o’r rhain, mae llawer yn mynd ymlaen i ddilyn gyrfa yn ein lluoedd arfog. Rwy’n meddwl bod arnom ddyled i’r bobl ifanc hynny i wneud yn siŵr eu bod ar flaen ein meddyliau, ac ar flaen meddwl Llywodraeth Cymru, yn awr, wrth iddynt symud drwy eu gyrfaoedd, ac nid yn unig pan fyddant yn dychwelyd o ardaloedd o wrthdaro neu pan fyddant yn cael eu rhyddhau o wasanaeth neu’n ymddeol. Nid oedd pob un o’r bobl y cyfarfûm â hwy yno yn dod o deuluoedd milwrol, ond mae rhai ohonynt yn debygol o ddod yn aelodau o deuluoedd milwrol maes o law, a daw hynny â mi yn ôl at rôl teuluoedd milwrol a’r cymorth y gallai fod ei angen arnynt hwythau hefyd.

Felly, pan fydd Llywodraeth Cymru yn gwrthod y syniad o gomisiynydd cyn-filwyr, nid yn unig y mae’n dweud gwrthod helpu ac anrhydeddu’r gwaith a’r aberth y mae ein cyn-filwyr a’r lluoedd arfog wedi’i wneud drwy gydol eu bywydau; mae hi hefyd yn gwneud cam â gwragedd, gwŷr, partneriaid a holl deuluoedd cyn-filwyr, ac mae’n gwneud cam â phlant y lluoedd sy’n gwasanaethu a’r lluoedd yn y dyfodol, gan na fydd y bobl ifanc sy’n dechrau ar eu gyrfaoedd, a gobeithio na fyddant byth yn profi—[Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf, Lee, nid oeddwn yn eich gweld. Ymddiheuriadau.

A wnewch chi ildio?

Na, rwyf wedi gorffen.

Nid oes amser ar ôl.

Mae’n ddrwg gennyf.

Un o’r amcanion y dylem ei osod i ni ein hunain yw sicrhau bod y llwybr tuag at waith i’r rhai sy’n gadael y lluoedd arfog yn cael ei gefnogi fel y gallant barhau i gyflawni eu potensial yn y gweithlu sifil. Ar draws y DU, mae cyn-filwyr yn llai tebygol o fod mewn gwaith na’r boblogaeth yn gyffredinol, ac maent bron ddwywaith yn fwy tebygol o fod yn ddi-waith. Nawr, mae yna resymau pam y mae cyn-filwyr o oedran gweithio yn wynebu heriau penodol. Yn aml, mae’r rhai sy’n ymuno â’r lluoedd arfog yn ifanc yn gwneud hynny fel llwybr gyrfa amgen tuag at addysg bellach neu uwch neu gyflogaeth sifil. Bydd rhai yn dewis hynny oherwydd nad ydynt yn teimlo bod ganddynt allu, efallai, i ddysgu yn y ffordd gonfensiynol, ac mae hyd at 50 y cant o recriwtiaid i’r fyddin yn meddu ar sgiliau llythrennedd a rhifedd sy’n is na’r safon ddisgwyliedig ar gyfer rhai sy’n gadael ysgol yn 16 oed. Mae’r rhai yn y grwpiau oedran hŷn sy’n gadael y lluoedd arfog yn aml yn teimlo’n llai hyderus, er enghraifft, ynglŷn â’u sgiliau cyfrifiadurol, ond—ac mae hwn yn gafeat pwysig iawn—gall gyrfa yn y lluoedd arfog alluogi unigolyn hefyd i ddatblygu sgiliau real a defnyddiol iawn a all fod yn ased defnyddiol i gyflogwr sifil.

Fel y mae Busnes yn y Gymuned yn cydnabod, gyda dros 200 o feysydd crefft yn y Fyddin yn unig, mae personél y lluoedd arfog yn cael hyfforddiant ymlaen llaw mewn nifer o rolau technegol, gan gynnwys peirianneg, rheoli prosiectau, cyfathrebu, logisteg a TG— ac ystod ehangach na hynny— a phob un yn drosglwyddadwy i’r gweithle sifil.

Ond y broblem yn aml yw nad yw’r sgiliau hynny’n arwain at gymhwyster ffurfiol y gall cyflogwr y tu allan i’r lluoedd arfog ei adnabod fel dangosydd cyfres benodol o sgiliau a lefel benodol o hyfedredd. Felly, un mater yw sut rydym yn trosi’r sgiliau hynny, sy’n rhai go iawn, i mewn i iaith y byddai cyflogwr yn ei deall. Fel y dywedodd un cyn-filwr:

Mae yna rai pethau nad oes gennych gymhwyster ar eu cyfer. Er enghraifft bod yn gyfrifol am rhwng 200 a 600 o ddynion... Rwyf wedi bod yn gyfrifol am ddogfennau cyflog, pasbortau, byddino, bomiau, bwledi, popeth... Nid oedd yn golygu unrhyw beth oherwydd nid oes gennyf gymwysterau.

Felly, rwyf am dalu teyrnged i’r nifer o raglenni gwirfoddol sy’n cynorthwyo cyn-bersonél y lluoedd arfog i gael gwaith ar ôl eu rhyddhau: Getting You Back to Work gan The Poppy Factory, rhaglen gyflogaeth cyn-filwyr y lluoedd arfog, rhaglen fentora ar-lein y Lleng Brydeinig, a hefyd LifeWorks, sydd yma yn y Cynulliad yr wythnos nesaf, sef cwrs pum niwrnod, gyda hyfforddiant, paratoi ar gyfer cyfweliadau, a gweithdai cv a ddarperir gan y Lleng Brydeinig.

Rwyf hefyd yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos iawn gyda chyrff gwirfoddol sy’n cefnogi cyn-filwyr, ac mae llawer wedi elwa o Lwybrau Cyflogadwyedd y Lluoedd Arfog, a hefyd o Twf Swyddi Cymru. Ond byddwn yn gofyn i’r Llywodraeth, wrth iddi gyflwyno ei rhaglen brentisiaethau, a’r Porth Sgiliau newydd yn y Cynulliad hwn, i ystyried sut y gellid eu defnyddio hefyd i helpu personél y lluoedd arfog i gyflawni eu potensial yn y gweithlu sifil, a gwn fod yna waith da’n digwydd o fewn y llwybr prentisiaethau.

Mae’n fater o falchder, fel y mae Aelodau eraill wedi’i ddweud, fod yn rhaid i awdurdodau lleol—pob awdurdod lleol—a byrddau iechyd yng Nghymru gael hyrwyddwyr y lluoedd arfog, a byddwn yn annog busnesau hefyd i lofnodi cyfamod y lluoedd arfog, sy’n cynorthwyo cyn-filwyr i gael gwaith drwy warantu cyfweliadau i gyn-filwyr, cydnabod sgiliau milwrol mewn cyfweliadau a mynd ati i geisio codi ymwybyddiaeth o gyfleoedd gwaith ymhlith y rhai sy’n gadael y lluoedd arfog.

Mae’n bwysig yn ystod wythnos y cofio ein bod yn cydnabod ymroddiad ein personél sy’n gwasanaethu a’n cyn-filwyr, ac rwy’n credu ei bod yn ddyletswydd arnom hefyd i gydnabod yr heriau penodol y mae llawer yn eu hwynebu wrth gamu i fyd gwaith ac i sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i allu gwneud hynny, fel eu bod yn gallu parhau i fynd â’r ymrwymiad y maent wedi’i ddangos yn y lluoedd arfog i mewn i fyd gwaith ac fel nad yw’r doniau sydd ganddynt yn cael eu colli o’n heconomi.

Rwy’n croesawu’r cyfle i gyfrannu at y ddadl hon a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig, sydd wedi tyfu’n ddadl flynyddol bron ychydig cyn Diwrnod y Cadoediad, ac ni allwch anghytuno â’r teimladau sydd wedi cael eu hadleisio ar draws y Siambr gan bron bob un—wel, pob un—o’r pleidiau gwleidyddol yma. Ond rwy’n meddwl bod angen i ni ystyried y profiad cadarnhaol y mae pobl—llawer o bobl—yn ei gael yn y lluoedd arfog. Mae’n hollol gywir i ganolbwyntio ar y cymorth sydd ei angen ar bobl â phroblemau iechyd a dychwelyd i’r gwaith, ond fe welodd y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog, a fynychodd gyfarfod diweddar ym Mhontsenni, y daeth David Rowlands iddo—daeth Lee Waters o Lanelli yno hefyd—y fyddin fel y mae go iawn, a’r gwaith y mae’r fyddin yn ei ddarparu mewn hyfforddiant, brwdfrydedd milwyr ar bob lefel, o’r hierarchaeth yr holl ffordd i lawr at y milwyr cyffredin, a’r balchder a’r angerdd sydd ganddynt tuag at y rôl y maent yn ei chyflawni. Roedd llawer ohonynt wedi bod yn gwasanaethu yn y fyddin ers blynyddoedd lawer, ond rwy’n siwr y bydd hyn yn cael ei adleisio yn y llynges a’r llu awyr hefyd, ac mae’n brofiad gwych i lawer o ddynion a menywod ifanc beth bynnag y byddant yn dewis ei wneud.

Fel y crybwyllodd yr Aelod dros Gastell-nedd, mae’r profiad drwy yrfaoedd a datblygu cymeriad yr unigolion sy’n cofrestru yn newid bywyd i lawer o’r unigolion sy’n ei brofi, a hynny mewn ffordd bositif iawn. Mae llawer o bobl, pan fyddant yn dychwelyd at fywyd ar y tu allan, yn dymuno cadw eu preifatrwydd ac yn aml iawn yn dymuno bwrw ymlaen â’u bywydau a defnyddio’r profiadau a gawsant yn y lluoedd arfog a gwneud defnydd da ohonynt yn eu bywyd ar y tu allan.

Un peth rwyf bob amser yn ei gofio, pan wnaethom ymholiad yn y pwyllgor iechyd, a ninnau’n edrych ar rannu gwybodaeth iechyd—y rheswm rwy’n defnyddio’r gair ‘preifatrwydd’ yw am fod y fyddin wedi gwneud y pwynt, a gwnaeth y Weinyddiaeth Amddiffyn y pwynt, nad yw llawer o filwyr pan fyddant yn gadael y fyddin yn arbennig o awyddus i ddatgelu’r wybodaeth honno neu ei throsglwyddo. Maent yn ei gweld fel eu gwybodaeth hwy. Mae’n rhaid i ni barchu hawliau unigolion a hawl unigolyn i breifatrwydd, gan wneud yn siŵr ein bod yn rhoi mesurau ar waith sy’n helpu’r dynion a’r menywod sy’n dioddef canlyniadau erchyll anhwylder straen wedi trawma ac anafiadau sy’n newid bywydau a allai ddigwydd, a chefnogi teuluoedd hefyd sydd wedi cael profedigaeth drwy golli anwyliaid ar faes y gad ac sydd wedi talu’r pris eithaf a gwneud yr aberth eithaf.

Y teuluoedd y dylem eu hystyried, gan mai hwy yn aml iawn yw’r rhai sy’n dal i hiraethu am flynyddoedd a degawdau am y cariad a deimlent tuag at yr unigolyn a roddodd eu bywyd ar faes y gad, yn y gwrthdaro y dewisodd Llywodraeth y dydd ddefnyddio ein lluoedd arfog ynddo, boed ar ffurf y lluoedd arbennig, y llu awyr, y llynges neu’r fyddin.

Rwyf am ystyried sut y gallwn ddatblygu’r gwasanaethau hynny, gan fod y cynnig heddiw yn galw arnom i ystyried profiad yr hyn a gyflwynodd Llywodraeth yr Alban yn 2014 wrth gyflwyno comisiynydd cyn-filwyr. Nid yw ar yr un patrwm comisiynydd a ddeallwn—y comisiynydd plant, comisiynydd pobl hŷn, comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol—gyda swyddfa bwrpasol a llwyth o weithwyr a chyllideb sylweddol. Mae’n rhywun sy’n hyrwyddwr hawliau cyn-filwyr a darpariaethau ar gyfer cyn-filwyr yn y gymdeithas, boed yn gweithio gyda’r Llywodraeth neu’n gweithio i fusnes preifat. Nid yw’n costio llawer o arian. Mae’n rôl sydd wedi profi’n llwyddiant mawr yn rhoi cyngor a chymorth i Weinidogion Llywodraeth yr Alban i ddarparu’r gefnogaeth honno, boed ar ffurf cynlluniau creu swyddi, mewn hyfforddiant neu drwy hyrwyddo delweddau positif o gyn-filwyr a’r lluoedd arfog.

Y ffordd rwy’n darllen y cynnig ar y papur trefn heddiw, gyda’r gwelliant sydd ger ein bron gan y Llywodraeth—rwy’n synhwyro bod y Llywodraeth yn mynd i gefnogi hwnnw, oni bai bod Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi, oherwydd mae’n amlwg nad yw gwelliant y Llywodraeth yn ceisio’i ddileu. Felly, byddwn yn gofyn i lefarydd Plaid Cymru ystyried, am fod ei gwelliant yn ceisio dileu’r rhan bwysig iawn o’r cynnig ynglŷn â chreu comisiynydd i gyn-filwyr yma yng Nghymru.

Rwy’n derbyn y pwynt, Bethan, ynglŷn â sut y byddai angen i ni ddysgu o arferion gorau ac edrych yn rhyngwladol ar sut y gallem gynyddu neu leihau cyrhaeddiad a gallu comisiynydd o’r fath, ond rwy’n meddwl fy mod yn gywir mai’r hyn roeddech yn ei ddweud oedd nad ydych yn gwrthwynebu rôl y comisiynydd mewn gwirionedd—yr hyn sydd angen i ni ei roi yn ei le i gynorthwyo oedd eich rhesymeg dros ddileu’r rhan benodol honno o’r cynnig. Pe bai’r rhan honno o’ch gwelliannau’n cael ei thynnu’n ôl, yna byddai gennym gynnig a fyddai’n ei gwneud yn ofynnol i’r Llywodraeth ystyried creu comisiynydd i gyn-filwyr yma yng Nghymru.

Rwy’n credu bod hwnnw’n glod pwysig iawn y gallai’r Cynulliad ei gael ar ddiwedd y ddadl hon y prynhawn yma. Felly, carwn bwyso arnoch i ystyried eich gwelliant cyntaf sy’n ceisio dileu’r pwynt penodol hwnnw yn y cynnig heddiw, oherwydd gallwn symud ymlaen ar yr eitem bwysig hon ar yr agenda mewn gwirionedd pe baech yn tynnu’r gwelliant hwnnw’n ôl rhag pleidleisio arno yn nes ymlaen y prynhawn yma. Rwy’n annog cefnogaeth i’r cynnig sydd ger ein bron heddiw.

Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i chi am gyflwyno’r ddadl hon heddiw. Nid ydym yn gadael milwyr ar ôl ar faes y gad, ac ni ddylem eu gadael ar ôl pan fyddant yn dod adref. Roedd Deddf i beidio â gadael yr un milwr ar ôl yn rhywbeth roeddwn yn ymgyrchu drosti yn ystod yr etholiad.

Mae llawer o filwyr yn gwasanaethu, maent yn mynd drwy drawma, mae rhai ohonynt yn cael eu hanafu, ac yn anffodus ni fydd rhai ohonynt yn dychwelyd. A’r rhai sy’n dychwelyd, at beth y maent yn dychwelyd? Mae diffyg gofal iechyd, diffyg darpariaeth iechyd meddwl, yn enwedig, a diffyg tai—mae dod o hyd i dŷ yn broblem go iawn. Rwy’n credu ei bod yn warthus fod rhai cyn-filwyr yn byw ar y stryd. Mae yna rai milwyr sy’n dod adref ac yn colli cysylltiad â’u plant oherwydd eu bod yn cael eu categoreiddio fel rhai a allai fod yn dreisgar, ac mae hynny’n warthus.

Mae gennym gyfamod ar gyfer y lluoedd arfog, ond nid wyf yn credu ei fod yn ddigon da. Rwy’n credu bod angen deddfwriaeth i flaenoriaethu’r rhai sydd wedi gwasanaethu’n weithredol. Rydym yn gobeithio gwneud hyn yng Nghaerdydd ar ôl mis Mai 2017 os byddwn yn arwain y cyngor, gan ein bod yn credu y dylai’r bobl hyn gael eu blaenoriaethu.

Dylai’r gwaith o adnabod cyn-filwyr fod yn norm yn y GIG ac rwy’n gwybod nad yw hynny’n wir, yn llawer rhy aml. Dylai gweithwyr gofal iechyd proffesiynol gael hyfforddiant a dylem fod yn edrych ar arferion gorau. I’r rhai ohonoch sydd wedi gwrando arnaf yma, anaml y byddaf yn llongyfarch y Llywodraeth ar unrhyw beth, ond pan fydd milwyr yn dweud wrthyf ei bod yn llawer gwell yng Nghymru nag yn Lloegr, yna credaf fod hynny’n rhywbeth i’w ddathlu.

Mae llawer iawn o ewyllys da’n bodoli yn y maes hwn, ond yn ogystal â’r gorymdeithiau a’r anthemau, mae angen rhoi camau pendant ar waith fel nad oes unrhyw filwyr yn cael eu gadael ar ôl.

Rwyf wedi cael y fraint o osod y dorch ar ran Plaid Cymru Caerdydd ar ddydd Sul y cofio ers nifer o flynyddoedd. Eleni, byddwn yn gofyn i wleidyddiaeth plaid gael ei chadw allan o bethau. Rwy’n credu y byddai hynny o fudd i bawb.

Cyn i mi orffen, hoffwn sôn hefyd am y gwasanaeth gwych a gyflawnir gan y llynges fasnachol, yn enwedig y nifer o bobl sy’n byw yn y ddinas hon sydd wedi gwneud pethau gwych ar ran ein cyndadau a’n cynfamau, yn enwedig yn ystod yr ail ryfel byd. Pobl o bob cwr o’r byd—o Somalia, o Yemen, a llu o wledydd—ni wnaethant ymladd, ond roeddent yn arwyr hefyd. Diolch yn fawr.

Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Diolch i chi, Lywydd. Bydd yr Aelodau’n cofio, yn y datganiad llafar ddoe, fy mod wedi nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i anrhydeddu’r rhai a roddodd eu bywydau mewn rhyfeloedd yn y gorffennol fel y gallwn fwynhau’r rhyddid sy’n rhaid i ni ei gael heddiw. Rhaid i ni beidio â’u hanghofio. Hefyd, nodais gefnogaeth barhaus Llywodraeth Cymru i’n cyn-filwyr a’r aelodau sy’n gwasanaethu a’u teuluoedd. Gan weithio ar y cyd gyda’n partneriaid allweddol, byddwn yn parhau i adeiladu ar y llwyddiant.

Gwrandewais yn ofalus ar y cyfraniadau a wnaed gan nifer o’r Aelodau ac roedd hon yn ddadl emosiynol a pharchus iawn a gawsom heddiw. Rwy’n cofio pan oeddwn yn Weinidog ychydig o flynyddoedd yn ôl pan oeddwn yn gyfrifol am gymunedau. Un o’r ymweliadau mwyaf anodd a wneuthum oedd â chanolfan y Llu Awyr yng Nghymru lle y cyfarfûm â theuluoedd personél y lluoedd arfog—nid y personél a oedd yn gwasanaethu’n weithredol ond y teuluoedd a’r bobl ifanc. Partneriaid benywaidd y personél a oedd yn gwasanaethu oedd yno’n bennaf ac rwy’n credu bod pob un o’r aelodau—partneriaid a gwragedd personél a oedd yn gwasanaethu—y cyfarfûm â hwy ar dabledi gwrth-iselder. Roeddent ar lefelau uchel iawn o gymorth. Rydym yn dda iawn am gefnogi personél y lluoedd arfog, ond mae’n ymddangos ein bod yn anghofio am y teuluoedd a’r unedau o’u cwmpas. Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda’r lluoedd arfog ers hynny—y fyddin, y llynges a’r llu awyr—ynglŷn â sut y gallwn amddiffyn ein craidd o unedau teuluol yn yr ardaloedd hyn. Y rheswm yw—fel y soniodd Bethan Jenkins yn gynharach—y ffaith nad personél y lluoedd arfog yn unig sy’n ysgwyddo baich rhyfela, ond y teulu hefyd mewn gwirionedd. Mae llawer o bethau’n deillio o ddigwyddiadau—mae straen wedi trawma yn un ohonynt. Y pwynt diddorol iawn a grybwyllwyd gan Bethan—fod yna gyfran fawr o achosion o drais yn y cartref yn deillio o straen wedi trawma—rhaid i ni fod yno i gefnogi teuluoedd a phobl ifanc, ond yn bwysicaf oll rhaid i ni fod yno i gynorthwyo gyda salwch y troseddwyr hefyd. Rwy’n awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod yn gallu parhau i wneud hynny.

Rwy’n croesawu pwynt 1 y cynnig, sy’n nodi nifer yr aelodau a chyn-aelodau o’r lluoedd arfog sy’n byw yng Nghymru. Mae Cymru ar ei hennill o’u cael yma ac rydym yn parhau’n gwbl ymrwymedig i ddarparu cymorth parhaus i gymuned y lluoedd arfog. Y tegwch a’r parch a grybwyllir ym mhwynt dau y cynnig yw’r lleiaf sydd arnom iddynt.

Wrth fwrw ymlaen â’n hymrwymiadau datganoledig, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi cyfamod y lluoedd arfog, y pecyn cymorth sy’n adlewyrchu ymrwymiadau Llywodraeth Cymru i sicrhau nad yw aelodau o’r lluoedd arfog a’u teuluoedd dan anfantais oherwydd bywyd eu llu arfog yma yng Nghymru.

Gan weithio gyda’n partneriaid, rydym wedi adnewyddu ein pecyn cymorth, gan adlewyrchu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru a pholisïau a mentrau gan elusennau a mudiadau sy’n cynrychioli cymuned y lluoedd arfog. Mae’r ddogfen ar ei newydd wedd hefyd yn gweithredu fel arwyddbost tuag at y cymorth sydd ar gael.

O ran y cynigion i gael comisiynydd i gyn-filwyr y lluoedd arfog, nid oes gennym unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i argymell y dylid cael un, a gwnaethom rywfaint o waith archwilio y llynedd. Soniodd yr Aelod o’r wrthblaid, mewn ysbryd da rwy’n tybio, at yr hyn sy’n digwydd yn yr Alban, ond nid oes gan yr Alban uned ar ffurf 12 comisiynydd mewn grŵp ymgynghorol fel sydd gennyf fi i fy nghynghori, o’r Lleng Brydeinig Frenhinol i Gymdeithas y Milwyr, Morwyr, Awyrenwyr a’u Teuluoedd i’r holl sefydliadau eraill sy’n ymwneud â chefnogi cymuned ein lluoedd arfog. Maent yn dod ac yn cyfarfod â mi ac yn dweud wrthyf yn union beth sy’n peri pryder. Rwy’n fwy na pharod i gymryd ymyriad gan yr Aelod, ydw.

A wnewch chi gadarnhau, Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried y gwelliant y mae’r Llywodraeth wedi’i roi yno, y byddech yn pleidleisio dros y cynnig diwygiedig pe bai gwelliant y Llywodraeth yn cael ei dderbyn, ac felly byddech yn cefnogi’r rhan honno o’r cynnig? Oherwydd nid ydych wedi ceisio ei ddileu, felly rwy’n darllen gan hynny eich bod yn barod i gytuno i’r cynnig gael ei gyflwyno.

Wel, gadewch i mi roi mwy o fanylion o ran y broses yma. Mae’r Aelod yn iawn i awgrymu y byddwn yn cefnogi eu cynnig diwygiedig yn amodol ar hynny, ond pan ofynnwyd i’r lluoedd arfog—. Nid fy mhenderfyniad i yw hwn, fel y soniodd Mark Isherwood pan ddywedodd nad ei benderfyniad ef ydoedd; rhywun arall oedd yn gofyn am hyn. Gadewch i mi egluro pam y mae gennym y dystiolaeth i awgrymu nad y comisiwn yw’r lle iawn i wneud hynny yn awr yn ôl pob tebyg. Cawsom y grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog, ac rydym yn eu cyfarfod ar sawl achlysur yn ystod y flwyddyn. Cytunwyd y dylai’r grŵp arbenigol gyfarfod â swyddogion a’r Lleng Brydeinig Frenhinol, a byddent yn ymweld â Chomisiynydd Cyn-filwyr yr Alban a rhanddeiliaid eraill i drafod ei rôl ac asesu unrhyw wersi a ddysgwyd, ac yn dod yn ôl at y grŵp arbenigol a rhoi cyngor i mi ar hynny. Cafodd y canfyddiadau eu rhannu gyda phob aelod o’r grŵp arbenigol, a chytunwyd ei bod yn ddyddiau cynnar i gael unrhyw fudd go iawn o’r gwaith roedd Comisiynydd Cyn-filwyr yr Alban yn ei wneud, ac y byddai’r grŵp yn parhau i fod â briff gwylio drosto i sicrhau arferion gorau ar draws y wlad a thu hwnt. Rwy’n fodlon i hynny barhau, ac os yw’n llenwi gofod lle y cyflwynir argymhellion i awgrymu y dylai fod gennym gomisiynydd, rwy’n agored i’r cynnig hwnnw, ond ar hyn o bryd, ni cheir dim ar wahân i dystiolaeth sy’n awgrymu bod gan yr Alban un a bod honno’n sefyllfa well na’r hyn sydd gennym yma yng Nghymru. Felly, byddwn yn gwrthsefyll yr egwyddor, ond dyna pam ein bod wedi derbyn y cynnig mewn egwyddor, oherwydd nid ydym yn ei ddiystyru yn gyfan gwbl. Dyna’n union beth rwy’n meddwl roedd Bethan Jenkins yn ei ddweud—nid ydym wedi ein hargyhoeddi gan y ddadl dros gael un ar hyn o bryd.

Mae ein gwaith gyda chyn-filwyr yn seiliedig ar gyswllt a deialog barhaus gyda chyn-filwyr ac elusennau a sefydliadau sy’n darparu gwasanaethau ar gyfer cymuned y lluoedd arfog, ac nid wyf yn credu y byddai gweithdrefn asesiad anghenion newydd yn gwella gwasanaethau eto yn ymarferol. Fe gyfeirioch at bethau sy’n digwydd yn yr Alban neu yn Lloegr. Mae gennym rai arferion sy’n digwydd yma yng Nghymru nad ydynt yn digwydd yn unrhyw le arall yn y DU. Yn wir, cymorth y GIG sydd gennym ym mhob un o’r byrddau iechyd—nid yw hynny ar gael yn unrhyw ran arall o’r wlad, ond mae’n benodol iawn i Gymru.

Mae’r grŵp arbenigol, gyda’i aelodaeth amrywiol, yn chwarae rôl amhrisiadwy. Gyda’n gilydd, rydym yn pennu ein blaenoriaethau yn y dyfodol a sut y gallwn gydweithio i gyflawni’r rhain ar gyfer y dyfodol. Soniais ddoe am ein dogfen newydd a elwir yn rhaglen ‘Croeso i Gymru’, sydd wedi’i theilwra’n benodol ar gyfer personél presennol a’u teuluoedd. Mae’n darparu gwybodaeth ynglŷn â ble i gael gafael ar wasanaethau a chymorth. Rydym yn gwybod, fel yr awgrymodd Aelodau heddiw yn y Siambr, fod tai yn un o’r heriau mwyaf sy’n ein hwynebu i gyn-filwyr a’u teuluoedd. Mewn ymgynghoriad â’n partneriaid allweddol, rydym wedi datblygu llwybr atgyfeirio ar gyfer tai, i helpu cyn-filwyr a’u teuluoedd i wneud dewis gwybodus ynglŷn â’r opsiwn sy’n gweddu i’w hanghenion.

Mae rhaglen arall rydym yn falch iawn ohoni yng Nghymru yn darparu £50,000 i Frigâd 160 a’r Pencadlys yng Nghymru, i gyflwyno llwybr cyflogadwyedd y lluoedd arfog a chymryd camau unwaith eto i helpu pobl ifanc i drawsnewid eu bywydau drwy ddefnyddio sefyllfa’r fyddin a mwy, lle y gallwn gael budd o’u gwybodaeth a chefnogi proses i fagu hyder. Rhaglen GIG Cymru i Gyn-filwyr, unwaith eto, yw’r unig un o’i bath yn y DU. Dylem ddathlu’r pethau rydym yn eu gwneud yn dda yma yng Nghymru a pheidio â bod yn negyddol yn ein cyfraniadau drwy’r amser. Rydym yn darparu £585,000 y flwyddyn i gynnal hynny, ond rwy’n cydnabod ei fod dan bwysau ac mae’n rhaid i ni wneud mwy. Yn ddelfrydol, credaf y dylai’r lluoedd arfog fod â rhan yn hyn. Fel y cyfrannodd yr Aelodau heddiw, pan fyddwch yn gadael y lluoedd arfog ni ddylai fod yn achos o godi llaw a dweud ffarwel; dylai fod llwybr o gefnogaeth gan y lluoedd arfog, gan y Weinyddiaeth Amddiffyn yn y DU i bersonél presennol a chyn-bersonél.

A gaf fi gyfeirio’n fyr iawn at rai o’r pwyntiau a grybwyllwyd gan yr Aelodau? Gofynnodd Mark Isherwood i mi ynglŷn ag ymgyrch Count Them In y Lleng Brydeinig Frenhinol. Am resymau difrifol iawn, roeddem yn gwrthwynebu cefnogi hynny ym mis Gorffennaf eleni, ar sail cyngor diogelwch, oherwydd y materion y soniodd Andrew R.T. Davies amdanynt yn ymwneud â’r ffaith nad yw rhai pobl yn dymuno i’r wybodaeth eu bod yn gyn-filwyr fod yn y parth cyhoeddus. Rydym yn fodlon â’r cyngor hwnnw a gawsom yn ôl gan y gwasanaethau diogelwch, i ddiogelu’r unigolion nad ydynt am fod yn y sefyllfa honno, ac rydym yn cefnogi ymgyrch y lleng Brydeinig ac rwyf wedi ysgrifennu atynt i esbonio’r broses honno. Felly, rwy’n gobeithio y bydd yr Aelod yn cefnogi hynny.

Unwaith eto, mae’n ddigwyddiad rheolaidd—12 mis i’r diwrnod—i gael y ddadl a gyflwynwyd eto gan yr wrthblaid. Unwaith eto, yn gyffredinol rydym yn cael dwy ddadl yn yr un wythnos ynglŷn â hyn. Rwy’n credu ei bod yn un bwysig; digwyddiad pwysig blynyddol sy’n cofnodi ein cefnogaeth, fel Aelodau, a’r sefydliad hwn, i gynrychioli a pharchu’r bobl a fu’n ymladd mewn sawl rhyfel a gwrthdaro i amddiffyn y gymdeithas sydd gennym heddiw, ac rwy’n ddiolchgar iawn am y cyfle i ymateb.

Galwaf ar Nick Ramsay i ymateb i’r ddadl.

Diolch i chi, Lywydd, ac a gaf fi gytuno â’r sylwadau a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ddiwedd ei gyfraniad yno—fod hon wedi dod yn ddadl flynyddol? Credaf fod pob Aelod yn cytuno ei bod yn un y mae’r Aelodau yn dymuno cymryd rhan ynddi bob blwyddyn i ddangos ein cefnogaeth i’n lluoedd arfog a’n cyn-filwyr.

A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw? Mae mor bwysig nad yw’r aberth a wnaed ar ran y genedl gan ein lluoedd arfog yn mynd yn angof. Wrth gwrs, mae digwyddiadau megis Sul y Cofio yn rhoi ffocws allweddol ar gyfer anrhydeddu’r rhai a laddwyd, ond dylai ein lluoedd arfog fod yn ein meddyliau drwy gydol y flwyddyn gyfan a dylem fod yn ailwerthuso bob amser sut y gallwn eu cefnogi orau, gan wrando ar syniadau’r milwyr eu hunain.

Mewn gwirionedd, roedd hwn yn bwynt a wnaed gan Mark Isherwood yn ei sylwadau agoriadol. I rai o’r Aelodau sydd wedi dweud, neu wedi awgrymu efallai ein bod mewn rhyw ffordd yn ceisio gwleidyddoli’r broses goffa a Dydd y Cofio eleni, rwy’n meddwl bod y ffaith fod llawer o’r syniadau hyn wedi dod gan y cyn-filwyr eu hunain—nid gennym ni na’n wir gan bleidiau eraill yn y Siambr hon, ond gan gyn-filwyr eu hunain—yn dangos yr ysbryd y daethom â’r ddadl hon i’r Siambr a’r bwriadau sydd gennym wrth wneud hynny i geisio gwella bywydau pobl yn ein lluoedd arfog.

Mae egwyddorion cyfamod y lluoedd arfog a ymgorfforwyd yn y gyfraith yn 2011 yn anelu i sicrhau nad yw pobl ein lluoedd arfog o dan anfantais ormodol wrth wneud defnydd o wasanaethau cyhoeddus. Dylai Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol deilwra eu rhaglenni i gefnogi’r egwyddorion hyn yn y ffordd orau. Dyma pam rydym wedi galw am gomisiynydd y lluoedd arfog—yn amlwg, un o agweddau mwyaf dadleuol yr hyn rydym wedi’i gynnig heddiw, yn ôl pob tebyg.

Mae Plaid Cymru yn awyddus i nodi pan fo Cymru’n yn cael ei thrin yn wahanol i’r Alban—yn andwyol o gymharu â’r Alban—ac yn wir mae ganddynt hawl i wneud hynny, ond dyma enghraifft glasurol: os yw comisiynydd yn ddigon da ar gyfer yr Alban, yna’n sicr mae’n ddigon da i ni yma yng Nghymru. Rwy’n clywed, yn ogystal, yr hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet—yn wir, roeddech yn gadael y drws ar agor yno, rwy’n meddwl, Ysgrifennydd y Cabinet. Byddai’n anghywir i mi awgrymu eich bod wedi cau’r drws ar gael comisiynydd i ddelio â’r materion hyn. Rwy’n meddwl mai’r hyn roeddech yn ei ddweud oedd eich bod yn hapus gyda’r strwythur sydd gennych ar hyn o bryd a’r cyngor rydych yn ei gael ar hyn o bryd ac os yw hwnnw wedyn yn datblygu’n strwythur comisiynydd, neu os oes galw am hynny yn y dyfodol, yna, byddech yn edrych ar hynny o ddifrif. Yr hyn y byddem yn ei ddweud wrthych yw bod y galw yno yn awr—credwn fod y galw wedi tyfu a bod yna ddigon o reswm bellach i gyflwyno’r rôl hon. Gelwir amdani gan deuluoedd pobl y lluoedd arfog; gelwir amdani gan bobl y lluoedd arfog eu hunain a gelwir amdani gan yr Aelodau yn y Siambr hon. Felly, byddwn yn eich annog i ailystyried y safbwynt cyn gynted ag y bo modd—eich bod yn cefnogi’r agwedd honno ar y cynnig sy’n ein symud tuag at gomisiynydd. Felly, byddwn yn awgrymu os yw’n ddigon da yn y dyfodol, mae’n ddigon da yn awr a dylem symud tuag at y safbwynt hwnnw cyn gynted â phosibl.

Mae darpariaeth y lluoedd arfog wedi bod yn anghydlynol weithiau yn y gorffennol. Gadewch i ni ddwyn ynghyd y gwahanol linynnau o gefnogaeth. Gadewch i ni adeiladu arwyddbyst llawer gwell, fel bod yr hen faterion cyfarwydd sydd wedi effeithio ar filwyr sy’n ymladd dros eu gwlad a’r ffordd y maent wedi ei chael hi’n anodd ailaddasu i fywyd ar y tu allan yn cael eu datrys o’r diwedd.

Roedd Jeremy Miles, yn ei gyfraniad, yn hollol gywir i nodi’r lefelau diweithdra uwch sy’n effeithio ar gyn-filwyr. Fe sonioch am yr angen i ddatblygu’r sgiliau y maent wedi’u datblygu yn ystod eu hamser yn y lluoedd arfog i wneud yn siŵr eu bod yn cael eu defnyddio’n dda, eu bod yn adennill eu hyder a dangos bod ganddynt rôl werthfawr iawn i’w chwarae mewn bywyd sifil.

Yn olaf, Lywydd, gwnaeth Suzy Davies a Caroline Jones sylwadau dilys iawn. Dywedodd Suzy Davies fod hyn yn ymwneud â mwy na chyn-filwyr; mae’n ymwneud â mater ehangach cadw teuluoedd gyda’i gilydd. Mae’r ystadegyn pwysig a ddyfynnwyd gan Caroline Jones—oes, mae 5 y cant o’r boblogaeth yng Nghymru, ond 7 y cant o’r cyn-filwyr—wir yn bwysig a dylem gofio hynny heddiw. I gloi, Lywydd, hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran yn y ddadl heddiw. Gadewch i ni wneud yr hyn a allwn i roi mwy o gefnogaeth i gyn-filwyr ein lluoedd arfog. Rwy’n gobeithio y bydd y ddadl hon yn anfon neges glir i’n milwyr eu bod yn ein meddyliau, yn enwedig yn ystod wythnos y cofio, ond hefyd drwy gydol y flwyddyn gyfan, a bod pob un ohonom yn y Siambr hon am wneud yr hyn a allwn i geisio gwella eu bywydau cymaint ag y gallwn.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.