Yr eitem nesaf yw’r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar recriwtio meddygol, ac rydw i’n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Dai Lloyd.

Cynnig NDM6502 Dai Lloyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar yr ymchwiliad i recriwtio meddygol, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Mehefin 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr, Llywydd, ac rydw i’n falch iawn o gael agor y ddadl yma y prynhawn yma ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar recriwtio meddygol. Fel cefndir, yn gynharach eleni cynhaliwyd dadl ar adroddiad sylweddol cyntaf y pwyllgor yn y pumed Cynulliad yma a oedd yn canolbwyntio ar barodrwydd ar gyfer y gaeaf 2016-2017. Yn ystod yr ymchwiliad hwnnw, clywsom neges gref a chyson bod niferoedd digonol o staff a gallu’r gwasanaethau i ymdopi â’r galw yn elfennau hanfodol mewn unrhyw system gofal iechyd effeithiol. Cytunwyd felly y byddem, yn ystod y Cynulliad hwn, yn adolygu pa mor gynaliadwy yw’r gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol. Ein hymchwiliad i recriwtio meddygol yng Nghymru yw’r rhan gyntaf o’r adolygiad eang yma.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

Dechreuodd y gwaith hwn yn ystod haf 2016 pan gynhaliwyd ymarfer cychwynnol, eang ei gwmpas, i gasglu tystiolaeth er mwyn ein cynorthwyo i ddod i ddeall y prif faterion o safbwynt y gweithlu ar draws y sector iechyd a gofal cymdeithasol. Cafodd hwn ei gynllunio i gynorthwyo i lywio ein dull o drafod materion y gweithlu trwy gydol y pumed Cynulliad. Clywsom gan amrywiaeth eang o sefydliadau ac unigolion ar draws y sbectrwm sy’n ymwneud â hyfforddiant, addysgu, a recriwtio.

Yr hydref diwethaf, gwnaethom lansio’r ymchwiliad i recriwtio meddygol a chynhaliwyd ymgynghoriad ysgrifenedig pellach. Roedd ein cylch gorchwyl yn cynnwys canolbwyntio ar gapasiti’r gweithlu meddygol i ddiwallu anghenion y boblogaeth yn y dyfodol, y goblygiadau ar y gweithlu meddygol wrth i’r Deyrnas Unedig adael yr Undeb Ewropeaidd, a’r ffactorau sy’n dylanwadu ar recriwtio a chadw meddygon. Ystyriwyd hefyd y graddau y mae prosesau recriwtio yn gydgysylltiedig, yn darparu gwerth am arian, ac yn sicrhau gweithlu meddygol cynaliadwy.

Cawsom ymateb gwych i’r ymgynghoriad, ac rydym yn ddiolchgar i bawb a gymerodd yr amser i ysgrifennu atom a chyflwyno tystiolaeth i ni yn ein cyfarfodydd ffurfiol. Yn ystod y sesiynau tystiolaeth ffurfiol, clywsom dystiolaeth gan banel o feddygon dan hyfforddiant a gynullwyd yn arbennig o bob cwr o Gymru, a hynny o faes meddygon teuluol a nifer o feysydd arbenigol mewn ysbytai. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch unwaith eto i bawb a gyfrannodd.

Gwnaeth y dystiolaeth a glywsom ein helpu i lunio casgliadau clir iawn a’n galluogi i lunio argymhellion i’r Ysgrifennydd Cabinet a’r Gweinidog sydd, yn ein barn ni, yn rhai cadarn iawn. Fel Cadeirydd y pwyllgor, roeddwn i’n hynod o falch bod cynifer o’r bobl a gyfrannodd at yr ymchwiliad wedi gallu dod i lansiad yr adroddiad ym mis Mehefin eleni, a chredaf mai teg yw dweud i’r adroddiad gael derbyniad da iawn.

Mae ein hadroddiad yn cynnwys ystod eang o faterion ac rydym wedi gwneud cyfanswm o 16 o argymhellion i Lywodraeth Cymru y gobeithiwn iddynt gyfrannu tuag at ddarparu’r atebion hirdymor sydd eu hangen. Dyma’r meysydd penodol sy’n destun pryder: yn gyntaf, nifer fach y myfyrwyr o Gymru sy’n sicrhau lleoedd mewn ysgolion meddygaeth yng Nghymru—argymhellion 2, 4 a 5; yr angen i gynyddu nifer y lleoliadau addysgu a hyfforddi meddygol yn israddedig yng Nghymru—argymhellion 4, 5 a 7; yr angen am well ymgysylltu ag ysgolion i gynyddu nifer y myfyrwyr o Gymru sy’n gwneud cais am le mewn ysgolion meddygaeth—argymhelliad 3 yn yr adroddiad; a’r goblygiadau ar gyfer recriwtio meddygol wrth i’r Deyrnas Unedig adael yr Undeb Ewropeaidd—argymhellion 15 ac 16.

Mae ein hargymhelliad cyntaf yn ymwneud â sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru, y bwrdd unigol newydd ar gyfer comisiynu, cynllunio, a datblygu addysg a hyfforddiant i weithlu’r gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Gofynnom am gynllun gweithredu clir a gwnaethom nodi â diddordeb ddatganiad ysgrifenedig Ysgrifennydd y Cabinet, a gyflwynwyd yn fuan wedi i’n hadroddiad gael ei lansio, a oedd yn darparu’r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch y dull o sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Rwyf hefyd yn ymwybodol i’r Gorchymyn sefydlu a’r set gyntaf o reoliadau gael eu cyflwyno gerbron y Cynulliad yr wythnos diwethaf. Edrychaf ymlaen at glywed rhagor gan Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch cynllun gweithredu clir ac amserlen y dyfodol.

Fel y dywedais yn gynharach, rydym yn pryderu bod nifer y ceisiadau am leoedd mewn ysgolion meddygaeth ledled y Deyrnas Unedig gan fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru yn isel ac yn gostwng. Er i’r ffigurau wella rhywfaint yn ystod cylch ceisiadau 2017, mae nifer y ceisiadau gan fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru yn dal i fod gryn dipyn yn is na rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Testun pryder penodol hefyd yw nifer fach y myfyrwyr o Gymru sy’n sicrhau lleoedd mewn ysgolion meddygaeth yng Nghymru. Mae hyn yn peri pryder arbennig o ystyried y dystiolaeth a glywsom fod tuedd i fyfyrwyr, ar ôl cymhwyso, aros yn yr ardal lle’r aethant i astudio yn wreiddiol. Nodaf i Ysgrifennydd y Cabinet dderbyn yn rhannol, fel mae o’n dweud, ein hargymhellion sy’n ymwneud â’r pryderon hyn, sef argymhellion 2, 4 a 5. Er i mi, a’m cyd-Aelodau ar y pwyllgor, werthfawrogi bod meini prawf ar gyfer derbyn yn fater i ysgolion meddygaeth unigol, rwy’n falch iddo gytuno i barhau i weithio gyda'r ysgolion hynny gyda'r nod o gynyddu nifer y myfyrwyr o Gymru sy'n gwneud cais.

Dywedom ein bod yn credu bod achos clir dros ehangu a chynyddu capasiti ysgolion meddygaeth yng Nghymru os ydym am fynd i'r afael â'r problemau ar hyn o bryd o ran recriwtio a chadw, a bod angen i hyn gynnwys cytuno ar gynllun clir i ddatblygu rhagor o gyfleoedd ar gyfer hyfforddiant meddygol israddedig mewn prif ardaloedd o dan bwysau, ac yng ngogledd Cymru yn arbennig, gan dderbyn tystiolaeth o blaid sefydlu ysgol feddygol ym Mangor gan lawer tyst—argymhellion 4, 5 a 7.

Unwaith eto, nodaf i Ysgrifennydd y Cabinet eto dderbyn yn rhannol argymhellion 4 a 5, a derbyn yn llawn argymhelliad 7, sy'n ymwneud â'n pryderon ynghylch y materion hyn. Roedd y datganiad ysgrifenedig gan Ysgrifennydd y Cabinet ar 18 Gorffennaf yn cydnabod bod achos dros gynyddu lefel yr addysg feddygol a gynigir yng ngogledd Cymru, gan nodi ei safbwynt nad yw hyn yn golygu y dylid sefydlu ysgol meddygaeth newydd, yn ei dyb ef. Gwn i Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo i nifer o agweddau ar waith a fydd yn symud y mater hwn yn ei flaen, a gobeithiaf i'w gyfraniad y prynhawn yma gynnwys diweddariad ynghylch y cynnydd a wnaed.

Clywsom hefyd ba mor bwysig yw ymgysylltu ag ysgolion lawer yn gynharach nag y gwneir ar hyn o bryd. Mae'n amlwg bod angen mynd â'r neges i ysgolion ledled Cymru bod meddygaeth yn yrfa y gall disgyblion anelu ati, a'i fod yn ddyhead realistig a chyraeddadwy i fyfyrwyr o bob cymuned. Gwnaethom argymell y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda'r ddeoniaeth, a, chyn hir, Addysg a Gwella Iechyd Cymru, ac ysgolion meddygaeth yng Nghymru, i ddatblygu rhaglen o gymorth a chyngor ynghylch trefniadau derbyn a chyfweld ar gyfer disgyblion yng Nghymru, sef argymhelliad 3. Nodaf i ymateb Ysgrifennydd y Cabinet gyfeirio at y cynlluniau profiad gwaith a gynhaliwyd yn haf 2016 gan ysgolion meddygaeth Caerdydd ac Abertawe, ac rydw i'n croesawu'r ffaith y bydd hyn yn parhau.

Hoffwn hefyd grybwyll y pryderon a glywsom ynghylch y canlyniadau posibl ac ansicr iawn o ran staffio gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys recriwtio meddygol, wrth i'r Deyrnas Unedig adael yr Undeb Ewropeaidd. Clywsom ddadleuon cryf gan amrywiaeth o randdeiliaid o blaid cael penderfyniad cynnar a chlir ar allu dinasyddion yr Undeb Ewropeaidd i allu gweithio yn y DU. Gwnaethom argymell y dylai Llywodraeth Cymru barhau i gynnal deialog efo Llywodraeth y Deyrnas Unedig i bwysleisio pa mor bwysig yw gwneud y sefyllfa'n eglur yn gyflym ynglŷn â gallu dinasyddion yr Undeb Ewropeaidd i barhau i weithio yn y Deyrnas Unedig, a'u gallu i ddechrau gweithio yn y Deyrnas Unedig yn y dyfodol. Dyna argymhellion 15 ac 16. Rwy'n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn yr argymhellion hyn, ac rwy'n croesawu ei ddatganiad bod Llywodraeth Cymru yn glir ei bod am alluogi pobl o'r Undeb Ewropeaidd a gweddill y byd i hyfforddi a gweithio yn ein gwasanaeth iechyd ar ôl i'r Deyrnas Unedig adael yr Undeb Ewropeaidd. Dyna ddiwedd fy ngeiriau agoriadol, ac edrychaf ymlaen i’r drafodaeth. Diolch yn fawr.

Rwy’n falch iawn, fel aelod o’r pwyllgor hwn, i gael cyfle i siarad o blaid yr adroddiad hwn, a hoffwn gofnodi fy niolch i bawb a ddaeth i roi tystiolaeth ger ein bron, ac i’r timau clercio sy’n ein cefnogi mor fedrus.

Mae recriwtio meddygol a chynllunio’r gweithlu yn ddau o’r materion pwysicaf sy’n effeithio ar ein GIG wrth wynebu’r dyfodol, ac mae angen i ni sicrhau ein bod yn dod o hyd i’r cydbwysedd iawn er mwyn sicrhau nad yw’r dyfodol hwnnw—neu Aelodau’r Cynulliad yma yn y dyfodol, mewn gwirionedd, yn mynd i orfod ceisio datrys y broblem hon yn y dyfodol.

Mae’r adroddiad hwn yn cysylltu’n agos iawn â’r adolygiad seneddol trawsbleidiol i iechyd a gofal cymdeithasol a drafodwyd gennym ddoe ac sy’n dal i fod yn waith ar y gweill, ond pan oeddwn yn eistedd yn y pwyllgor hwnnw, roedd dwy elfen benodol a wnaeth fy nharo’n galed iawn, sef y ddau beth yr hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad arnynt.

Y cyntaf yw mater cynllunio’r gweithlu. Credaf fod yn rhaid i ni gydnabod na allwn ddibynnu ar ein GIG i fod yn fodel meddygol sy’n cael ei redeg yn llwyr gan feddygon a nyrsys, oherwydd, gyda’r ewyllys gorau yn y byd, ni allwn lenwi’r bylchau sydd gennym. Mae angen inni fod yn llawer mwy effeithiol wrth gyflwyno, ymgorffori ac integreiddio gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd o bob math fel aelodau gwerthfawr gyda phresenoldeb cyfartal o fewn y GIG. Mae angen inni ddod â’r trydydd sector i mewn. Mae angen inni gynnwys gweithredwyr cartrefi gofal yn well o fewn y GIG, oherwydd fel arall ni fyddwn yn cael y bobl sydd eu hangen arnom, a’r bobl o fewn y GIG i aros o fewn y GIG. Mae’n rhaid i ni ehangu ein sylfaen ac nid canolbwyntio’n unig ar y bylchau amlwg iawn a welwn mewn rhai arbenigeddau llawfeddygol, rhai practisau meddygon teulu ac mewn rhai elfennau o nyrsio. Pan oeddem yn edrych ar y gwaith o gynllunio’r gweithlu, gwaith nad ydym ond wedi gwneud rhan fach iawn ohono gan ei fod mor gymhleth, sylweddolais nad ydym yn treulio agos digon o amser ar wneud hynny. Os ydym yn cynllunio heddiw ar gyfer yr hyn a allai ddigwydd mewn pum mlynedd, yna mae gennym rywfaint o obaith o allu rhoi’r bobl sydd eu hangen arnom ymhen pum mlynedd yn eu lle. Felly, rydym yn gwybod bod rhai byrddau iechyd, er enghraifft, yn mynd i weld gostyngiad dramatig mewn meysydd allweddol am fod staff yn heneiddio; maent yn mynd i ymddeol, ac mae bwlch yn mynd i fodoli. Os ydym yn dibynnu o hyd ar lenwi’r bwlch wrth i ni nesu at yr argyfwng hwnnw, ni fyddwn byth, byth yn llwyddo i achub y blaen arnom ein hunain.

Felly, hoffwn siarad am argymhelliad 10, a hoffwn annog Llywodraeth Cymru—. Oherwydd, er eich bod wedi ei dderbyn, rydych yn siarad am nodi meysydd blaenoriaeth ar gyfer buddsoddi, rydych yn siarad am gynigion comisiynu meddygol a deintyddol a chynigion comisiynu anfeddygol. Ond a ydych wedi siarad am sefydliadau eraill megis gweithwyr perthynol i iechyd, ac a ydych wedi siarad â chyrff cysylltiedig eraill megis awdurdodau lleol? Oherwydd, wrth gwrs, i ni allu cynllunio’r gweithlu yn y GIG, mae angen i ni wybod bod gennym y gweithwyr cymdeithasol, sy’n swyddogaeth awdurdod lleol, er enghraifft. Rwy’n teimlo mai’r argraff a gefais, fel aelod o’r pwyllgor, oedd bod hon yn dasg fawr iawn, nid oedd cydlyniant, nid oedd yna strategaeth gydlynol o gwbl, nid oedd yna syniad go iawn o feithrin gallu ar lefelau is ar gyfer y dyfodol, ac yn syml, nid oedd digon o flaengynllunio. Hoffwn gael sicrwydd fod rhywun yn rhywle yn mynd i’r afael â’r mater hwn o ddifrif.

Y pwynt arall yr hoffwn ei drafod a chanolbwyntio rhai o fy sylwadau arno yw sut y gallwn gael rhagor o fyfyrwyr Cymru i astudio yng Nghymru ac i aros yng Nghymru. Sylwaf fod y Llywodraeth wedi derbyn ein hargymhellion yn rhannol, a gwn fod Dai Lloyd eisoes wedi gwneud sylwadau ar hyn, ond roeddwn yn eithaf siomedig ynglŷn ag un o’ch ymatebion. Yr ymateb i argymhelliad 2 oedd hwnnw mewn gwirionedd, Ysgrifennydd y Cabinet—ond mae’n ymwneud â phob un o’r argymhellion hyn—pan ddywedoch mai mater i ysgolion meddygol yn y pen draw yw meini prawf derbyn, ac mewn mannau eraill ceir goblygiad ymylol nad oes llawer iawn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud oherwydd bod yr ysgolion meddygol hyn yn brifysgolion yn eu hawl eu hunain. Nid wyf yn cytuno â chi. Mae gennych ddylanwad yn hyn o beth. Er enghraifft, gellid defnyddio ehangu mynediad fel elfen o gyllid i ddenu mwy o fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru. Gallai defnyddio rhan o fagloriaeth Cymru fel maen prawf i allu gwneud gradd feddygol fod yn ffordd arall o wneud hynny. Mae yna ddulliau ar gael at eich defnydd, ac rwy’n meddwl, a bod yn onest, fod camu’n ôl rywsut a dweud, ‘Wel, wyddoch chi, mater i Abertawe yw hynny; mater i Gaerdydd yw sut y maent yn ei wneud. Maent yn brifysgolion annibynnol; gallant ddweud beth yw’r meini prawf cymhwysedd’ yn eich gadael chi a ni a hwythau oddi ar y bachyn. Rwy’n credu bod yn rhaid inni fod yn llawer mwy cadarn. Mae gennych bŵer; mae angen i chi fod yn greadigol, ac arfer y pŵer hwnnw.

Mi oedd yr ymchwiliad yma yn un gwerth chweil, rydw i’n meddwl, ac mae fy niolch i i’r Cadeirydd a’m cyd-Aelodau a’r clercod a’r tîm ymchwil ac ati. Mi oeddem ni’n dechrau o bwynt, wrth gwrs, lle’r oeddem ni’n gwybod bod yna broblem, bod recriwtio meddygol yn rhwystr i’r NHS allu cyflawni ei swyddogaeth, ond beth sydd gennym ni rŵan, rydw i’n meddwl, ydy dogfen werthfawr, gynhwysfawr, yn gofyn pam ac yn gofyn beth y gallwn ni ei wneud i drio goresgyn rhai o’r rhwystrau. Mae’n werth nodi hyn hefyd, rydw i’n meddwl, ar adeg pan rydym ni’n gwybod bod yna fwy a mwy o wasgu ar gyllid yn yr NHS: nid ydym ni, yn angenrheidiol, yn gofyn am bethau sy’n mynd i gostio mwy yn yr hirdymor. Mi fyddwn i’n dadlau bod yna fodd i wneud arbedion yn yr hirdymor drwy sortio recriwtio o fewn y gwasanaeth iechyd. Yn sicr, mi fyddai sicrhau ein bod ni’n cyflenwi digon o staff ac yn dibynnu llai ar staff asiantaeth ac yn y blaen yn dod ag arbedion maes o law. Felly, nid gofyn am ragor o fuddsoddiad ydym ni yn yr hirdymor.

Mi edrychaf ar rai o’r argymhellion mwyaf allweddol, o bosib, fel rwyf i’n eu gweld nhw—yn gyntaf i gynyddu nifer y myfyrwyr o Gymru sy’n astudio meddygaeth yng Nghymru. Nid oes dim angen i mi egluro pam bod hyn yn bwysig, rwy’n siŵr, ond mae yna rhy ychydig o fyfyrwyr o Gymru bellach yn gwneud ceisiadau i astudio meddygaeth, ac mae yna ormod o’r rheini sydd wedyn yn methu â sicrhau lle i astudio yng Nghymru. Mae’n rhaid inni gynyddu’r gyfran o fyfyrwyr, o dan y drefn bresennol, sy’n hanu o Gymru achos, yn syml iawn, nhw ydy’r mwyaf tebygol i aros yma i weithio ar ôl cymhwyso. Mae’n rhaid inni gofio, siawns, mai prif ddiben dysgu meddygon yng Nghymru ydy darparu staff ar gyfer yr NHS yng Nghymru. Ond, mae’n rhaid hefyd cynyddu faint o lefydd hyfforddi rydym ni eu hangen. Mi allwn ni gynyddu yn Abertawe ac yng Nghaerdydd, ac rwy’n gobeithio’n arw y gwnawn ni gynyddu yng Nghaerdydd ac Abertawe.

Ond, mae yna gyfle i arloesi yma hefyd, ac mae argymhelliad 5 yn galw’n glir am ganolfan addysg feddygol ym Mangor. Mae yna gymaint o resymau dros yr angen: yn ieithyddol, yn ddaearyddol, yn economaidd, hyd yn oed, o ran cynyddu cyfleoedd i fyfyrwyr o’r gogledd astudio yn eu milltir sgwâr, a hefyd o ran datblygu arbenigedd mewn darparu gofal iechyd gwledig dwyieithog. Mi fyddai’n rhoi seiliau mwy cadarn i’r ddarpariaeth iechyd ar gyfer trigolion yr ardal ac yn ei gwneud yn haws i recriwtio meddygon sydd eisiau bod yn rhan o ddarlithio neu’n rhan o waith ymchwil. Felly, mi allwch chi ddychmygu fy siom i pan wnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet ddweud ym mis Gorffennaf nad oedd yna achos dros gael ysgol feddygol ym Mangor, ac mai lleoli myfyrwyr o lefydd eraill yn y gogledd am gyfnodau oedd eisiau.

Yn gyntaf, nid yw’r pwyllgor ddim yn gofyn am ysgol feddygol. Nid wyf i, chwaith, drwy Blaid Cymru—a gaf i ei gwneud yn glir—ddim yn gofyn am ysgol feddygol lawn rŵan. Mae’n bosibl y daw o maes o law. Mae hynny’n rhywbeth a fyddai’n cymryd blynyddoedd. Ond, efo cydweithio rhwng y Llywodraeth, y ddeoniaeth a’i holynydd, prifysgolion Bangor, Caerdydd, Abertawe a rhai dros y ffin hefyd—pam lai—nid oes unrhyw rwystr i gymryd y camau cyntaf tuag at gynnig cwrs llawn i israddedigion wedi’i angori ym Mangor, ac i symud tuag at hynny, os nad cyflawni hynny yfory, yn syth. Fy mhryder i, ac rwy’n siŵr y bydd llawer yn rhannu’r pryder hwnnw, ydy: os yw’r Llywodraeth yn gallu bod yn ddi-hid o’r gwaith trylwyr a wnaed gan y pwyllgor, a’r angen clir a ddaeth yn amlwg inni am hyn, pa hyder sydd gennym ni ym mharodrwydd y Llywodraeth i fod yn arloesol ac yn uchelgeisiol mewn perthynas â gweddill yr argymhellion?

Here we have a well-evidenced call for the establishment of a new medical education centre in Bangor. Of course there’ll be barriers, but those barriers will never be overcome as long as this Government appears unwilling to push the boundaries of the possible. We have, in this report, a very worrying picture—let’s be honest—of where we are at with medical training and recruitment in Wales. But the committee doesn’t then conclude that those problems can’t be overcome. We put forward solutions—imperfect, no doubt—but see them as a challenge. When it comes to equipping our future NHS with enough doctors, when it comes to tackling the number of medical vacancies that we have all over Wales, and how to enthuse pupils, empower our young people to aspire to be doctors working in their communities right across Wales, and helping them to be able to study here if they wish to do so, patients in Wales need to know that the job is in hand. We need to see that from Welsh Government. We need to see it soon.

Rwy’n croesawu’r cyfle i siarad am yr adroddiad. Rwy’n aelod o’r pwyllgor, ac roeddwn yn teimlo bod hwn yn adroddiad pwysig ac ysgogol iawn. Yn ei gyflwyniad, mae’r Cadeirydd eisoes wedi crybwyll y panel o feddygon dan hyfforddiant a oedd gennym. Teimlwn ein bod o ddifrif wedi mynd i’r afael â rhai o’r materion allweddol y mae’n rhaid i feddygon, hyfforddeion a myfyrwyr fynd i’r afael â hwy. Yn benodol, mwynheais yr ymweliad ar ddechrau’r adroddiad, pan aethom i Brifysgol Caerdydd a gweld y ffordd y mae’r myfyrwyr yn dysgu drwy ymarfer eu meddygaeth ar fodelau fel cam cyntaf. Roeddwn yn meddwl bod hwnnw’n gyflwyniad da iawn i’r adroddiad.

Roeddwn am gyfeirio at rai o’r argymhellion yn yr adroddiad. Rwy’n credu ei bod braf fod y rhan fwyaf o’r argymhellion wedi cael eu derbyn a rhai wedi cael eu derbyn yn rhannol. Yn amlwg, roedd dau o’r argymhellion a dderbyniwyd yn rhannol yn ymwneud â’r angen am fwy o addysg feddygol yng ngogledd Cymru, ac mae Rhun newydd gyfeirio at hynny. Rwy’n credu ei bod yn amlwg yn dda fod y Llywodraeth wedi derbyn yr angen am lefel uwch o addysg feddygol yng ngogledd Cymru ac yn bwriadu gwneud hyn drwy gydweithio rhwng Caerdydd, Abertawe a Bangor, er ei bod yn dweud nad oes unrhyw achos dros sefydlu ysgol feddygol newydd yng ngogledd Cymru. Rwy’n credu ei bod yn arbennig o bwysig fod Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn cael ei sefydlu, ac rwy’n gobeithio hefyd y byddwn yn cael ychydig o’r newyddion diweddaraf gan Ysgrifennydd y Cabinet pan fydd yn ymateb i’r ddadl hon.

Rwy’n meddwl bod nifer yr ymgeiswyr o Gymru i ysgolion meddygol yng Nghymru yn un o’r materion allweddol a gafodd sylw gennym yn ein hadroddiad, ac rwy’n credu ein bod wedi clywed enghreifftiau diddiwedd o bobl sy’n feddygon bellach a geisiodd gael eu derbyn i ysgol feddygol Prifysgol Caerdydd er enghraifft, methu mynd i mewn, ac a aeth i hyfforddi yn Lloegr ac mewn rhai achosion, fe ddaethant yn ôl, y bobl a oedd yn rhoi tystiolaeth i ni, ond rydym i gyd yn gwybod, os ydych yn hyfforddi yn rhywle, rydych yn fwy tebygol o aros yno, ac rwy’n credu bod yna dystiolaeth ynglŷn â hynny.

Yn sicr, pan oeddem yn cyfweld staff yr ysgolion meddygol, roedd hi’n ymddangos bod parodrwydd mawr i edrych ar y mater hwn, ac mae’r ffigurau’n gwella. Dywedwyd wrthym, rwy’n credu, fod 61 y cant o fyfyrwyr o Gymru a wnaeth gais i Brifysgol Caerdydd ar gyfer y flwyddyn hon wedi cael cynnig lle, sy’n welliant pendant, ond mae’n dal i fod gennym y broblem a nodwyd bod nifer y myfyrwyr yng Nghymru sy’n gwneud cais i fynd i ysgol feddygol yn llawer is, o ran canran, na rhannau eraill o’r DU. Felly, mae angen inni wneud llawer i annog ac i wneud yr holl waith y cyfeiriwyd ato mewn ysgolion a gwneud i blant ysgol deimlo y gallant fod yn feddygon. Oherwydd rwy’n meddwl bod hynny wedi dod allan o’r dystiolaeth, yn ogystal, fod yna ychydig o ddiffyg uchelgais, efallai, mewn llawer o ysgolion, a chredaf fod hynny’n rhywbeth y teimlwn y dylai ysgolion meddygol a phrifysgolion weithio arno gyda’r ysgolion.

Cawsom dystiolaeth wych ynglŷn â sut y mae’r hyn sydd gennym i’w gynnig yma yng Nghymru yn atyniad i feddygon dan hyfforddiant, ac i weithio yng Nghymru, oherwydd y cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith a materion eraill yn ymwneud â ffordd o fyw, ond hefyd nodwyd yn gadarn iawn fod yna broblem yn ymwneud ag ardaloedd gwledig a sut i ddenu meddygon i weithio mewn ardaloedd gwledig iawn. A chawsom dystiolaeth ynglŷn â phrosiectau a chynlluniau peilot a wnaed i weithio mewn ardaloedd gwledig yn arbennig, ac rwy’n meddwl y byddai hynny’n rhywbeth rwy’n meddwl y gallai Ysgrifennydd y Cabinet siarad amdano pan fydd yn ymateb—sut y gallem wneud mwy o hynny.

Ac yna, hoffwn orffen yn gyflym ar fater Brexit. Rydym yn gwybod, ar hyn o bryd, fod 7 y cant o’r meddygon sy’n gweithio yng Nghymru yn dod o’r UE a bod yna 1,354 ddinasyddion yr UE yn cael eu cyflogi’n uniongyrchol yn y GIG yng Nghymru. Ond o ran y meddygon, rwy’n meddwl bod rhaid i ni gydnabod hefyd fod yna nifer fawr o feddygon yn dod yma sydd wedi cael eu hyfforddi mewn gwledydd y tu hwnt i’r UE; yn enwedig India, sef y grŵp mwyaf o feddygon. Hoffwn orffen, mewn gwirionedd, drwy dalu teyrnged i BAPIO, sef Cymdeithas Brydeinig y Meddygon o Darddiad Indiaidd, sydd wedi gweithio’n galed iawn i ddod â meddygon Indiaidd yma. Yn ddiweddar iawn, cyfarfûm â hwy pan oeddent newydd ddod yn ôl, ac roedd yn ymddangos bod ganddynt ysgogiad a phenderfyniad i sicrhau ein bod yn ceisio cadw’r meddygon o’r tu hwnt i’r UE hefyd i ddod yma i Gymru. Diolch.

Hoffwn ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor iechyd, a diolch hefyd i bob un o’r aelodau eraill ar y pwyllgor a’r bobl a roddodd dystiolaeth i ni allu symud ymlaen. Mae problemau gyda recriwtio a chadw staff rheng flaen, clinigwyr yn arbennig, wedi cael eu cofnodi’n helaeth yn y blynyddoedd diwethaf, a rhaid inni sicrhau ein bod yn mynd i’r afael â’r mater hwn yn gadarn. Mae prinder staff wedi arwain at fwy o lwyth gwaith, ac mae llawer o staff rheng flaen yn ei chael hi’n amhosibl rheoli peth o’r llwyth gwaith hwn. Mae llwyth gwaith na ellir ei reoli wedi effeithio ar forâl staff, wedi arwain at gynnydd mewn salwch sy’n gysylltiedig â straen ac wedi gorfodi llawer o glinigwyr i adael y maes yn gyfan gwbl.

Y mae hyn i’w weld yn fwyaf amlwg mewn practisau cyffredinol. Mae rhai meddygon teulu wedi gweld eu llwyth achosion yn dyblu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gyda phractisau’n methu recriwtio meddygon teulu. Nid yw meddyg teulu sy’n gweld dros 100 o gleifion yn ystod ymgynghoriad yn gwbl anarferol, felly mae’n rhaid mynd i’r afael â llwyth gwaith na ellir ei reoli o’r fath er mwyn atal pobl rhag gadael y proffesiwn.

Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn datgan bod angen inni recriwtio 400 o feddygon teulu ychwanegol dros y pedair blynedd nesaf, a hoffwn drafod sut yr ydym yn mynd i wneud hyn. Yn anad dim, mae’n rhaid i ni gymell clinigwyr i aros yng Nghymru. Mae’n rhaid i ni hefyd sicrhau bod pobl ifanc o bob cefndir yn cael eu hannog i hyfforddi fel clinigwyr. Yn ôl Coleg Brenhinol y Meddygon, mae diffyg gwaith ymchwil amlwg wedi’i wneud i ddeall yr ysgogwyr i recriwtio a chadw meddygon, ac nid yw penderfyniadau ar strategaethau recriwtio meddygol yn y dyfodol yn seiliedig ar dystiolaeth gadarn, felly mae’n hanfodol ein bod yn casglu cymaint o dystiolaeth ag y bo modd i ymdrin ag ymgyrchoedd recriwtio yn y dyfodol.

Ond rhaid i ni beidio â chanolbwyntio’n unig ar staff rheng flaen, gan mai’r GIG yw cyflogwr mwyaf Cymru, gyda thua 72,000 o bobl yn gweithio ynddo. Mae’n rhaid cydweithredu a chyfathrebu rhwng yr holl adrannau er mwyn sicrhau ei fod yn weithredol yn y dyfodol. Mae ychydig o dan 6,000 o glinigwyr ysbyty a 2,000 o feddygon teulu yn gweithio yn y GIG yng Nghymru. Felly, heb y nifer helaeth o nyrsys, staff gwyddonol a therapiwtig a thechnegol, ni ellid trin cleifion. Heb staff gweinyddol a staff cymorth, ni fyddai ein hysbytai a’n meddygon teulu yn gallu gweithredu. Felly, ni allwn recriwtio mwy o glinigwyr heb sicrhau bod digon o staff i wneud y penodiadau, cynnal y profion diagnostig, cludo cleifion a nyrsio cleifion yn ôl i iechyd. Ni all Llywodraeth Cymru fynd ati’n syml i ddargyfeirio arian i recriwtio mwy o staff rheng flaen. Mae angen iddynt sicrhau bod digon o staff ar draws y GIG i gyd i ymdopi â gofynion cynyddol a newid yn y galwadau ar y gwasanaethau.

Bythefnos yn ôl roeddwn yn ymweld ag ysbyty yn fy rhanbarth—yr uned gardiaidd—ac roedd un o’r nyrsys yn gweithio’n hollol ddi-baid. Roedd hi’n dweud, heb gwyno mewn gwirionedd, fod aelod o staff yn absennol ar fyr rybudd, ac roedd nyrs arall yn dod yn ôl i wneud ail shifft, gan fod hyn, fel roeddent yn esbonio wrthyf, yn haws na llenwi ffurflen ar gyfer nyrs asiantaeth, ac ar uned y galon roedd yn rhaid i’r cyflenwad hwn o staff fod ar ei uchaf. Hefyd, yr hyn a ddaeth allan oedd bod ein staff nyrsio weithiau’n cael anhawster mawr i barcio eu car pan fyddant yn gwneud shifft nos neu shifft gynnar gyda’r nos, gan orffen yn hwyr yn y nos, a chan na allant barcio yn ymyl yr ysbyty, mae’n risg iddynt deithio tuag at eu ceir.

Hefyd, fel y soniwyd o’r blaen, mae’n rhaid i ni hyfforddi mwy o ddarpar feddygon teulu Cymraeg eu hiaith, a’u hannog i gymryd rhan a bod mewn mannau, mewn ardaloedd gwledig yng ngogledd Cymru, lle siaredir Cymraeg yn bennaf. Felly, mae’n rhaid i ni wneud mwy i recriwtio myfyrwyr o Gymru, hyd yn oed os yw hynny’n golygu gostwng y cymhwyster mynediad, oherwydd nid yw rhai pobl yn cael eu derbyn, dyweder, i Brifysgol Caerdydd, er enghraifft, ond maent yn mynd i Lundain, ac rydym wedi colli cyfle i recriwtio’r bobl hynny.

Felly, rwy’n edrych ymlaen at weithio gyda phawb sy’n gysylltiedig â’r mater hwn. Diolch.

A gaf fi ddechrau gyda gair o ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei barodrwydd i sicrhau ei fod ar gael o bryd i’w gilydd er mwyn trafod materion yn ymwneud â gwasanaethau’r GIG? Yn bersonol, rwy’n gwerthfawrogi’r cyfle i gael y sgyrsiau hynny gyda chi. Nid wyf yn aelod o’r pwyllgor Iechyd, ond fel llawer o Aelodau eraill y Cynulliad, yn amlwg mae pwysau ar recriwtio meddygon teulu yn enwedig yn fy etholaeth i. Mae gennyf bractis sydd wedi cau ei restr yn ddiweddar ac wedi gofyn i gleifion ailgofrestru gyda meddygfeydd eraill, ac mae meddygfeydd eraill o dan bwysau go iawn o natur debyg. Mae llawer wedi mabwysiadu dulliau arloesol o ymarfer, dulliau amlddisgyblaethol o ymarfer, a dylem annog meddygfeydd i fabwysiadu’r rhain yn gyffredinol, er eu bod yn aml wedi cael eu mabwysiadu o ganlyniad i brinder. Ceir mentrau ymhlith practisau’n lleol ac ar lefel y bwrdd iechyd i recriwtio meddygon teulu ac mae rhai o’r rheini’n llwyddo, ond maent yn fentrau hirdymor, os mynnwch, o ran eu heffeithiau.

Mae’r sylwadau rwyf am eu gwneud, mewn gwirionedd, yn ymwneud â mentrau Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, yn enwedig menter recriwtio Hyfforddi, Gweithio, Byw lle bydd rhai sy’n hyfforddi i fod yn feddygon teulu yn cael cymhelliant sylweddol i barhau i weithio yn eu hardal leol am flwyddyn wedi i’w hyfforddiant ddod i ben. Mae hynny’n amlwg o fudd sylweddol i’r ardaloedd hynny a dargedwyd ar gyfer y cymorth hwnnw, yn bennaf yng ngorllewin Cymru ac yng ngogledd Cymru, ac nid wyf am un eiliad yn gwarafun i drigolion y rhannau hynny o Gymru y gefnogaeth y byddant yn ei chael ar gyfer mentrau recriwtio yno.

Ond mewn gwirionedd, mae’n apêl ar y Llywodraeth i gadw effeithiau hynny ar rannau eraill o Gymru mewn cof, ardaloedd lle ceir pwysau mawr ar recriwtio hefyd, yn aml am resymau, fel y dywedodd Julie Morgan, yn ymwneud â gwledigrwydd mewn etholaethau fel fy un i, nad ydynt yn wledig yn bennaf ond sydd â phocedi o wledigrwydd sy’n dioddef o heriau tebyg i’r rhannau o Gymru sy’n wledig yn bennaf.

Y risg, wrth gwrs, yw y gall y cynllun weithredu nid yn unig fel atyniad i’r rhannau hynny o Gymru ond y gall greu math o anfantais gystadleuol, os caf ei roi felly, i’r rhannau eraill hynny o Gymru sy’n dal i ddioddef o bwysau recriwtio sylweddol. Felly, rwy’n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn cadw’r cynllun cymhelliant dan arolwg ac yn edrych yn benodol ar ganlyniadau sydd efallai’n groes i’r graen a allai godi mewn rhannau eraill o Gymru sy’n dioddef pwysau tebyg ar eu recriwtio.

Rwy’n mynd i hoelio fy sylw ar yr argymhellion sy’n ymwneud â gogledd Cymru, fel y byddech yn disgwyl, mae’n debyg. Yn ystod wythnos olaf y tymor diwethaf, fe gafwyd datganiad byr gan Lywodraeth Cymru yn dweud nad yw’n cefnogi’r achos dros greu ysgol feddygol ym Mangor oherwydd ei bod yn broses hir ac oherwydd ei bod yn gostus. Rŵan, efallai ei bod hi’n mynd i fod yn broses hir, ond nid yw hynny’n rheswm dros beidio â gwneud rhywbeth—achos ei fod yn mynd i gymryd lot o amser. Nid yw hynny, hyd y gwelaf i, yn rheswm.

Rwy’n mynd i herio’r gosodiad ei bod yn gostus. Ar hyn o bryd, mae byrddau iechyd yn gwario yn sylweddol iawn ar staff asiantaeth, gan gynnwys doctoriaid dros dro, ‘locums’, i wneud gwaith pwysig oherwydd problemau recriwtio. Ym Mai 2017, roedd 141 o swyddi meddygol bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn wag. Mae hyn yn cynrychioli 37 y cant o’r holl swyddi sy’n wag yn NHS Cymru—ffigurau Conffederasiwn GIG Cymru ydy’r rheini. Mae diffyg staff yn creu costau sylweddol, costau sylweddol uwch na’r gost gymharol fechan a fyddai ynghlwm wrth sefydlu ysgol feddygol yn y gogledd. Mi fyddai’r buddsoddiad cychwynnol yn talu amdano fo’i hun yn fuan iawn, ac nid oes angen buddsoddiad cyfalaf hyd yn oed ym Mangor.

Rwyf wedi holi am gael gweld copi o’r achos busnes ynglŷn â sefydlu ysgol feddygol yn y gogledd. Nid wy’n siŵr a oes achos busnes neu a oes bwriad i’w gyhoeddi. Fe fyddai hynny’n beth da, er mwyn i bawb cael gweld y rhesymeg y tu ôl i’r penderfyniad, oherwydd rwy’n ‘struggle-o’ i ffeindio hwnnw ar hyn o bryd.

Mae datganiad y Llywodraeth yn dweud bod angen mwy o addysg feddygol yn y gogledd, yn sgil argymhelliad y pwyllgor. Mae hynny yn ardderchog ac yn rhywbeth i’w groesawu. Mae gofyn rŵan i brifysgolion Bangor, Caerdydd ac Abertawe weithio efo’i gilydd. Ond beth fyddwn i’n licio ei wybod ydy: beth ydy pwrpas y cydweithio yma? Beth ydy pen draw'r broses gydweithio? Beth ydy’r nod efo’r cydweithio yma? Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn awgrymu nod o hyfforddi 40 o ddoctoriaid ym Mangor—hynny yw, hyfforddiant o’r diwrnod cyntaf un—ac yn gweld hynny fel cam pwysig ar y daith tuag at ysgol feddygol i’r gogledd.

Mae’r adroddiad hwn yn arbennig o amserol i fy etholwyr yng Nghaerffili: mae meddygfa Bargoed yn cau ei drysau yr wythnos nesaf yn sgil dod â phractis y meddyg teulu yno i ben. Rwyf wedi cyfathrebu llawer gydag etholwyr dros yr haf, ond mae cyfathrebu gyda’r bwrdd iechyd wedi bod yn arbennig o ddefnyddiol, ac mae’n rhaid i mi ganmol Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan am wella’u cyfathrebu gyda mi mewn perthynas â’r mater hwn, ac felly, rwyf wedi gallu rhoi cymaint o wybodaeth ag y gallaf ei roi i fy etholwyr wrth inni ei gael, ac mae’r wybodaeth honno wedi bod yn dod i’r amlwg wrth inni lwyddo i’w chael. Mae cleifion wedi cael eu symud i feddygfa ym Mryntirion gerllaw, ond nid yw wedi bod heb anawsterau, ac rydym yn dal i fod mewn sefyllfa sy’n datblygu. Hoffwn ddiolch hefyd felly i Ysgrifennydd y Cabinet am ymweld â Meddygfa Bryntirion gyda mi i drafod rhai o’r materion hyn, a diolch hefyd i’r pwyllgor am y dystiolaeth helaeth ac eang a gasglwyd ganddynt, a fydd yn mynd gryn dipyn o’r ffordd i helpu i ddatrys neu atal y materion hyn rhag digwydd yn fy etholaeth ac etholaethau eraill yng Nghymru yn y dyfodol.

Yn arbennig, hoffwn gyfeirio at dudalen 49 yr adroddiad. Mae tystiolaeth glir iawn yno ynghylch recriwtio meddygon teulu a’r teimladau a allai fod gan feddygon teulu newydd. Mae paragraff 164 yn dweud:

Dywedodd Dr Heidi Phillips, a oedd yn cynrychioli GP Survival, nad oedd ymarfer cyffredinol yn cael ei weld fel opsiwn deniadol, yn ôl arolwg o fyfyrwyr meddygol Abertawe oherwydd: "...maent yn gweld yr hyn a welwn ni, sef drws tro 10 munud, yn dechrau am 8.30 y bore hyd at 6.30 yr hwyr, heb unrhyw amser wedi’u neilltuo ar gyfer addysg, dim amser wedi’i neilltuo ar gyfer ehangu diddordebau eraill, a dim amser wedi’i ddiogelu ar gyfer gweinyddu hyd yn oed. Mae’n ddi-baid. Pan edrychwch ar yr ochr arall iddo, byddwch yn gweld y meddygon teulu—ein modelau rôl—sydd, o’r dystiolaeth a gyflwynais, wedi ymlâdd, wedi blino’n lân, heb gymhelliant ac wedi digalonni".

Wrth gwrs, nid yw hwnnw’n hysbyseb ar gyfer unrhyw un sy’n dymuno ymuno â phractis meddyg teulu. Ond mae’r adroddiad yn adeiladol, ac yn dweud, ym mharagraff 168:

‘Rhan allweddol o’r broses o fynd i’r afael â materion yn ymwneud â llwyth gwaith a chynaliadwyedd fydd datblygu modelau gwaith newydd: credwn fod angen cyflymu’r datblygiad hwn, gan roi pwyslais mwy pendant a sylw amlycach iddo.’

Mae ‘modelau gwaith newydd’ yn allweddol yn y paragraff hwnnw, gan mai’r hyn y mae’r bwrdd iechyd wedi’i awgrymu, er mwyn denu meddygon teulu i Feddygfa Bryntirion—sydd angen meddygon teulu newydd wrth i feddygfa Bargoed gau—yw eu bod yn mynd i orfod cyflwyno model newydd o ofal sylfaenol. Yr anhawster go iawn yw hwn: sut mae esbonio i’r cyhoedd ym Margoed beth y mae model newydd o ofal sylfaenol yn ei olygu? Yr hyn y mae’n ei olygu yw bod gan Fryntirion fferyllwyr, gweithwyr proffesiynol gofal iechyd meddwl a nyrsys sy’n gallu darparu safonau gofal tebyg i feddygon teulu a lleddfu’r pwysau ar feddygon teulu. Mae hynny’n bwysig, ond yr hyn a fydd yn wirioneddol allweddol fydd egluro hynny i gleifion sy’n disgwyl gweld meddyg teulu. Gall modelau newydd o ofal sylfaenol gymryd pwysau oddi ar feddygon teulu a lleddfu’r broblem, ond rwyf eto i weld hynny’n cael ei egluro mewn modd argyhoeddiadol iawn.

Mae’r adroddiad hefyd yn crybwyll meddygon locwm i lenwi swyddi gwag meddygon teulu, a phan ymwelodd Ysgrifennydd y Cabinet â Meddygfa Bryntirion, clywodd gan feddyg teulu amser llawn yno fod meddygon locwm yn iawn, ond maent yn gadael llwybr o waith gweinyddol sy’n rhaid i feddygon teulu parhaol fynd ar ei ôl wedyn, ac yn ychwanegol at hynny, mae meddygon locwm yn ddrud iawn. Felly, nid yw’n datrys y broblem mewn gwirionedd, dim ond rhoi plastr arni.

Daeth Dr Paul Edwards i gysylltiad â mi hefyd, drwy Allan Rogers—roedd Allan Rogers yn arfer bod yn Aelod Seneddol dros y Rhondda, mae yn ei wythdegau erbyn hyn ac yn dal i fod yn weithgar iawn mewn gwleidyddiaeth—ac mae eisiau helpu i ddatrys y broblem hon. Gwelodd fy fideo ar Facebook mewn perthynas â Meddygfa Bryntirion a rhoddodd fi mewn cysylltiad â Dr Paul Edwards sy’n gweithio gyda Guy Lacey, pennaeth Coleg Gwent. Maent yn edrych ar ffyrdd y gall y ffynhonnell gyfoethog heb ei chyffwrdd o dalent yn y Cymoedd gogleddol gael ei recriwtio i ddod yn feddygon teulu yn y dyfodol. Byddai llawer o bobl sy’n tyfu i fyny mewn ardaloedd o amddifadedd cymharol yn gwneud meddygon da, ond oherwydd problemau diwylliannol yn ymwneud ag uchelgais mewn addysg, nid ydynt yn cael eu hannog i wneud cais i ysgolion meddygol. Llofnododd Dr Paul Edwards ei e-bost ataf: Dr Paul Edwards BSc, BM (Anrhydedd), PhD, Aelod o Golegau Brenhinol Llawfeddygon Prydain ac Iwerddon, Cymrodor o Golegau Brenhinol y Llawfeddygon, llawfeddyg ymgynghorol, uwch ddarlithydd anrhydeddus, gradd C a dwy D Safon Uwch. Felly, mae hwn yn gyfle clir i recriwtio ein meddygon teulu yn y dyfodol o ardaloedd y Cymoedd gogleddol y soniaf amdanynt bob amser. Felly, rwy’n falch o weld bod yr adroddiad yn gwneud argymhellion ar y pwnc hwn, ac rwy’n mawr obeithio bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i weithio gyda’r holl randdeiliaid ac arbenigwyr perthnasol i sicrhau bod modd gwireddu’r newid hwn a allai fod yn drawsnewidiol.

Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r Aelodau, nid aelodau’r pwyllgor yn unig am eu hadroddiad, ond i’r Aelodau am y ddadl heddiw, a’r ystod o argymhellion y cawsom gyfle i’w trafod, a’u cyfraniad i’n helpu i sicrhau gweithlu cynaliadwy ar gyfer GIG Cymru.

Rwy’n cydnabod, fel y mae’r pwyllgor yn ei wneud hefyd, fod heriau ar draws y DU gyda recriwtio a chadw meddygon mewn rhai meysydd arbenigol, ac yn arbennig y pwynt y soniodd Dai Lloyd amdano yn ei sylwadau agoriadol: y risg ychwanegol a grëwyd gan ansicrwydd Brexit a’n llwybr allan o’r Undeb Ewropeaidd yn y pen draw. Mae’n werth tynnu sylw eto at farn y Llywodraeth hon: rydym yn croesawu’r ffaith fod dinasyddion yr Undeb Ewropeaidd yma yng Nghymru fel meddygon a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill, ond yn fwy na hynny, fel aelodau o’r cymunedau y mae pob un ohonom wedi cael y fraint o’u cynrychioli ar hyd a lled ein gwlad. Ac unwaith eto, i ddilyn pwynt Julie Morgan, mae llawer o feddygon y dibynnwn arnynt i helpu i ddarparu ein gwasanaethau yn dod o rannau eraill o’r byd. Ac yn ôl at eich enghraifft dda iawn o weithlu meddygol gwirioneddol ymroddgar sydd am barhau i fod yn falch o’r llefydd y maent hwy a’u teuluoedd yn hanu ohonynt, ond sydd hefyd yn hynod o frwdfrydig ac yn falch o’n gwasanaeth iechyd gwladol, ac sy’n mynd allan i werthu Cymru i rannau eraill o’r byd yn hynod o effeithiol.

Wrth gwrs, diben yr adroddiad pwyllgor hwn oedd ystyried materion recriwtio mewn perthynas â’r gweithlu meddygol. Yn anochel, ceir ffocws sylweddol ar addysg feddygol, ond gwnaed sylwadau heddiw hefyd, ac yn yr adroddiad, am weithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill yn ogystal. Rwyf am ddechrau drwy ddod yn ôl at y datganiad a wneuthum ar 18 Gorffennaf am addysg a hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru. Rwy’n cydnabod na wnaeth y pwyllgor argymhelliad penodol i gael ysgol feddygol newydd ym Mangor, ond roeddent yn sicr yn glir eu bod am weld mwy o addysg feddygol a hyfforddiant yn digwydd yng ngogledd Cymru, a’r argymhelliad ynglŷn â chanolfan ym Mangor. Yn fy natganiad, gadewch i ni atgoffa ein hunain, roeddwn yn cydnabod yr angen i fwy o addysg feddygol ddigwydd yng ngogledd Cymru. Dyna yw fy marn o hyd. Nid deilen ffigys mohoni; nid ei ddweud er mwyn y ddadl yw hynny; dyna safbwynt y Llywodraeth. Rwy’n cadarnhau fy marn yn awr fod dull cydweithredol, gan edrych ar brifysgolion Caerdydd, Abertawe a Bangor yn gweithio’n agosach gyda’i gilydd, yn gallu cyflawni’r cynnydd y dymunwn ei weld gydag addysg a hyfforddiant meddygol yn digwydd yng ngogledd Cymru. Mae’n werth dweud hefyd fod yr holl bartïon hynny wedi cadarnhau eu parodrwydd i wneud cynnydd gwirioneddol gyda’r gwaith hwnnw. Mae’r trafodaethau hynny’n parhau, a’r trefniadau manwl y bydd angen eu rhoi ar waith, a’r heriau sy’n ein hwynebu, ac unwaith eto-

Rhun ap Iorwerth a Mark Isherwood a gododd—

Rwy’n ailddatgan fy ymrwymiad i ddarparu ymateb pellach yn ôl i’r Aelodau eleni ar y gwaith hwnnw—[Torri ar draws.]

I bwy rydych chi’n ildio?

Wel, fe welais i Rhun. Fe gymeraf un, ac yna efallai y cymeraf un arall.

Ewch ymlaen felly.

A wnewch chi gadarnhau y byddwch yn ystyried mynd ar drywydd derbyn israddedigion o flwyddyn 1 yr holl ffordd drwodd, rhywbeth y dywedwyd wrthyf a fyddai heb unrhyw amheuaeth yn bosibl ym Mangor, drwy ddull cydweithredol rhwng Caerdydd, Abertawe, Bangor, pwy bynnag fyddai eisiau cymryd rhan?

Mae angen i ni edrych ar yr hyn sy’n bosibl. Nid wyf am dderbyn na gwrthod unrhyw beth ar y pwynt hwn. Mae angen i mi weld beth sy’n bosibl, ac yn yr un modd, nid yn unig yr hyn sy’n bosibl, ond yr hyn a fydd yn cynnig fwyaf yn ôl inni am y gwasanaeth. Fe gymeraf ymyriad byr ac yna byddaf yn bwrw ymlaen.

Sut ydych chi’n ymateb i’r datganiad a wnaed i’r ACau yng ngogledd Cymru a oedd yn gallu mynychu cyfarfod gyda phwyllgor meddygol gogledd Cymru yr wythnos diwethaf y byddent am i’r cydweithio hwnnw—pwyllgor meddygol y meddygon teulu yw hwn—gynnwys y prifysgolion cyfagos yng ngogledd-orllewin Lloegr, sydd hefyd wedi darparu myfyrwyr meddygol a meddygon i’r rhanbarth yn y gorffennol?

Wel, rwy’n credu bod angen i ni fod yn ofalus ynglŷn â’r hyn rydym yn ceisio ei wneud a’i gyflawni. Rydym yn awyddus i ddeall sut y gallwn ddarparu cyfle i fwy o bobl hyfforddi a chyflawni rhan neu’r cyfan o’u haddysg a’u hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru. Mae yna bwynt gwahanol fodd bynnag, rwy’n credu, ynglŷn â’r ffordd y mae gennym set fwy aeddfed o gysylltiadau gyda chydweithwyr yng ngogledd-orllewin Lloegr, a chydnabod y ffaith fod llawer o fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru yn mynd i ogledd-orllewin Lloegr i gael addysg a hyfforddiant meddygol, nid oherwydd nad ydynt yn cael cyfleoedd—efallai’n rhannol mai dyna pam y mae rhai pobl yn mynd—ond oherwydd bod llawer o bobl yn dewis gadael cartref a mynd ymhellach i ffwrdd. Mae hynny’n rhan o ddeall nid yn unig y llwybr y mae myfyrwyr yn ei gymryd, ond mae angen inni fod yn well am gadw pobl yng Nghymru a rhoi cyfleoedd iddynt aros yma, ond hefyd yn well o ran yr hyn rydym yn ei wneud ynglŷn ag adennill y bobl hynny a dod â hwy’n ôl i Gymru. Mae yna fater penodol yma ynglŷn â dychwelyd ac ailwladoli sgiliau iaith Gymraeg o fewn y proffesiynau gofal iechyd hefyd.

Dywedais o’r blaen mai’r canlyniad gwaethaf posibl fyddai buddsoddi mewn lleoedd ychwanegol mewn unrhyw ran o Gymru, ac na fyddai unrhyw gynnydd yn nifer y graddedigion a gadwn yng Nghymru yn sgil hynny. Felly, mae’n golygu edrych ar bob rhan ohono: faint o bobl sy’n cael addysg a hyfforddiant meddygol yng Nghymru, a hefyd beth a wnawn i gadw pobl pan fyddant yn gorffen yr addysg a’r hyfforddiant hwnnw yn ogystal? Felly, mae hynny, yn ei hanfod, yn ymwneud â llawer mwy na nifer y myfyrwyr meddygol a lle maent o fewn y system; mae’n ymwneud â sicrhau bod gennym weithlu meddygol gwirioneddol gynaliadwy yng Nghymru ac mae angen ystyried a gweithredu pob agwedd ar addysg a hyfforddiant sydd ar y gweill yn effeithiol.

Mae hyn yn mynd yn ôl at rai o’r sylwadau rwy’n falch fod pobl wedi’u nodi, gan gynnwys cyfeiriad rheolaidd Hefin David—ac a gaf fi eich canmol am hynny—wrth gyfeirio’n ôl at y Cymoedd gogleddol, ond mae yna bwynt ehangach ynglŷn â sut yr ydym yn sicrhau bod uchelgais gan blant i ddod yn feddygon: y drafodaeth a gawn am y gwasanaeth iechyd a dealltwriaeth pobl eich bod yn mynd i’w chael hi mewn sawl ffordd mewn gwirionedd os ewch i mewn i’r gwasanaeth iechyd, a’r ffordd y siaradwn am y gwasanaeth yn fwy cyffredinol. Mae yna bobl a fyddai fel arall wedi dewis gyrfa mewn meddygaeth sy’n dewis opsiynau gwahanol. Dyna her i bob un ohonom, beth bynnag yw ein gwleidyddiaeth, ynglŷn â gweld y bobl hyn yn cael y cyfleoedd hynny lle bynnag y maent yn byw.

Mae yna bwynt ynglŷn â mwy o ymwybyddiaeth o rolau, nid yn unig rolau meddygol, ond pob rôl o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol. A chysondeb cyfleoedd ledled Cymru i bobl ifanc gael cyfleoedd profiad gwaith i’w cyflwyno i ofal iechyd, nid yn unig o safbwynt cyflogaeth, ond o safbwynt cyflogaeth a safbwynt claf hefyd. Oherwydd rydym yn cydnabod nad yw cyfleoedd profiad gwaith go iawn, fel y maent yn bodoli ar hyn o bryd, wedi cael eu dosbarthu mor gyfartal ag y byddem yn dymuno iddynt fod ac wrth gwrs, mae llawer o bobl sydd eisoes o fewn y gwasanaeth ac o’i amgylch yn fwy tebygol o gael y cyfleoedd hynny. Felly, mae angen inni wneud ymdrech ragweithiol i sicrhau bod y cyfleoedd hynny’n cael eu lledaenu’n ehangach.

Rwy’n hapus i gydnabod y newidiadau a wnaed i brosesau derbyn yn ysgolion meddygol Caerdydd ac Abertawe a’r gwelliannau yn nifer y myfyrwyr sy’n hanu o Gymru sy’n cael eu derbyn. Dengys data derbyniadau fod 80 y cant o fyfyrwyr sy’n byw yng Nghymru wedi cael cynnig lle i astudio yn Abertawe. Yn y nifer a dderbyniwyd y llynedd, cawsant y lleoedd hynny ac maent yn dweud bod yna 88 o fyfyrwyr sy’n hanu o Gymru yng Nghaerdydd, a dyna’r nifer uchaf ers chwe blynedd. Felly, mae cynnydd wedi’i wneud, ond rwy’n sicr yn cydnabod bod angen gwneud rhagor. Rhan o hyn yw sicrhau bod ein myfyrwyr ifanc a’n pobl ifanc ein hunain yn gyfarwydd â’r broses ddewis ac yn cael cyfle i ymarfer y sgiliau hynny, felly os ydynt yn cael cyfle i gael cyfweliad, maent yn y lle gorau i berfformio’n dda mewn gwirionedd a chael cynnig lle. Mae hynny’n ymwneud ag adborth cadarnhaol ac adeiladol, ond gwneud hyn i gyd ar sail ragweithiol i annog y ceisiadau yn y lle cyntaf.

Oherwydd mae angen i ni ddangos budd ehangach astudio yng Nghymru, a bod profiad myfyrwyr yma’n ddigon cadarnhaol i annog unigolion i aros a pharhau i weithio yng Nghymru. Mae hynny’n golygu sicrhau bod digon o gyfleoedd mewn hyfforddiant ôl-raddedig i bobl ddilyn eu gyrfaoedd, gan gynnwys, wrth gwrs, drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hynny’n golygu bod yn rhaid i hyfforddiant yng Nghymru gynnig llawer o ddewisiadau a manteision. Ond o fod yn genedl fach, dylid cael profiad mewn meddygaeth drefol a gwledig, er mwyn darparu cyfleoedd i ddarganfod yr amrywiaeth sy’n perthyn i bob lleoliad. Mae hyn yn cysylltu â pheth o’r gwaith y mae Julie Morgan wedi cyfeirio ato, gan gynnwys, yn benodol, cyfleoedd gwledig fel mantais gadarnhaol i bobl sydd am ddod i mewn i’n system ac sydd am aros o’i mewn. Nawr, mae angen i bob rhan o’r jig-so weithio gyda’i gilydd os ydym yn mynd i fanteisio ar unrhyw leoedd ychwanegol y gellir eu sefydlu, ac rwyf eisoes yn gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar y materion hyn. Fel y dywedais, rwyf wedi rhoi fy ymrwymiad i ddychwelyd yn benodol at fater gogledd Cymru eleni.

Rwy’n croesawu cydnabyddiaeth y pwyllgor a’i gefnogaeth i’r ymgyrch Hyfforddi, Gweithio, Byw. Unwaith eto, cafodd 91 y cant o leoedd hyfforddi meddygon teulu eu llenwi y llynedd, sef cynnydd o 75 y cant y flwyddyn flaenorol, ac mae’r cynnydd yn y rhannau o Gymru lle y cyflwynwyd y cynllun cymhelliant ariannol newydd. Rwy’n hapus i gadarnhau wrth Jeremy Miles y byddwn yn adolygu effaith y cynllun cymhelliant i wneud yn siŵr ein bod o ddifrif yn helpu i ddod â mwy o bobl i mewn i’n system, yn hytrach na symud niferoedd o gwmpas drwy greu gwahanol broblemau mewn gwahanol rannau o’r wlad. Daw hynny â mi hefyd at bwynt Hefin ynghylch gofal iechyd lleol. Mae yna rywbeth am yr iaith a ddefnyddiwn ynglŷn â phwy sy’n siarad â phwy am yr hyn y gall pobl ei ddisgwyl. Yn aml yn y gwasanaeth iechyd rwy’n meddwl ein bod yn defnyddio iaith benodol nad yw mewn gwirionedd yn golygu llawer i’r cyhoedd ac rydym yn eu cau allan gyda’r iaith a ddefnyddiwn, ond hefyd y ddealltwriaeth o’r hyn y bydd yn ei olygu iddynt a hwythau’n dal i fod eisiau i wasanaeth gael ei ddarparu.

Rwy’n cydnabod bod angen i mi orffen, ond rwyf am nodi y bydd yr ymgyrch Hyfforddi, Gweithio, Byw yn parhau ac y bydd yna ffocws arbennig ar hyfforddiant seiciatreg i fynd i’r afael â’r cyfraddau isel a welsom yno hefyd. Felly, mae ein holl ymdrechion, gan gynnwys sefydlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru, y byddaf yn dychwelyd ato eto yn y dyfodol, yn ymwneud â sut yr ydym yn gwella cyfraddau recriwtio a chadw ar draws ein gweithlu, ac rwy’n croesawu’n fawr yr adroddiad a’r ddadl adeiladol iawn gan yr Aelodau a’r pwyllgor heddiw.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Dai Lloyd i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A allaf ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet ac Aelodau eraill am gyfraniadau arbennig iawn y prynhawn yma i ddadl aeddfed tu hwnt ar adroddiad sydd yn drylwyr, mae’n rhaid cyfaddef?

Yn amlwg, hoffwn ailadrodd pwysigrwydd recriwtio a chadw fel materion allweddol i ddyfodol y gwasanaeth iechyd achos mae’n rhaid i ni addysgu digon o feddygon yn y lle cyntaf, ac hefyd mae’n rhaid i ni gadw nhw yn y system. Mae yna her, fel roedd Hefin David yn ei awgrymu. Fi ydy’r meddyg cyntaf yn fy nheulu i, ac roedd hi yn her sylweddol i rywun fel fi allan o’r wlad i fynd i ysgol feddygol yn y lle cyntaf. Mae’n rhaid i ni ei gwneud hi’n haws i bobl o le bynnag rydych chi’n dod i fynd i ysgol feddygol.

A allaf ddiolch i Angela ac i Rhun ac i Julie am eu cyfraniadau, yn ogystal ag, wrth gwrs, Caroline, Jeremy a Sian Gwenllian am ysgol feddygol Bangor, ac hefyd, yn naturiol, Hefin David hefyd? Ac un mater, gan fod yna lot o bwysleisio ar feddygon teulu a’r swyddi gwag a’r pwysau ar feddygaeth deuluol, un mater wnes i ddim sôn amdano yn fy nghyfraniad gwreiddiol oedd pwysigrwydd—. Hyd yn oed pe baem ni yn addysgu pob meddyg teulu sy’n graddio o’r ysgol feddygol sydd gyda ni rŵan, nid ydym yn hyfforddi digon o feddygon ar hyn o bryd hyd yn oed pe baem yn gallu cadw bob un ohonyn nhw o fewn y system. Nid ydym yn hyfforddi digon o feddygon rŵan. Mae’n rhaid cynyddu’r nifer; dyna’r holl sôn am ysgol feddygol ym Mangor.

Ond yr ail bwynt ar hynny ydy, wedi hyfforddi ac wedi i feddyg raddio, mae hefyd yn allweddol bwysig cadw nhw yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd ym mha le bynnag y maen nhw. Hynny, yn sylfaenol, ydy mai ein meddygon ifanc ni nawr sydd wedi graddio rhyw ddwy, dair blynedd yn ôl sy’n gweithio yn ein hysbytai ni, rheini ydy’r meddygon iau, rheini ydy meddygon teulu y dyfodol, rheini ydy arbenigwyr y dyfodol, ac ar hyn o bryd maen nhw’n teimlo o dan straen anferthol. Ac mae hyn lawr i’r ffordd maen nhw’n cael eu trin yn aml gan reolwyr o fewn y gwasanaeth iechyd, achos mae’r meddygon ifanc yma wastad yn gorfod brwydro am amser bant o’u gwaith i astudio, i wneud gwaith ymchwil, brwydro i sefyll arholiadau, brwydro i gael gwyliau hyd yn oed, gyda phwysau parhaol i lenwi bylchau yn y rota ar alwad, ac mae’r swyddi yn hynod brysur yn barod. Rydym wedi clywed am y pwysau gwaith gan Caroline Jones ac eraill.

Ac ie, yn ogystal â’r pwysau gwaith yna, y ffordd maen nhw’n cael eu trin—gorfod brwydro am bob peth—mae yna hefyd ddyletswydd i ddweud y gwir pan mae pethau yn mynd o’i le, ond pan mae meddygon yn cwyno wrth reolwyr yn aml am ddiffygion yn y gwasanaeth, pan mae pethau yn digwydd na ddylai ddigwydd—dod yn ‘whistleblower’ felly—yn aml mae’r meddygon hynny hefyd mewn perygl o gael eu herlid eu hunain. Nawr, nid yw hynny yn dderbyniol. Mae’n tanseilio morâl meddygon hynod ymroddedig, ac o dan y fath bwysau gwaith a diffyg cefnogaeth gan reolwyr uwch eu pennau nhw, nid oes syndod bod ein meddygon ifanc ni yn gadael i weithio mewn llefydd eraill, ac nid ydynt yn cael y cyfle i ddod yn feddygon teulu yn lleol neu yn arbenigwyr yn lleol; maen nhw wedi gadael achos y ffordd maen nhw’n cael eu trin.

Felly, cynyddu a chadw y nifer o feddygon yn y gwasanaeth iechyd ydy yr her fawr. Mae diffyg meddygon a nyrsys yn dwyn pwysau enfawr ar y staff hynny sydd ar ôl, fel rydym wedi’i glywed eisoes. Ac ie, mae angen hyfforddi mwy o feddygon. Nid ydym yn hyfforddi digon yma yng Nghymru ar hyn o bryd i ddiwallu’r angen. Hyd yn oed, fel rwyf wedi dweud, pe baem ni’n gallu cadw pob un wan jac ohonyn nhw, nid ydym yn hyfforddi digon. Ac, ie, mae’n rhaid cael ysgol feddygol arall ym Mangor. Roeddem yn cael y dadleuon hyn bron i 20 mlynedd yn ôl rŵan pan roeddem ni’n rhan o’r broses o sefydlu ysgol feddygol newydd yn Abertawe. Un o’r camau cyntaf y gwnaeth y Cynulliad yma ei gymryd oedd cytuno efo’r syniad bod un ysgol feddygol i Gymru ddim hanner digon, ac rwy’n cofio y camau a’r dadleuon cynnar yna yn sefydlu ysgol feddygol yn Abertawe, ac rydym yn ailadrodd yr hanes rŵan—yr un un camau, yr un un dadleuon rydym yn eu cael. Ond rwy’n siŵr y bydd yna ysgol feddygol yn y pen draw ym Mangor. Hefyd mae gen i neges i rai o reolwyr y gwasanaeth iechyd i ymdrechu lawer yn galetach, gyda mwy o hyder, i gadw ac i edrych ar ôl ac, yn wir, i anwesu ein meddygon ifanc ni i’w cadw nhw yn y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru, a chadw rhai o’n meddygon mwyaf disglair a mwyaf dawnus ni yma yn y wlad. Diolch yn fawr i chi.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno i nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.