Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2 a 3 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 4, 5, 6 a 7 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 3, bydd gwelliannau 4, 5, 6 a 7 yn cael eu dad-ddethol.

Symudwn ymlaen at eitem 6, sef Dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar bobl hŷn, a galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6140 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod y cyfraniad pwysig a gwerthfawr a wneir i gymdeithas Cymru gan bobl hŷn.

2. Yn credu bod pobl hŷn yn haeddu urddas a pharch, yn ogystal ag annibyniaeth a’r rhyddid i wneud penderfyniadau am eu bywydau eu hunain.

3. Yn gresynu at fethiant Llywodraeth Cymru i roi sicrwydd i bobl hŷn drwy roi cap ar gostau a diogelu £100,000 o asedion ar gyfer y rhai sydd mewn gofal preswyl i sicrhau nad yw pobl yn colli eu cynilion oes a’u cartrefi i gostau gofal.

4. Yn nodi canfyddiadau adroddiad ar ddementia a gafodd ei gynhyrchu gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru yn tynnu sylw at yr anawsterau a gaiff pobl sydd â dementia o ran cael gafael ar wybodaeth, cymorth a gwasanaethau a all wneud gwahaniaeth mawr i’w bywydau.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

(a) Cyflwyno Bil Hawliau Pobl Hŷn, i ehangu a hyrwyddo hawliau pobl hŷn;

(b) Rhoi dyletswydd ar gyrff y sector cyhoeddus i ymgynghori â phobl hŷn wrth wneud penderfyniadau sy’n effeithio ar eu bywydau; ac

(c) Sicrhau mai Cymru yw’r genedl gyntaf yn y DU sy’n ystyriol o ddementia.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ac rwy’n cynnig y cynnig a gyflwynwyd gan Paul Davies AC, sy’n galw am gydnabod y gwerth aruthrol y mae ein haelodau hŷn yn ein cymunedau yn ei gyfrannu tuag at ein heconomi, ond hefyd i gydnabod yr anghenion y maent yn eu haeddu yn awr i’w cynorthwyo, gobeithio, i fyw bywydau hir a llawn.

Mae pobl yn byw’n hirach—i’w 80au, 90au, a hyd yn oed yn hwy. Maent wedi mynd ymhellach, i greu cyfoeth o dros £1 biliwn i’n heconomi drwy ofal di-dâl, gwaith cymunedol, cynorthwyo teuluoedd a rolau gwirfoddoli. Mae gwarant clo triphlyg Llywodraeth y DU ar bensiwn sylfaenol y wladwriaeth yn golygu bod pensiynwyr yn awr £1,125 yn well eu byd bob blwyddyn ers i’r Ceidwadwyr ddod i rym yn 2010. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn rhannu uchelgais Llywodraeth y DU i wella bywydau pobl hŷn yn barhaus yma yng Nghymru, a thrwy ein dadl heddiw, rydym yn gwahodd y Siambr hon i wneud yr un peth.

O 2012 i 2030, rhagwelir y bydd nifer y bobl 65 oed neu hŷn yng Nghymru yn cynyddu 292,000. Fy awdurdod lleol yng Nghonwy sydd â’r gyfran uchaf o bobl dros 65 oed yng Nghymru, ac maent yn ffurfio 26 y cant o’r boblogaeth. Oes, mae yna amrywio demograffig ar draws Cymru, ond rydym yma i ymladd dros bawb yr ystyrir eu bod yn bobl hŷn yn ein cymdeithas. Mae arnom angen atebion arloesol ac ymarferol i’r problemau sy’n wynebu ein pobl hŷn ar draws ein cenedl.

Un maes allweddol y mae’n rhaid i ni ei wella yw mynediad at y gwasanaethau hanfodol sy’n ofynnol i ddarparu’r ansawdd bywyd y maent yn ei haeddu. Mae mynediad at wasanaethau ar gyfer pobl ag anabledd yn allweddol, mae mynediad ar gyfer y rhai sydd â nam ar eu synhwyrau’n hanfodol, ac mae mynediad at wasanaethau ar gyfer pobl sydd wedi colli eu cof yn hanfodol. Wrth ddweud ‘mynediad’, yr hyn rwy’n ei olygu yw hawdd gyda chyfeirio da, peidio â gorfod wynebu anhawster wrth lywio eich ffordd o gwmpas gwasanaethau sydd ar gael mewn gwirionedd. Er enghraifft, mae 33 y cant o bobl hŷn yn dweud eu bod yn ei chael hi’n anodd iawn gwneud apwyntiad cyfleus mewn gofal sylfaenol. Rydym yn gwybod bod pobl hŷn yn cael eu heffeithio’n anghymesur gan iechyd gwael; mae 36 y cant yn dweud bod hyn yn cyfyngu ar eu gweithgarwch o ddydd i ddydd. Fodd bynnag, rydym yn ffodus iawn yma yng Nghymru i gael comisiynydd pobl hŷn sy’n amlwg mor angerddol ynglŷn â sefyll dros hawliau, anghenion a lles ein cenedlaethau hŷn.

Yn ddiweddar, amlygwyd pwysigrwydd y ffaith fod arwahanrwydd ac unigrwydd yn cael eu gweld yn risg i iechyd y cyhoedd, gyda thros hanner y rhai 75 oed bellach yn byw ar eu pen eu hunain, a 63 y cant o bobl 80 oed a hŷn yn dweud eu bod yn teimlo’n unig drwy’r amser. Rhybuddiodd y comisiynydd hefyd ynghylch honiadau difrifol iawn yn ymwneud â phrofiadau pobl hŷn wrth iddynt gael gofal iechyd a thriniaeth. Y mis hwn, rwyf wedi cymryd rhan mewn dau adroddiad lles y cyhoedd gan yr ombwdsmon sydd wedi tynnu sylw at ofal annigonol, gofal annigonol difrifol, a methiant systematig ar ran Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, a hefyd o ran darparu triniaeth i gleifion hŷn, gan gynnwys aros 132 wythnos am driniaeth canser.

Polisïau fel yr agenda gofal yn y gymuned: pan ymddangosodd yr agenda, rwy’n credu bod pawb ohonom wedi ei chroesawu, ond rwy’n ofni bod gwelyau wedi cael eu tynnu o’n wardiau ysbyty wrth ragweld yr agenda hon. Ac mae hynny wedi digwydd mewn gwirionedd heb fod y staff a’r seilwaith cymunedol yn weithredol. Bellach mae gennym brinder amlwg o ffisiotherapyddion, nyrsys ardal, gweithwyr cymorth, a therapyddion galwedigaethol. Felly, yn y bôn, maent wedi rhoi’r drol o flaen y ceffyl mewn gwirionedd o ran y gefnogaeth. Yn awr mae gennym fwlch real ac enfawr o ddiffyg gofal.

Mae cartrefi gofal yn cau yn awr ledled Cymru, ac rydym wedi colli rhai yng Nghonwy yn ddiweddar—gwelyau salwch meddwl i’r oedrannus na allwn ddod o hyd i rai eraill yn eu lle—cleifion a theuluoedd yn cael mis yn unig i ddod o hyd i leoliad newydd sy’n aml filltiroedd i ffwrdd bellach o’r cymunedau y maent wedi byw, gweithio, a thyfu i fyny ynddynt, cymunedau y maent yn eu caru; yn aml cânt eu symud filltiroedd i ffwrdd.

Mae blocio gwelyau gan bobl sy’n aros am welyau i henoed bregus eu meddwl mewn cartrefi gofal yn rhemp. Bu’n rhaid i un o fy etholwyr aros am 18 mis mewn gwely ysbyty—[Torri ar draws.] Yn hollol—yn aros am ddarpariaeth i henoed bregus eu meddwl. Yn wir, mae’r ystadegau diweddaraf yn dangos bod 79 y cant o gleifion 65 oed a hŷn wedi profi oedi enfawr wrth drosglwyddo gofal: roedd 54 y cant o’r rhain yn oedi o ganlyniad i ofal yn y gymuned, dewis cartrefi gofal, neu’n aros i gartref gofal ddod ar gael. Erys diffyg integreiddio amlwg rhwng iechyd a gofal cymdeithasol—y dywedir mor aml yma ei fod yn symud ymlaen, ond nid yw’n digwydd ar lawr gwlad.

Mae Cronfa’r Brenin wedi rhybuddio bod arosiadau hirach yn yr ysbyty yn arwain at risg uwch o haint, hwyliau gwael a theimladau o ddiffyg hunan-barch a sefydliadaeth, gyda llawer o’n cleifion oedrannus sydd mewn ysbytai mewn gwirionedd yn colli eu holl synnwyr o amser—pa ddiwrnod yw hi, pa fis yw hi, a hyd yn oed pa flwyddyn yw hi—ac nid yw hynny’n iawn. Mae gofal canolraddol wedi canfod bod oedi yn yr ysbyty o ddau ddiwrnod yn unig yn negyddu budd ychwanegol gofal canolraddol. Tra byddant yn yr ysbyty neu mewn gofal, gall yr henoed fod mewn perygl arbennig o ddadhydradu, sy’n aml yn arwain at ddryswch, briwiau pwyso, cwympiadau, a heintiau wrin. Heddiw, cawsom grŵp trawsbleidiol rhagorol ar sepsis a sut i’w atal, diffyg ymwybyddiaeth ohono a nifer y cleifion a phobl sy’n awr yn gwbl anymwybodol o beryglon sepsis. Ac mae hwnnw’n effeithio ar bobl o bob oedran a phob cenhedlaeth, ond mae’n arbennig o beryglus yn yr henoed.

Cynyddodd ymgyrch beilot ar negeseuon hydradu nifer yr ymwelwyr a ddôi â diodydd i mewn ar gyfer perthnasau o 18 y cant i 63 y cant, ond nid yw’n ddigon. Rhaid i Lywodraeth Cymru gydweithio’n agos i hyrwyddo ymgyrch Dŵr yn eich Cadw’n Iach GIG Cymru ar draws pob ysbyty yng Nghymru, a chynllun Gwydr Llawn, a dreialwyd yng Ngwent.

Gwelodd Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Cynulliad, ar arlwyo mewn ysbytai a maeth cleifion, fod cael bwyd maethol ac apelgar yn rhan hanfodol o wella. Rwyf wedi cael profiad uniongyrchol lle y gallaf ddweud wrthych fod maeth a hydradu yr un mor bwysig â meddyginiaeth.

Roedd adroddiad Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru yn gynharach eleni yn amlygu’r problemau a wynebir o ran sicrhau hydradu a maeth digonol mewn ysbytai y tu allan i oriau gwaith arferol. Mae angen monitro priodol ac anogaeth gan staff a theuluoedd. Rwyf am nodi pwynt ar hynny: yn eithaf aml dywedir wrthym, ‘Os gofynnwn iddynt a ydynt eisiau diod neu a ydynt am fwyta a’u bod yn dweud "na", nid oes hawl gennym i’w gorfodi’. Rwy’n aml wedi dweud y gallwch annog rhywun; gallwch gymell rhywun. Mae yna wahanol ffyrdd os yw rhywun yn rhoi ei feddwl ar waith ac nid oes digon o ffocws ar hyn mewn gwirionedd.

Mae ein cynnig yn galw ar Gymru i ddod yn genedl sy’n ystyriol o ddementia. Ar hyn o bryd mae mwy na 45,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia—ac mae disgwyl i hynny godi i fwy na 55,000 erbyn 2021 a thros 100,000 erbyn 2055. Dyma brif achos marwolaeth ym Mhrydain bellach, ar 11.6 y cant o’r holl farwolaethau a gofnodwyd, ac eto gan Gymru y mae’r gyfradd ddiagnosis isaf yn y DU gyfan—43 y cant yn unig o’r rhai sydd â dementia sydd wedi cael diagnosis ffurfiol, o gymharu â 64 y cant yng Ngogledd Iwerddon a’r Alban. Mae Llywodraeth y DU eisoes wedi buddsoddi £50 miliwn mewn creu amgylcheddau sy’n ystyriol o ddementia, gan hyfforddi dros 500,000 o staff y GIG. Dyna sut y mae ei gydnabod a dyna sut i roi camau ar waith, ac rydym am weld gweithredu o’r fath yma yng Nghymru.

Mae Llywodraeth yr Alban wedi hyfforddi dros 500 o hyrwyddwyr dementia yn y GIG—gallwn gael rhai felly yn y GIG yng Nghymru—ac 800 o lysgenhadon dementia mewn cymunedau lleol: rhai o’r rheini yma, os gwelwch yn dda. Eto i gyd, yng Nghymru, dim ond 32 o weithwyr cymorth dementia wedi’u hariannu gan Lywodraeth Cymru sydd yna ledled y wlad gyfan, ac mae’n arswydus na chafodd un o bob 10 o’r rhai a gafodd ddiagnosis unrhyw gymorth o gwbl yn y flwyddyn gyntaf ar ôl eu diagnosis. Dychmygwch y galar a wynebant; dychmygwch y straen ar eu teuluoedd. Mae’n rhaid i ni ddefnyddio’r arloesedd a welwyd yng ngwledydd eraill y DU i fynd ati’n rhagweithiol i gynnig un pwynt cyswllt yn syth ar ôl diagnosis a sicrhau bod gan yr holl staff iechyd a gofal cymdeithasol ddigon o wybodaeth am y cyflwr hwn sy’n newid bywydau. Mae’r rhai sy’n gweithio i edrych ar ôl ein pobl hŷn yn y sector gofal iechyd yn aml iawn yn gwneud gwaith rhagorol, gwaith sy’n galw am empathi, tosturi, amynedd a dealltwriaeth eithriadol. Fodd bynnag, maent angen ein cefnogaeth. Mae adroddiad y Sefydliad Iechyd yn ddiweddar wedi datgan y bydd angen dyblu’r arian sy’n mynd tuag at y gwasanaeth iechyd yng Nghymru dros y 10 mlynedd nesaf er mwyn darparu capasiti i ofalu am bobl o bob oed yng Nghymru.

Mae dadl heddiw’n canolbwyntio ar sut y gallwn helpu i gefnogi ein pobl hŷn a gwerthfawr iawn yn ein cymuned, pobl sydd wedi dod drwy’r rhyfel, wedi wynebu newyn a dognau ac wedi sefyll yn falch i amddiffyn y wlad i ganiatáu’r rhyddid—wyddoch chi, i mi allu sefyll yma a mynegi fy hun. Mae yna agweddau eraill ar y ddadl hon, ac edrychaf ymlaen at gyfraniadau fy nghyd-Aelodau ac Aelodau eraill ar draws y Siambr hon. Diolch yn fawr.

Diolch. Rwyf wedi dethol y saith gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 3, bydd gwelliannau 4, 5, 6 a 7 yn cael eu dad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gynyddu’r terfyn cyfalaf i £50,000, a fydd yn galluogi rhagor o bobl yng Nghymru i gadw rhagor o’u hasedau pan fyddant yn symud i ofal preswyl.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 3 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn gresynu at yr oedi parhaus gan Lywodraeth y DU o ran diwygio’r trefniadau ar gyfer talu am ofal.

Gwelliant 3—Jane Hutt

Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:

Yn nodi:

a) bod Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi awgrymu Bil Hawliau Pobl Hŷn i Gymru;

b) bod Llywodraeth Cymru’n cefnogi'r egwyddor o Fil;

c) y bydd Llywodraeth Cymru’n cymryd camau pellach i wneud Cymru’n wlad sy’n ystyriol o ddementia drwy ddatblygu a gweithredu cynllun dementia cenedlaethol newydd.

Cynigiwyd gwelliannau 1, 2 a 3.

Yn ffurfiol.

Yn ffurfiol—diolch i chi. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 4, 5, 6 a 7 a gyflwynwyd yn ei enw—Rhun.

Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth

Dileu is-bwynt 5a) a rhoi yn ei le:

'cefnogi gwaith Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru o weithio tuag at ymestyn a hyrwyddo hawliau pobl hŷn;'

Gwelliant 5—Rhun ap Iorwerth

Dileu pwynt 5b) a rhoi yn ei le:

'cefnogi Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru o ran sicrhau bod lleisiau pobl hŷn yn cael eu clywed mewn perthynas â chynllunio gwasanaethau cyhoeddus;'

Gwelliant 6—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 5:

'adeiladu rhagor o dai â chymorth er mwyn ehangu dewis ac ategu gofal preswyl a sefydliadol.'

Gwelliant 7—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 5:

'gweithio gyda chomisiynwyr yr heddlu a throseddau ac awdurdodau lleol i ddiogelu pobl hŷn rhag sgamiau, cam-werthu a ffyrdd eraill o ymelwad ariannol.'

Cynigiwyd gwelliannau 4, 5, 6 a 7.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i gael cymryd rhan yn y ddadl yma, dadl sydd yn un bwysig, ac i gynnig y gwelliannau yn fy enw i. Rydym ni’n sicr yn croesawu’r ddadl yma heddiw. Rydym ni’n cefnogi llawer o eiriad y cynnig, ond yn sicr y cyfan o’r sentiment y tu ôl iddo fo.

Yn rhy aml, rydw i’n meddwl, pan fo hi’n dod i ddadleuon am sut i ddarparu gofal a gofal cymdeithasol ac ati i boblogaeth hŷn y dyfodol, mae rhywun yn gallu teimlo nad yw cyfraniad pobl hŷn eu hunain yn cael ei gydnabod. Mae’r drafodaeth yn aml yn un am sut ydym ni’n ariannu gofal pobl hŷn, ac mae hynny, rydw i’n meddwl, yn anfwriadol yn gallu creu’r argraff bod pobl hŷn, fwy na dim, yn rhyw dreth ar gyllid cyhoeddus ac yn dreth ar gymdeithas. Felly, mae’n werth, rydw i’n meddwl, imi wneud y canlynol yn glir a diamwys: nid problem ydy pobl hŷn, nid draen economaidd neu ddraen o unrhyw fath arall. Maen nhw’n gwneud cyfraniadau hynod werthfawr i’n cymdeithas ni. Rwy’n gobeithio bod yn un fy hun ryw ddiwrnod.

Mae darparu gofal gweddus, addas sy’n cynnal iechyd ac urddas ein poblogaeth hŷn ni yn rhan o’r contract cymdeithasol a ddylai fyth gael ei ystyried fel opsiwn gan Lywodraeth na neb arall. Mae’n aml yn rhywbeth sy’n cael ei anwybyddu bod pobl dros 65 oed yn gwneud cyfraniad sylweddol yn economaidd o hyd, a chymdeithasol, i Gymru. Maen nhw’n darparu gwerth rhyw £260 miliwn o ofal plant am ddim i wyrion ac wyresau a rhyw £0.5 biliwn mewn gwaith gwirfoddol. Felly, mi allwn i restru yn helaethach y cyfraniadau sy’n cael eu gwneud, ac os oes yna bwynt yn dod lle mae yna gost am edrych ar ôl pobl hŷn, peidied byth ag anghofio’r cyfraniad a wnaed yn gynharach yn ystod bywydau pobl hŷn.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Mi drof i at y gwelliannau—mae yna nifer ohonyn nhw. Ni fyddwn ni’n cefnogi gwelliannau’r Llywodraeth. Nid ydym ni’n teimlo bod gosod y cap £50,000 yma’n adlewyrchu tegwch. Mi fyddai’n well gennym ni, yn sicr, weld mwy o gynnydd tuag at roi terfyn go iawn ar y dreth dementia yma sydd gennym ni ar hyn o bryd. Mae gwelliant 2, yn ein tyb ni, yn amherthnasol. Mi allai Llywodraeth Cymru ddiwygio’r talu am ofal ei hunan, faint bynnag o oedi sydd yna’n digwydd o du Llywodraeth Prydain. Mi fyddai gwelliant 3 yn dileu ein un ni, er nad oes gennym ni ddim gwrthwynebiad i’r egwyddorion sy’n cael eu mynegi ynddo fo.

Gan droi at ein gwelliannau ni, nid ydym ni wedi cael ein hargyhoeddi eto o’r angen am ddarn penodol o ddeddfwriaeth ar hawliau pobl hŷn. Mae angen sicrhau hawliau pawb, wrth reswm—pawb fel ei gilydd. Hefyd, wrth gwrs, mae’r dirwedd hawliau dynol yn newid, ac wrthi’n newid yn sylweddol ar hyn o bryd oherwydd bwriad Llywodraeth Prydain, mae’n ymddangos, i gael gwared ar hawliau pobl ar ôl y bleidlais ar Ewrop. Fe allai unrhyw ddeddfwriaeth, felly, sy’n cael ei phasio yma gael ei disodli. Felly, dyna’r rheswm am welliant 4.

Mae gwelliant 5 yn newid ychydig ar eiriad y cynnig gwreiddiol. Mae’n adlewyrchu, mewn difri, ein hyder ni yn y comisiynydd pobl hŷn i fod yn llais ar ran pobl hŷn Cymru.

Mae gwelliant 6 yn cydnabod bod yna fwlch mewn tai lled-breswyl a thai gofal, ‘supported housing’, felly, ar hyn o bryd, a bod angen llenwi’r ‘gap’ hwnnw. Mae gwelliant 7 yn un yr oeddwn i’n eiddgar i’w ychwanegu, yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio efo comisiynwyr heddlu a throsedd i atal pobl hŷn rhag dioddef sgamiau a thwyll. Rydym ni yn ymwybodol, wrth gwrs, fod hon yn broblem fawr—bod gwerthu ffyrnig a gwerthu drwy dwyll yn amlwg yn niweidio lles ariannol a meddyliol ac iechyd pobl hŷn, ac mae’n rhaid inni fynd i’r afael ag o.

Felly, mae llawer i’w groesawu yn y cynnig yma. Rydym yn sicr yn gobeithio y gallwn ni wneud cynnydd o ran gwneud Cymru yn genedl lle gall pobl hŷn deimlo eu bod nhw’n gallu mynd yn hen yn ddiogel, sy’n golygu bod yn genedl gyfeillgar i ddementia, ein bod ni’n amddiffyn pobl hŷn rhag sgamiau a thwyll, fel y gwnes i grybwyll, a sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus ni yn helpu pobl i fyw yn annibynnol mor hir, ac a bo modd, ac mor hir ag y maen nhw’n dymuno, a hynny efo urddas a pharch.

Diolch i chi, fadam Llywydd. Mae gan Gymru boblogaeth sy’n heneiddio. Daw hyn â nifer o fanteision a chyfleoedd. Mae pobl hŷn yn aml yn ganolog i’w cymunedau. Naill ai drwy wirfoddoli i wneud gwaith elusennol a chymunedol, neu drwy ddarparu gofal plant i’w teuluoedd, mae pobl hŷn yn gwneud cyfraniad aruthrol. Mae’n fuddiol i gymdeithas, felly, i ganiatáu i bobl hŷn fyw bywydau llawn a chynhwysol.

Fodd bynnag, mae poblogaeth sy’n heneiddio hefyd yn creu nifer o heriau. Mae llawer yn methu byw bywydau llawn oherwydd afiechyd. Mae 40 y cant o bobl dros 65 oed yng Nghymru yn dweud bod eu hiechyd yn weddol neu’n wael. Pobl hŷn yw prif ddefnyddwyr gwasanaethau gofal sylfaenol yn y GIG, ac eto, fel y mae Age UK Cymru wedi ei nodi, nid yw gwasanaethau gofal sylfaenol bob amser yn gallu diwallu anghenion pobl hŷn. Roedd traean o’r bobl hŷn a oedd am weld eu meddyg teulu yn ystod y 12 mis diwethaf yn ei chael hi’n anodd gwneud apwyntiad cyfleus iddynt eu hunain.

Mae moderneiddio’r ffordd y mae meddygfeydd yn gweithio, er enghraifft drwy wneud mwy o ddefnydd o wasanaethau ar-lein, yn bwysig. Ond mae’n rhaid i newidiadau ystyried anghenion pobl hŷn a sicrhau nad ydynt yn cael eu gadael ar ôl. Rhaid teilwra gofal iechyd i ddiwallu anghenion ein poblogaeth hŷn. Mae dementia wedi goddiweddyd clefyd y galon fel y lladdwr mwyaf ym Mhrydain. Bydd un o bob tri o bobl dros 65 oed yn datblygu dementia a’r prif ffurf ar ddementia yw clefyd Alzheimer. Ar hyn o bryd, fel y nododd Janet, mae mwy na 45,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia. Am ffigur syfrdanol. Rhagwelir y bydd y ffigur yn codi bron draean erbyn 2021.

Mae’r sefyllfa ofnadwy hon yn golygu bod teuluoedd yn gwylio eu hanwyliaid yn llithro ymaith hyd nes na fyddant bellach yn eu hadnabod hyd yn oed. Am deimlad ofnadwy i aelodau o’r teulu. Lle y caiff pobl ddiagnosis cynnar a help i gael gafael ar wybodaeth, cymorth a gofal, mae tystiolaeth yn awgrymu eu bod yn aml yn gallu addasu’n dda i fyw gyda dementia.

Mae angen i’n meddygon teulu archwilio’n agosach am arwyddion o ddementia, oherwydd po gynharaf y gwneir diagnosis, yr hawsaf y bydd bywydau’r rhai sy’n byw gyda’r cyflwr. Ar ôl gwneud diagnosis o ddementia, mae’n bwysig fod dioddefwyr yn cael cymorth i’w galluogi i aros yn eu cartrefi eu hunain cyn belled ag y bo modd. Mae’r Gymdeithas Alzheimer yn dweud y bydd mwy nag un o bob 10 o bobl sy’n byw gyda dementia yn cael eu gorfodi i fynd i gartref gofal yn gynnar oherwydd diffyg cefnogaeth. Ni wnaed digon o gynnydd ar wella gofal dementia yng nghartrefi pobl. Mae angen i ni gefnogi’r gwaith o ddatblygu cynlluniau cymorth dementia yn y gymuned—estyniad o gynlluniau hyfforddi dementia. Mae’n hanfodol fod gweithwyr gofal yn cael hyfforddiant priodol er mwyn darparu gofal o ansawdd. Mae darparu safon uchel o ofal yn effeithio’n sylweddol ar ansawdd bywyd, ac mae’r bobl hyn yn haeddu cael eu trin ag urddas.

Rwy’n credu bod angen Bil hawliau ar gyfer pobl hŷn. Lywydd, un maes nad yw wedi cael sylw hyd yma yw hwn: dywedwch fod dau o bobl, gŵr a gwraig, a bod y gŵr â dementia, mae’r wraig bron ar goll, gan mai’r gŵr sy’n gwbl gyfrifol am faterion ariannol y teulu a materion eraill—allanol, y tu allan i’r cartref. Mewn rhai cymunedau yn y wlad yn arbennig, bron nad yw menywod yn ymdrin o gwbl â’r materion hynny. Felly, pan fydd gwŷr yn cael problem o’r fath—hynny yw, dementia—mae’r menywod fwy neu lai ar goll. Nid oes neb yno i’w helpu gyda hyfforddiant ariannol, hyfforddiant cymdeithasol a hyfforddiant diwylliannol o gwbl yn ein gwasanaeth iechyd. Mae angen i ni ymwneud â’r agwedd honno, oherwydd mae hynny’n effeithio’n hirdymor, nid yn unig ar y teulu ond ar y plant hefyd.

Mae hyn yn bwysig. Rwy’n siarad am ddementia, oherwydd tri ‘D’ a glywais yn ddiweddar: ‘death, divorce, dementia’. Mae angen i ni weithio’n gadarn—yn dosturiol tu hwnt—i wneud yn siŵr nad yw ein pobl yn dioddef yn y wlad hon. Dylai fod gwellhad yn fuan iawn yn y byd hwn, rwy’n gobeithio, er mwyn i bobl gael bywyd iach. Caiff hyn ei gefnogi gan y comisiynydd pobl hŷn, a alwodd am ddeddfwriaeth, a dyfynnaf, ac mae hyn yn ar ddementia:

i ddiogelu a hyrwyddo hawliau pobl hŷn... i fwynhau bywydau sy’n rhydd o gamdriniaeth, esgeulustod, rhagfarn oed a gwahaniaethu... i allu cymryd rhan lawn yn eu cymunedau a ffynnu yn eu henaint. Mae’n gwbl annerbyniol fod hawliau pobl hŷn, yn enwedig pobl sy’n agored i niwed, yn lleihau wrth iddynt fynd yn hŷn. Yn olaf, maent yn haeddu urddas a pharch, yn ogystal ag annibyniaeth a rhyddid i wneud penderfyniadau am eu bywydau eu hunain yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn. Rwy’n cefnogi’r cynnig hwn.

Lynne Neagle.

Diolch i chi, Lywydd, am y cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw. Mae hawliau a chymorth i bobl sydd â dementia yn bwnc sy’n agos iawn at fy nghalon, ac rwy’n croesawu’r cyfle i ganolbwyntio arno eto heddiw. Ym mis Ionawr eleni, arweiniais ddadl ar yr angen am strategaeth ddementia genedlaethol a chyflwyno’r achos mai dementia yw her iechyd ein cyfnod ni.

Mae bob amser yn werth atgoffa ein hunain o faint y broblem rydym yn ei hwynebu mewn perthynas â dementia. Ar hyn o bryd mae tua 45,000 amcangyfrifedig o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia, a bydd y niferoedd hyn yn codi. Erbyn 2055, mae’n debygol y bydd dros 100,000 o bobl yn byw gyda dementia yng Nghymru. Tu ôl i bob un o’r 45,000 o bobl hynny mae yna deulu cyfan yn byw gyda chanlyniad diagnosis o ddementia, ac rwy’n croesawu’n fawr adroddiad y comisiynydd pobl hŷn, ‘Dementia: Mwy na dim ond colli’r cof ‘, a’r llais y mae’n ei roi i lawer o ddioddefwyr dementia a’u gofalwyr o ran yr effaith enfawr ac eang y mae’r salwch yn ei chael ar y teulu cyfan.

Rwyf hefyd yn croesawu’r camau y mae’r comisiynydd yn eu cymryd i fynd ar drywydd yr adroddiad gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol yng Nghymru, ac rwy’n siwr y bydd hi’n mynd ar drywydd y gwelliannau sydd eu hangen gyda’r trylwyredd y mae bob amser wedi ei ddangos yn ei swydd fel comisiynydd.

Ond credaf fod maint yr her ddementia sy’n ein hwynebu yn golygu ei bod yn hanfodol ein bod yn wynebu’r her gyda’r un egni, brwdfrydedd ac adnoddau ag sydd gennym i fynd i’r afael ag afiechydon fel canser yng Nghymru. Mae’n werth nodi bod yna sylw eang yr wythnos hon i’r ffaith fod dementia wedi goddiweddyd clefyd y galon fel prif achos marwolaeth yn y DU.

Cafwyd cynnydd gwych yma yng Nghymru ar y gwaith o’n troi’n genedl sy’n ystyriol o ddementia, ac mae dros 20 o gymunedau sy’n ystyriol o ddementia wedi’u sefydlu yng Nghymru. Rwy’n hynod o falch mai fy etholaeth yn Nhorfaen oedd yr ail yng Nghymru i ennill statws ystyriol o ddementia. O Artie Craftie, siop grefftau a swyddfa’r post ym Mlaenafon, i amgueddfa lofaol y Big Pit, marchnad dan do Pont-y-pŵl a hyd yn oed fferm gymunedol—maent i gyd wedi’u hachredu’n ystyriol o ddementia. Y gwasanaeth llyfrgell yn Nhorfaen oedd y cyntaf i ddod yn wasanaeth ystyriol o ddementia, ac mae’r staff i gyd yno yn ffrindiau dementia. O ystafell gymunedol yno sy’n ystyriol o ddementia, mae yna gasgliad i ofalwyr sy’n canolbwyntio ar y ffyrdd gorau o gynorthwyo’r person y maent yn gofalu amdanynt, yn ogystal â llyfrau ar iechyd a llesiant. Mae’r holl fentrau hyn wedi codi o’r fenter ystyriol o ddementia dan arweiniad cyngor Torfaen. Ond fel bob amser, mae mwy i’w wneud. Mae’n hanfodol fod y strategaeth ddementia y mae Llywodraeth Cymru yn ei chyflwyno yn y misoedd nesaf yn uchelgeisiol, fod ganddi adnoddau da, a’i bod yn mynd ati mewn ffordd gynhwysfawr i fapio taith y claf o gael diagnosis, gan alluogi byw’n annibynnol cyhyd ag y bo modd, hyd at ofal lliniarol a marwolaeth urddasol.

Mae dau faes penodol rwy’n arbennig o bryderus yn eu cylch. Y cyntaf yw cyfraddau diagnosis. Fel y gwyddom, y targed yw cyfradd ddiagnosis o 50 y cant ar gyfer pobl â dementia erbyn eleni. Nid wyf yn credu bod hwnnw’n ddigon uchelgeisiol. Ni fyddai’n ddigon da i bobl sydd â chanser mai 50 y cant ohonynt yn unig a fyddai’n cael diagnosis, ac ni ddylai fod yn ddigon da ar gyfer pobl â dementia.

Y prif faes arall sy’n peri pryder yw’r nifer o weithwyr cymorth dementia a gynlluniwyd o dan y strategaeth. Ar hyn o bryd, byddai’n o leiaf un gweithiwr cymorth dementia fesul dau glwstwr meddygon teulu yng Nghymru, sef 32 o weithwyr cymorth ar draws Cymru gyfan. Yn syml iawn, nid yw hyn yn ddigon. O ran cyfraddau diagnosis presennol, byddai angen tua 370 o weithwyr cymorth arnom i ateb yr anghenion rydym wedi clywed amdanynt heddiw. Er fy mod yn croesawu’r hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud am gadw hyn dan arolwg, rwy’n edrych ymlaen at glywed mwy gan y Gweinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros y misoedd nesaf ynglŷn â sut y gellir gwella ar y targed hwn.

Yn olaf, i gloi, mae strategaeth ddementia cystal ag unrhyw strategaeth ar bapur. Hoffwn wybod hefyd gan Lywodraeth Cymru beth yw’r cynlluniau i yrru’r strategaeth hon yn ei blaen mewn gwirionedd. Rydym yn gwybod ein bod yn dda iawn am gynhyrchu polisïau da yn Llywodraeth Cymru, ond nid yw polisïau ond cystal â’u gweithrediad.

Diolch i chi am ildio, Lynne. Cytunaf yn llwyr â chi ar hynny: ar bapur y mae strategaeth. Holl bwynt cymunedau ystyriol o ddementia yw eu bod yn dibynnu’n agos iawn ar y gymuned leol i ddod at ei gilydd a darparu’r cyfleoedd hynny i bobl yn yr ardal sy’n dioddef o ddementia, felly rhaid i hyn gael ei arwain o’r gwaelod i fyny.

Mae’n rhaid iddo gael ei arwain o’r gwaelod i fyny, ond rwyf hefyd yn meddwl os oes gennych systemau ar waith fel yr angen am weithwyr cymorth a thargedau ar gyfer cyfraddau diagnosis, rhaid i’r rheini gael eu gyrru gan y Llywodraeth, ac edrychaf ymlaen at glywed gan Lywodraeth Cymru sut y bydd y strategaeth yn mynd o fod yn ddogfen ar bapur i rywbeth sydd o ddifrif yn trawsnewid bywydau pobl â dementia a’u teuluoedd yng Nghymru.

A gaf fi ddechrau drwy ganmol y gwaith y mae Lynne Neagle wedi ei wneud ym maes dementia? Credaf ei bod wedi rhoi araith angerddol iawn ac mae hi’n herio ei hochr ei hun, yn ogystal, yn briodol, ac rwy’n meddwl mai dyna yw bod yn hyrwyddwr effeithiol go iawn i bobl â dementia.

Rwyf eisiau siarad ychydig am y bobl hŷn sy’n dod yn ofalwyr. Mae yna fwy o ofalwyr ymhlith pobl hŷn yn y boblogaeth ar gyfartaledd. Wrth i bobl heneiddio, yn amlwg, mae’r tueddiad i gael clefydau fel dementia yn cynyddu. Mae hon yn her ddwbl. O ran y cyfrifoldebau gofalu eu hunain, yn aml cânt eu cyflawni gan bobl sydd ychydig yn fregus ac yn agored i salwch eu hunain, ac nid ydynt yn cael eu cefnogi’n ddigonol mewn sawl ffordd. Mae diffyg gofal seibiant addas yn parhau i fod yn her go iawn o ran cefnogi gofalwyr ac mae’n golygu—wyddoch chi, yn enwedig i bobl hŷn, os ydynt mewn sefyllfa lle y maent fel arfer yn gofalu am briod, mae hynny’n cymryd cymaint o’u hamser nes bod eu cylch cymdeithasol ehangach yn dechrau crebachu ac maent yn cael eu hynysu fwyfwy. Ac yn aml, pan fydd eu partner yn marw, maent yn cael eu gadael heb unrhyw syniad ynglŷn â’r ffordd ymlaen, am eu bod yn ymdrin â phrofedigaeth, maent wedi colli’r tasgau beunyddiol hynny a oedd yn aml yn rhoi ffocws iddynt er eu bod yn drwm, ac nid oes ganddynt y cylch cymdeithasol a oedd ganddynt ar un adeg. Felly, rwy’n credu ei bod yn broblem go iawn ac mae’n eu harwain i gyfnod o unigrwydd dwys iawn.

Mae un neu ddau o bobl wedi crybwyll unigrwydd ac mae hynny’n rhywbeth y mae gwir angen i ni ganolbwyntio arno, oherwydd cyn gynted ag y byddwch yn ymddeol, y cyswllt dyddiol sydd gennych yn eich gweithle, yn amlwg daw hwnnw i ben, ac i lawer o bobl, gall llawer iawn o ryngweithio ddod i ben os nad oes ganddynt fynediad at weithgareddau ystyrlon eraill a hamdden cymdeithasol a beth bynnag.

Rwyf hefyd yn credu, pan edrychwn ar bobl hŷn fel rhai sy’n gwneud cyfraniad gwerthfawr iawn i gymdeithas, dylem gofio y gallant wneud llawer i’r genhedlaeth iau ac maent eisiau gwneud hynny. Mae llawer o dystiolaeth ar gael fod pobl hŷn sy’n gweithredu fel mentoriaid i bobl, dyweder, sydd heb lawer o sgiliau neu lythrennedd, neu hyd yn oed y rhai sydd wedi bod ar fin mynd i mewn i’r system cyfiawnder troseddol, ceir llawer o dystiolaeth fod cysylltiad â phobl hŷn a bod mewn rhaglenni lle y maent yn cymryd rhan gyda’i gilydd yn gallu arwain at ganlyniadau da iawn mewn gwirionedd. Ac mae pobl hŷn yn aml yn awyddus iawn i wirfoddoli eu hamser, a hefyd mae’r alwad a deimlant tuag at y genhedlaeth iau yn un ddwys iawn, ac rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth na ddylem ei anghofio.

Yn olaf, a gaf fi wneud y pwynt am yr angen am well—? Mae angen i ni siapio ein mannau trefol, rwy’n meddwl, gyda llawer mwy o uchelgais. Rwy’n gweld llawer o newidiadau yn y blynyddoedd i ddod, wrth i ni weld y system drafnidiaeth yn newid a’r gofynion ar yr amgylchedd ac i wella ansawdd aer a phethau eraill. A bydd hyn, rwy’n meddwl, o fudd mawr i bobl hŷn. Mae ceir diesel, yn ôl pob tebyg, wedi cadw llawer iawn o bobl hŷn rhag mynd allan, yn enwedig ar adegau fel oriau brys neu draffig dwys oherwydd digwyddiadau arbennig, neu beth bynnag. Effeithir yn ddramatig ar iechyd anadlol pobl hŷn gan y llygryddion sy’n cael eu pwmpio allan gan gerbydau diesel yn arbennig, ond hefyd yn gyffredinol gan faint y traffig sydd gennym ar hyn o bryd. Felly, mae rheoli traffig yn well, gweld ein mannau trefol yn bennaf fel lleoedd ar gyfer pobl a cherddwyr yn hytrach na’r car modur neu fathau eraill o drafnidiaeth fodurol, mae hynny’n bwysig iawn.

Os wyf fi’n siarad am drafnidiaeth hefyd, mae angen i ni dalu mwy o sylw i’r anghenus iawn, sy’n methu symud fawr ddim neu sy’n eiddil, gan na allant gyrraedd y safle bws lleol, yn aml, a hyd yn oed os bydd y bws yn hygyrch oherwydd bod cynllun safleoedd bysiau bellach wedi gwella, oni bai bod ganddynt wasanaethau trafnidiaeth i’r cartref, bysiau cymunedol, cynlluniau ceir neu beth bynnag, sy’n cael eu rhedeg gan wirfoddolwyr ar gyfer cludo pobl hŷn, maent yn bell iawn o allu defnyddio gwasanaethau, hyd yn oed os ydynt yn byw mewn ardal drefol. Yn amlwg, mae’n llawer iawn gwaeth os ydynt yn byw mewn ardaloedd gwledig.

Ac yn olaf, amwynderau eraill fel—beth sydd wedi digwydd i’n meinciau cyhoeddus? Gallaf gofio adeg pan oeddech yn arfer eu gweld nid yn unig mewn parciau, ond ym mhob man. Ac mae hynny’n wirioneddol bwysig. Rhywbeth rwy’n ei ganfod yn awr, wrth i mi fynd yn hŷn, ac efallai y byddaf yn treulio bore yng Nghaerdydd, neu beth bynnag: ble mae’r toiledau cyhoeddus? Cawsom chwyldro siopa ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg am fod toiledau cyhoeddus yn cael eu darparu. Hebddynt, ni allai menywod fod yn bell iawn o’u cartrefi mewn gwirionedd, am nad oedd ganddynt gyfleusterau ar gael. Wel, mae hi’r un fath ar gyfer pobl hŷn ac wrth gwrs, maent yn aml angen cyfleusterau i’r anabl yn ogystal, neu doiledau o faint rhesymol fan lleiaf er mwyn iddynt allu symud ynddynt. Felly’r pethau hyn, mewn gwirionedd: sut rydym yn adeiladu’r amgylchedd trefol. Mae angen i ni fod yn meddwl sut y mae pobl hŷn yn mynd i ffynnu yn y dyfodol a’r gwasanaethau a’r cymorth y bydd ei angen arnynt. Diolch yn fawr iawn.

Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r cynnig heddiw. Rwy’n falch o ddweud bod UKIP yn cefnogi’r cynnig fel y’i cyflwynwyd gan y Ceidwadwyr. Efallai fod y problemau y mae pobl hŷn yn eu hwynebu yn ein cymdeithas yn gymhleth, ond un o’r materion mwyaf cyffredin, fel y mae sawl siaradwr eisoes wedi sôn, yw unigrwydd. Gwyddom hyn o’r galwadau a gafwyd gan yr elusen Silver Line, a bydd llawer o’r Aelodau’n gwybod amdani fel rhywbeth sy’n cyfateb i Childline ar gyfer pobl hŷn. Ers ei lansio ym mis Tachwedd 2013, mae mwy na hanner y rhai sy’n ffonio yn dweud eu bod yn cysylltu â’r elusen yn syml iawn am nad oes ganddynt neb arall i siarad â hwy. Felly, mae’n rhaid i ni geisio dod o hyd i ffyrdd o gael mwy o gysylltiad cymdeithasol i bobl hŷn sy’n unig. Mae sut y mae cyflawni hynny yn bwnc eithaf anodd.

Mae dementia’n tyfu’n broblem fawr, fel y mae’r cynnig heddiw yn cydnabod. Mae llawer o siaradwyr wedi gweld y ffigur o 45,000 o ddioddefwyr yng Nghymru a nododd Lynne y rhagwelir y bydd y ffigur yn mwy na dyblu dros y 40 mlynedd nesaf. Felly, bydd hon yn dod yn broblem gynyddol i ni. Felly, mae angen gweithredu i ddiogelu buddiannau pobl hŷn. Mae comisiynydd pobl hŷn wedi bod yn ddechrau da, gan y gall yr adroddiadau o’i hadran helpu i dynnu sylw at y problemau y mae pobl hŷn yn eu hwynebu, ond mae arnom angen rhai camau statudol hefyd i fynd i’r afael â rhai o’r problemau. Rwy’n derbyn y pwyntiau a wnaed, yn arbennig gan Nick Ramsay, na fydd camau statudol ynddynt eu hunain yn ddigon, ond credaf, ar y cyfan, fod angen rhoi camau statudol ar waith a dyna pam rydym yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr heddiw. Diolch.

Mae pobl hŷn yng Nghymru yn arwyr pob dydd, ac yn cyfrannu’n enfawr drwy waith, actifiaeth, gwirfoddoli a gwaith cymunedol, a gofalu am deuluoedd a darparu gofal plant, cyfraniad sy’n aml yn cael ei anwybyddu gan gymdeithas. Maent yn haeddu urddas a pharch, annibyniaeth a rhyddid i wneud penderfyniadau ynglŷn â’u bywydau eu hunain.

Yn yr adroddiad yr wythnos diwethaf gan Gomisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru, ‘Siarad Cenedlaethau’r Dyfodol’, mae dyfyniadau o’i digwyddiadau i randdeiliaid yng ngogledd Cymru yn cynnwys,

‘Mae angen i’r bobl sy’n gwneud y penderfyniadau gerdded ar hyd yr un llwybr â’r bobl ar y lefel sylfaenol.’

Ffurfiwyd Cartrefi Conwy pan bleidleisiodd tenantiaid Conwy o blaid trosglwyddo eu stoc tai cyngor. Fel y nododd Cartrefi Conwy o’r cychwyn, eu her oedd codi safon pob eiddo i safon ansawdd tai Cymru erbyn 2012, a hefyd i greu cymunedau i fod yn falch ohonynt.

Yr haf hwn ymwelais â’u grŵp ffocws ar ffotograffiaeth gyda’u rheolwr byw’n annibynnol a’u cydlynydd ymgysylltu pobl hŷn i ddysgu o lygad y ffynnon gan aelodau’r grŵp pobl hŷn am y prosiect a sut roedd wedi cyfrannu at eu hannibyniaeth a’u lles. Roeddwn hefyd yn westai, gyda Janet Finch-Saunders, yn Niwrnod Pobl Hŷn Cartrefi Conwy ar 30 Medi eleni, yn dathlu eu tenantiaid hŷn a’r cyfraniadau a wnânt i’r cymunedau lle y maent yn byw, a rhoi cyhoeddusrwydd i’r gwasanaethau sydd ar gael i’w pobl hŷn er mwyn hyrwyddo byw’n annibynnol—gan eu grymuso a’u galluogi i gymryd rheolaeth ar eu bywydau, peidio â gadael i’w hoedran neu unrhyw beth arall i effeithio ar eu hannibyniaeth neu ansawdd eu bywydau.

Os nad ydynt wedi gwneud hynny eisoes, rwy’n annog yr awdurdodau lleol sy’n cadw eu stoc dai i fabwysiadu ymagwedd debyg. Nododd ein maniffesto ar gyfer 2016 y byddai Llywodraeth Geidwadol Cymru yn gweithredu cap wythnosol o £400 ar ofal preswyl, a diogelu £100,000 o asedau i’r rhai mewn gofal preswyl. Mae methiant Llywodraeth Cymru i wneud yr un peth yn destun gofid. Fel y gofynnodd etholwr i mi, ‘A yw’n deg bod yn rhaid i rai pobl werthu eu cartrefi i bob pwrpas i dalu am eu costau gofal preswyl?’

Gwelodd Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, yn yr adroddiad ‘Dementia: mwy na dim ond colli’r cof’ fod yna ddiffyg gwybodaeth a dealltwriaeth o ddementia o hyd, fod gwasanaethau dementia yn aml heb hyblygrwydd i ddiwallu anghenion pobl sy’n byw gyda dementia a’u gofalwyr yn effeithiol, fod diffyg cydweithredu rhwng gwasanaethau yn creu anawsterau a rhwystrau diangen i bobl sy’n byw gyda dementia a’u gofalwyr, a bod amrywiadau sylweddol ar draws Cymru o hyd o ran ansawdd y gwasanaethau sydd ar gael.

Mae’r Gymdeithas Alzheimer yn galw ar Lywodraeth Cymru i osod targedau clir yn ei strategaeth arfaethedig ar ddementia ar gyfer cynyddu cyfraddau diagnosis o ddementia, sydd ar hyn o bryd yn is nag unrhyw wlad arall yn y DU, er mwyn sicrhau cefnogaeth gan weithiwr cymorth dementia, i sicrhau bod hyfforddiant ymwybyddiaeth dementia ym mhob lleoliad clinigol a lleoliad gofal, a llawer mwy. Rwy’n annog pobl i fynychu digwyddiadau ymgynghori gogledd Cymru ym Mhrifysgol Bangor ar 18 Tachwedd a 12 Rhagfyr. Mae Age Cymru yn galw am wella gwasanaethau a chymorth dementia ar frys, gan gynnwys lleoliadau cymunedol, ymestyn cynlluniau hyfforddiant dementia, a gwasanaethau GIG a gofal cymdeithasol integredig sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn yn y man darparu.

Mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi rhybuddio bod yna broblem gynyddol wrth i bobl hŷn gael eu targedu’n benodol gan droseddwyr oherwydd y rhagdybiaeth eu bod yn fregus. Er gwaethaf hyn, mae yna fwlch yn y gyfraith o hyd nad yw’n cydnabod bod y troseddau hyn a gyflawnir yn erbyn pobl hŷn oherwydd eu hoed yn droseddau casineb.

Rwy’n croesawu dyfarniad y Sefydliad Codi Arian na ddylai pobl sy’n codi arian guro ar ddrysau gyda sticeri ‘dim galw diwahoddiad’. Cymeradwyaf gynlluniau parthau gwarchod dim galw diwahoddiad Cymdeithas Gwarchod Ar-lein Sir y Fflint a Wrecsam, sy’n mynd ati i gynorthwyo’r bobl sy’n byw ynddynt i gadw’n ddiogel a gwella ansawdd eu bywydau, yn hytrach na dim ond gosod arwydd stryd a darparu sticeri ffenestri.

Fel y dywed Age Cymru, mae agweddau negyddol tuag at bobl hŷn a heneiddio yn hollbresennol yn ein cymdeithas, yn seiliedig ar stereoteipiau a rhagdybiaethau anghywir am allu a chymhwysedd pobl oherwydd eu hoedran. Maent yn ychwanegu y dylai Llywodraeth Cymru archwilio ymhellach pa rôl y gallai cyflwyno bil o hawliau ar gyfer pobl hŷn ei chwarae wrth lobïo ar lefel y DU ac yn rhyngwladol ac yn fwy cyffredinol am ragor o ddiogelwch cyfreithiol i bobl hŷn.

Felly, cymeradwyaf yr alwad yn ein cynnig y dylid cyflwyno Deddf hawliau pobl hŷn i ymestyn a hyrwyddo hawliau pobl hŷn, a gosod dyletswydd ar gyrff sector cyhoeddus i ymgynghori â phobl hŷn wrth wneud penderfyniadau sy’n effeithio ar eu bywydau ac i lunio a chyflwyno gwasanaethau gyda hwy, yn hytrach na dim ond eu rhoi iddynt. Diolch.

Diolch i chi am y cyfle i siarad yn y ddadl bwysig hon. Na foed i neb yn y Siambr hon neu sy’n gwylio ar y tu allan amau ymrwymiad y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ymatebol o ansawdd da i bobl hŷn yng Nghymru ac i alluogi pobl hŷn ledled Cymru i fyw bywydau mwy annibynnol.

Yn dilyn ymrwymiad maniffesto pwysig Llafur Cymru i alluogi pobl i gadw mwy o’r arian y maent wedi gweithio’n galed amdano pan fyddant mewn gofal preswyl, cyhoeddodd y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd yn ddiweddar y bydd y terfyn newydd o £50,000 yn cael ei roi ar waith fesul cam, gan ddechrau gyda chynnydd i £30,000 o fis Ebrill y flwyddyn nesaf. Dim ond £23,250 yw’r terfyn cyfalaf cyfredol yn Lloegr. Bellach, mae Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi gohirio ei diwygiadau i’r trefniadau talu am ofal tan o leiaf 2020. Yn wir, gallai’r grŵp Ceidwadol yma dreulio eu hamser yn well yn lobïo eu cydweithwyr seneddol Ceidwadol i gael eu tŷ eu hunain mewn trefn. Ac wrth i seneddwyr Ceidwadol y DU ddod o hyd i amser i gael tynnu eu llun gyda’r Prif Weinidog yn barod ar gyfer eu deunydd ymgyrchu, wrth iddynt dynnu’r lluniau hyn, efallai y gallent ofyn i Lywodraeth y DU ddilyn arweiniad Llywodraeth Lafur Cymru.

Ers 2011 yng Nghymru, mae yna derfyn hefyd ar y swm sy’n rhaid i bobl hŷn mewn gofal ei dalu am y gofal sydd ei angen arnynt ac yn ei dro, wrth gwrs, mae yna ddull cyson o godi tâl ar draws Cymru—cynlluniau nad ydynt ar waith yn wir mewn rhannau eraill o’r DU. Felly, gallech ofyn pam y mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i gyflwyno’r terfyn cyfalaf hwn fesul cam? Yr ateb yw bod y Llywodraeth Lafur hon yn un sy’n gwrando cyn deddfu. Mae awdurdodau lleol a darparwyr cartrefi gofal wedi bwydo’n ôl i’r cynigion hyn ac mae cyflwyno fesul cam yn rhoi digon o amser iddynt addasu i’r newidiadau. Mae hefyd yn ystyried ymchwil annibynnol a gomisiynwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru i gael costau cyfredol ar gyfer gweithredu’r newidiadau. O fis Ebrill bydd y pensiwn anabledd rhyfel yn cael ei ddiystyru’n llawn hefyd ym mhob un o asesiadau ariannol awdurdodau lleol ar gyfer codi tâl am ofal cymdeithasol. Bydd y newid hwn yn sicrhau na fydd gofyn i’n cyn-filwyr y lluoedd arfog sy’n derbyn y pensiynau pwysig hyn eu defnyddio i dalu am gost eu gofal.

Mae hanes Llywodraeth Llafur Cymru yn gwerthfawrogi’r cyfraniad y mae pobl hŷn yn ei wneud i’n cymunedau, ein gwasanaethau cyhoeddus a’n heconomi yn un y gallwn ni yng Nghymru fod yn haeddiannol falch ohono. Diolch i arweinyddiaeth Llafur Cymru, Cymru hefyd yw’r wlad gyntaf yn y byd i fabwysiadu datganiad o hawliau pobl hŷn, sy’n nodi hawliau pobl hŷn yng Nghymru yn glir. Mae’r datganiad hwn yn gam arall ymlaen i Gymru wrth iddi arwain y byd yn yr ymgyrch i sicrhau cydraddoldeb a hawliau dynol.

Yn wir, mae fy etholwyr yn yr etholaeth wedi dweud wrthyf yn rheolaidd eu bod yn fodlon â pholisi Llywodraeth Lafur Cymru ar gonsesiynau. [Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf, nid oes gennyf amser. Mae mwy na 72,000 o ddeiliaid tocynnau rhatach yng Nghymru, gan gynnwys personél y lluoedd arfog a chyn-filwyr. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gywir i barhau â’i chefnogaeth i’r cynllun teithio rhatach poblogaidd hwn ar gyfer pobl hŷn fel rhan o’i chefnogaeth barhaus i fuddion cyffredinol.

Rydym yn gwybod, fel y dywedwyd, y bydd poblogaeth sy’n heneiddio yn her i ni gyd—llunwyr polisi’r Llywodraeth a’r boblogaeth ehangach—ac mae hynny’n briodol. Rydym wedi clywed—gan Aelodau eraill yn y ddadl—fod un o bob pump o bobl dros 80 â dementia ar hyn o bryd, ond yn y pum mlynedd nesaf, mae nifer y bobl yng Nghymru sydd â dementia yn debygol o godi bron draean. Mae Llywodraeth Lafur Cymru mewn sefyllfa dda i ymdrin â’r heriau sydd o’n blaenau ac ni fyddwn yn gadael neb ar ôl. Dyma arwydd o ba mor flaengar rydym fel cenedl neu wlad o ran y ffordd rydym yn trin y rhai sydd wedi rhoi cymaint i’w gwlad drwy gydol eu hoes.

O ran deddfu, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn cefnogi’r egwyddor o Fil pobl hŷn, fel yr amlinellwyd gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru. Yn wir, cafwyd trafodaethau ynglŷn â’r posibilrwydd o ddeddfwriaeth bellach a deddfwriaeth yn y dyfodol gyda’r comisiynydd pobl hŷn er mwyn archwilio sut y gellir cryfhau hawliau pobl hŷn. Dyna pam y byddaf yn pleidleisio heddiw yn erbyn cynnig y Torïaid ac yn cefnogi pobl hŷn Cymru. Diolch, Lywydd.

Galw ar Weinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Rebecca Evans.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod ac yn gwerthfawrogi’r cyfraniad y mae pobl hŷn ledled Cymru wedi ei wneud ac yn parhau i wneud yn ein cymunedau. Rwy’n falch ein bod wedi arwain y ffordd gyda’n strategaeth arloesol ar gyfer pobl hŷn. Fe’i lansiwyd gyntaf yn 2003, ac mae wedi cael ei chydnabod gan y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus fel yr ymrwymiad mwyaf cydlynol a hirdymor i wella sefyllfa pobl hŷn yn y DU. Fe dorrwyd tir newydd gennym eto yn 2008, pan ddaethom yn wlad gyntaf i benodi comisiynydd pobl hŷn. Mae’r comisiynydd yn gweithredu fel hyrwyddwr annibynnol a llais i bobl hŷn ledled y genedl.

Ar draws y Llywodraeth, rydym yn parhau â’n hymrwymiad hirsefydlog i wella bywydau pobl hŷn yng Nghymru ac amlinellais nifer o’r camau gweithredu hyn yn fy natganiad ysgrifenedig i nodi Diwrnod Rhyngwladol Pobl Hŷn ym mis Hydref. Ym mis Gorffennaf 2014, cyhoeddwyd datganiad o hawliau pobl hŷn yng Nghymru. Mae’r datganiad yn amlinellu’r hyn y mae disgwyl i wasanaethau cyhoeddus ei wneud i sicrhau bod pobl hŷn yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt gan sicrhau bod eu hurddas a’u hawliau’n cael eu diogelu.

Daeth Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 i rym ym mis Ebrill eleni, gyda hawliau pobl hŷn wedi’u hymgorffori ynddi. Mae’r Ddeddf yn rhoi llais a rheolaeth gryfach i bobl ar y gefnogaeth y maent ei hangen. Mae hefyd yn canolbwyntio ar ymyrraeth gynnar ac atal i gynorthwyo pobl i aros yn annibynnol a chyflawni’r canlyniadau lles sy’n bwysig iddynt. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod pobl hŷn yn cael gofal o ansawdd da ac yn cael eu trin gydag urddas a pharch. Rydym yn rhoi camau ar waith i ymateb i’r adolygiad a gynhaliwyd gan Dr Margaret Flynn ac wedi penodi uwch arbenigwr gwella ansawdd i symud gwaith yn ei flaen, yn enwedig mewn perthynas â briwiau pwyso. Am y rhesymau hyn a mwy, rydym yn croesawu ac yn cefnogi rhannau 1 a 2 o’r cynnig heddiw.

Gan droi at bwynt 3 y cynnig, fodd bynnag, mae penderfyniad Llywodraeth y DU i ohirio ei diwygiadau i’r trefniadau talu am ofal tan o leiaf 2020 wedi cael canlyniadau difrifol i Gymru. Mae’n golygu na fyddwn yn cael cyllid canlyniadol i gefnogi diwygiadau sylweddol i’n trefniadau talu am ofal ni. Serch hynny, nid yw hyn wedi ein rhwystro rhag bwrw ymlaen â diwygio, sydd o fewn ein pwerau presennol a’r adnoddau sydd ar gael i ni. Un o’r ymrwymiadau allweddol yn ein rhaglen ‘Symud Cymru Ymlaen’ yw mwy na dyblu’r terfyn cyfalaf y gall pobl mewn gofal preswyl ei gadw o £24,000 i £50,000, a bydd pobl yn elwa o gam cyntaf y cynnydd i £30,000 o fis Ebrill y flwyddyn nesaf. Ar yr un pryd, byddwn yn cadw ein haddewid i ddiystyru’n llawn y pensiwn anabledd rhyfel wrth dalu am ofal.

Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi ystyried canfyddiadau adroddiad y comisiynydd pobl hŷn ar ddementia, ac rydym yn cefnogi’r rhan hon o’r cynnig. Mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn nodi ein hymrwymiad i roi camau pellach ar waith i wneud Cymru’n genedl sy’n ystyriol o ddementia drwy ddatblygu a gweithredu cynllun strategol cenedlaethol newydd ar ddementia. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi darparu dros £8 miliwn o arian ychwanegol dros y ddwy flynedd ddiwethaf ar gyfer datblygu gwasanaethau dementia ledled Cymru.

Mae gan ein partneriaid yn y trydydd sector rôl allweddol yn y gwaith o ddatblygu’r strategaeth ddementia newydd i Gymru ac mae’r Gymdeithas Alzheimer wedi bod yn ymwneud yn agos â’r gwaith ymgysylltu â rhanddeiliaid, a bydd hyn yn llywio’r fersiwn derfynol o’r cynllun strategol. Bydd y cynllun yn adeiladu ar y gwaith da sy’n bodoli eisoes a bydd yn cynnwys codi ymwybyddiaeth, gan weithio gyda Chymdeithas Alzheimer ac eraill, er mwyn cynnal momentwm ymgyrchoedd ffrindiau dementia a chymunedau cefnogi pobl â dementia. Bydd hefyd yn canolbwyntio ar wella cyfraddau diagnosis, darparu cymorth ymarferol ac emosiynol a sefydlu diwylliant sy’n rhoi urddas a diogelwch cleifion yn gyntaf.

Gan droi at bwynt olaf y cynnig, rydym am i Gymru fod yn gymdeithas deg a byddwn yn parhau â’n gwaith gyda’r holl grwpiau a ddiogelir i atal gwahaniaethu. Cyfeiriais yn gynharach at y datganiad o hawliau a gyhoeddwyd gennym ar gyfer pobl hŷn. Ac yn ogystal â’r hawliau a ymgorfforir yn y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, o ran deddfwriaeth bosibl yn y dyfodol, gallaf gadarnhau bod y Prif Weinidog eisoes wedi cael trafodaethau cychwynnol gyda’r comisiynydd pobl hŷn mewn perthynas â chryfhau hawliau pobl hŷn, ac mae’n cefnogi’r egwyddor o gael Bil. Rwyf hefyd wedi cael trafodaethau cychwynnol ac edrychaf ymlaen at gyfarfod â’r comisiynydd eto yn ddiweddarach y mis hwn i drafod ei chynigion deddfwriaethol yn fanylach.

Rwy’n falch o amlinellu ein cefnogaeth i holl welliannau Plaid Cymru i’r cynnig. Sefydlodd Llywodraeth Cymru swydd y comisiynydd pobl hŷn er mwyn sicrhau bod lleisiau pobl hŷn yn cael eu clywed. Rydym yn croesawu ymgysylltiad parhaus y comisiynydd â byrddau gwasanaethau cyhoeddus a’r ffaith ei bod eisoes wedi cyhoeddi canllawiau a ddylai roi argymhellion defnyddiol ac ymarferol i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus i’w helpu i sicrhau nad yw anghenion pobl hŷn yn cael eu hesgeuluso wrth baratoi’r cynlluniau llesiant lleol.

Mae gennym raglen uchelgeisiol ar gyfer targed y llywodraeth o 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol, ac mae hyn yn ganolog i’n hagenda dai gynhwysfawr, gan gefnogi themâu allweddol ar draws portffolios eraill, gan gynnwys gwella llesiant yn ein cymunedau—

Weinidog, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad. Mae Cyngor Sir Fynwy wedi sefydlu nifer o gymunedau sy’n ystyriol o ddementia, sydd wedi gweithio oherwydd bod barn pobl hŷn wedi cael ei hystyried ar y cychwyn cyntaf fel bod y cymorth sy’n cael ei roi iddynt wedi ei deilwra i’r hyn y maent ei angen a’r hyn y dywedant sydd ei angen arnynt. Felly, rwy’n croesawu’r modd rydych yn sôn am roi eu hawliau ar lefel statudol. A wnewch chi ymdrechu i sicrhau mai barn pobl hŷn yw’r ystyriaeth bennaf yn y fframwaith statudol hwnnw ac nad oes modd i bobl sy’n credu eu bod yn gwybod yn well ddiystyru’r farn honno, gan nad ydynt mewn gwirionedd yn gwybod yn well na’r bobl sy’n cael y gofal a’r cymorth?

Wel, rwy’n meddwl ei bod bob amser yn bwysig siarad yn uniongyrchol â phobl yr effeithir arnynt gan gyflyrau neu gyda nodweddion penodol a ddiogelir eu hunain—felly, siarad yn uniongyrchol â hwy yn ogystal â’r grwpiau a’r sefydliadau sy’n eu cynrychioli. Felly, byddwn yn gobeithio y byddai pobl hŷn yn sicr yn cymryd rhan yn y broses o gynhyrchu’r cynlluniau lleol a thrwy waith byrddau partneriaeth rhanbarthol, gan sbarduno gweithrediad y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant yng Nghymru hefyd.

Ond gan ddychwelyd at dai, bydd yr 20,000 o gartrefi yn cwmpasu ystod o ddaliadaethau, yn cynnwys tai cymdeithasol, tai ar rent, a chartrefi i bobl hŷn. Yn ystod tymor diwethaf y Llywodraeth, gwnaed cynnydd da mewn gwaith ar y cyd ar dai ac iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys y gwaith a wnaed drwy ein cronfa gofal canolraddol. Rydym wedi darparu dros £180 miliwn mewn cyllid grant tai cymdeithasol i ddarparu cynlluniau gofal ychwanegol ar draws Cymru. Gyda’i gilydd, mae’r mentrau hyn yn trawsnewid y ffordd y mae pobl hŷn yn cael eu cynorthwyo i fyw bywydau llawn, annibynnol a diogel, ac rwyf am i ni adeiladu ar y llwyddiant hwn.

Mae Llywodraeth Cymru yn darparu arian i gefnogi gwaith y comisiynydd pobl hŷn, ac mae un o’r materion y mae’r comisiynydd yn gweithio arnynt yn ymwneud â phobl hŷn yn cael eu targedu drwy sgamiau ariannol. Er bod arfer da yn bodoli ar draws Cymru i fynd i’r afael â sgamiau yn eu holl ffurfiau, cydnabu Llywodraeth Cymru, gyda’r comisiynydd ac eraill, fod angen cydlynu ymdrechion yn well a sicrhau bod yna ymagwedd gydweithredol ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat a’r trydydd sector. O ganlyniad, lansiodd y comisiynydd ac Age Cymru Bartneriaeth Cymru yn Erbyn Sgamiau yn ffurfiol ym mis Mawrth eleni, cynllun sy’n gweithio i wneud Cymru yn lle anghyfeillgar i droseddwyr sy’n aml yn targedu pobl hŷn a bregus yn fwriadol. Mae’r bartneriaeth hefyd wedi datblygu siarter gwrth-sgamwyr gyntaf y DU. Mae cam 2 ein rhaglen heneiddio’n dda yng Nghymru hefyd yn mynd i’r afael â’r pryderon sy’n ymwneud â sgamiau.

Felly, yng Nghymru, rydym eisoes wedi gwneud llawer i adnabod a mynd i’r afael â’r materion sy’n bwysig i bobl hŷn. Byddwn yn adolygu ein strategaeth pobl hŷn dros y misoedd nesaf a bydd yn canolbwyntio ar rai meysydd blaenoriaeth allweddol i’w cyflawni, ac rwy’n meddwl bod y ddadl heddiw wedi bod yn ddefnyddiol iawn o ran amlygu ac archwilio rhai o’r pryderon allweddol hynny. Rwy’n ymroddedig i sicrhau lles pobl hŷn a’n gwaith gyda’r comisiynydd pobl hŷn a rhanddeiliaid eraill i sicrhau bod Cymru yn lle gwych i dyfu hen a heneiddio’n dda.

Galwaf ar Suzy Davies i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Lywydd. Diolch yn fawr i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl heddiw. Efallai y caf ddiolch hefyd i’r comisiynydd pobl hŷn. Yn bersonol, rwy’n dal i fod ychydig yn ddryslyd ynglŷn â’r syniad fod llunwyr polisi yn fy ystyried i’n berson hŷn, ac rwy’n wynebu’r demtasiwn y dylem ofyn efallai am symud y trothwy ychydig ymhellach i fyny, ond ar y llaw arall, mae’n ein hatgoffa, er ein bod yn byw yn hŷn—neu gan ein bod yn byw yn hŷn, dylwn ddweud—dylem ddechrau meddwl ynglŷn â sut rydym yn cynllunio ar gyfer y dyddiau hynny pan fyddwn, efallai, yn fwy bregus, pan fyddwn, efallai, yn sâl ac efallai y byddwn yn datblygu dementia—dechrau cynllunio yn awr i bob pwrpas i fyw’n dda yn ddiweddarach, fel yr awgrymodd Mohammad Asghar. Mae pob diwylliant teuluol yn wahanol, a bydd ein cynlluniau ein hunain yn wahanol. Fodd bynnag, waeth pa gynlluniau a fabwysiadwn sy’n gweithio yn ein teuluoedd ein hunain, mae angen darparu strategaeth i’w cefnogi, ac roeddwn yn meddwl bod cyfraniad Lynne Neagle ar y pwynt hwn yn bwerus iawn.

Rwy’n meddwl bod y trothwy o 50, bod yn 50, hefyd yn ein hatgoffa os ydym yn mynnu urddas, parch, annibyniaeth a rhyddid i wneud penderfyniadau am ein bywydau yn ein 50au, yna pam y dylai fod yn wahanol pan fyddwn yn llawer hŷn? Rwy’n gobeithio y bydd pawb wedi clywed pwyntiau Mark Isherwood, yn enwedig ar fyw’n annibynnol. Rwy’n falch, felly, nad oes neb wedi ceisio diwygio neu ddileu dau bwynt cyntaf y cynnig.

Gan droi am eiliad at yr hyn y mae’r gwelliannau yn cynnig ei ddileu, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant 1, sy’n dileu trydydd pwynt ein cynnig. Mae’n ddrwg gennyf, Rhianon Passmore, ond nid oes gennym unrhyw reswm dros gefnogi trothwy sy’n llai hael na’n cynnig datganoledig ein hunain gan y Ceidwadwyr Cymreig. Mae gwelliant 3, sy’n dileu ein pwynt 5, yn llai diniwed nag y mae’n ymddangos. Mae’n wahanol i’n cynnig gwreiddiol mewn un ffordd arbennig, drwy fod Llywodraeth Cymru yn dileu ein hymrwymiad i osod dyletswydd ar gyrff y sector cyhoeddus i ymgynghori â phobl hŷn wrth wneud penderfyniadau sy’n effeithio ar eu bywydau. Nid wyf yn gweld dim o’i le ar gael y rhwymedigaeth honno. Mae hyn mor bwysig mewn materion cynllunio a thai, fel y soniodd David Melding. Rwyf wedi gofyn am ddyletswydd debyg i roi sylw dyledus i CCUHP ers peth amser bellach, ac unwaith eto, distawrwydd gan Lywodraeth Cymru. Wel, rydym yn anghytuno â chi. Ni fyddwn yn cefnogi eich tawelwch.

Gwelliannau 4 a 5—nid oes gennym unrhyw anhawster gyda’r cynnwys. Nid wyf yn credu bod angen dileu ein pwyntiau 5(a) a 5(b). Os yw Plaid Cymru o ddifrif wrth ddweud ei bod yn cefnogi gwaith y comisiynydd pobl hŷn, yna pam nad ydych yn cefnogi ei hawgrymiadau y dylid cael Bil? Hi yw’r un a feddyliodd am y syniad hwn.

Mae gwelliant 2 yn amherthnasol i’r ddadl hon, sy’n ymwneud â Chymru, ond fe fyddwn yn cefnogi’r ddau welliant olaf os cawn gyfle i wneud hynny.

Gosododd Janet Finch-Saunders y cyd-destun yn dda iawn i ni, rwy’n meddwl, ac esboniodd fod yna gamau, camau go syml weithiau mewn gwirionedd, y gellir eu rhoi ar waith nad ydynt yn costio unrhyw beth o gwbl, Rhun ap Iorwerth, i osgoi’r colli urddas a rheolaeth a brofir gan bobl mewn ysbytai, er enghraifft. Mae hi’n iawn fod pobl hŷn yn treulio gormod o amser mewn ysbytai weithiau, ac rwy’n dymuno’n dda i Lywodraeth Cymru gyda’i hadolygiad seneddol o iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod am fy mhryderon ynglŷn â chynnal statws gofal cymdeithasol ac atal ym mha fodelau bynnag a fydd yn datblygu o hynny, ond bydd unrhyw fodel yn methu os yw’n anwybyddu’r pwyntiau a wnaed gan David Melding ynglŷn â gofalwyr hŷn, ac os yw’n anwybyddu’r pwyntiau a nododd Gareth Bennett ynglŷn â methu adnabod unigrwydd, oherwydd yn amlwg gall effeithiau unigrwydd ar iechyd ar lefel y boblogaeth fod yn wirioneddol arwyddocaol.

Crybwyllodd Rhun ap Iorwerth gyfraniad economaidd pobl hŷn yn fyr, a hefyd eu cyfraniad cymdeithasol. Os yw Cymru yn symud yn nes at gymdeithas gydgynhyrchiol, yna bydd pobl hŷn yn ganolog i’r broses o oresgyn yr heriau, nid yn unig yn eu bywydau eu hunain, ond ym mywydau pobl eraill yn ogystal—pwynt arall a nodwyd gan David Melding, sy’n arbennig o berthnasol mewn teuluoedd—nododd Lynne Neagle hyn—lle y gall fod dementia ar aelod o’r teulu. Bydd pob aelod o’r Siambr hon, ac aelodau o’r Llywodraeth hefyd, yn ystyried cael hyfforddiant ffrind dementia eu hunain. Gadewch iddo ymestyn ymhellach na Thorfaen yn unig. Gadewch i ni gael Llywodraeth sy’n ystyriol o ddementia yng Nghymru, gyda’r arweiniad yn dod o’r lle hwn.

Gellid crynhoi’r hawl i ddiagnosis cynnar a materion eraill a nodwyd gan Mark Isherwood mewn Bil wrth gwrs. Weinidog, rwy’n gwbl sicr fod Llywodraeth Cymru yn gwerthfawrogi ac yn dymuno cefnogi pobl hŷn, ac rydym yn cydnabod y camau rydych wedi’u rhoi ar waith, ond mae angen deddfwriaeth weithiau yn sail i fwriadau da, yn cynnwys datganiadau. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem yma, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.