Yr eitem nesaf yw’r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar Cymunedau yn Gyntaf. Rydw i’n galw Cadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.

Cynnig NDM6547 John Griffiths

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar yr ymchwiliad i dlodi yng Nghymru, ‘Cymunedau yn Gyntaf—yr hyn a ddysgwyd’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Hydref 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Llywydd. Rwy’n falch o agor y ddadl heddiw, a hoffwn yn gyntaf ddiolch i bawb a ddarparodd dystiolaeth ysgrifenedig a llafar i’r ymchwiliad hwn, yn ogystal â’r staff a’r defnyddwyr gwasanaethau rydym wedi’u cyfarfod ar ein hymweliadau, a chofnodi ein cydnabyddiaeth o’r gwaith sylweddol a phwysig sydd wedi cael ei gyflwyno gan brosiectau Cymunedau yn Gyntaf a staff ar draws Cymru dros y 16 mlynedd diwethaf. Mae wedi cael effaith gadarnhaol ar unigolion, effaith sydd wedi newid bywydau mewn llawer o achosion, fel gyda nifer o bobl ifanc yn fy etholaeth i sydd bellach yn gweithio ym maes datblygu cymunedol eu hunain ac sy’n helpu i sicrhau newid cadarnhaol pellach yn eu cymunedau.

Yn dilyn y cyhoeddiad fod y rhaglen yn dirwyn i ben, penderfynwyd cynnal ymchwiliad byr a oedd yn canolbwyntio ar dri pheth: cryfderau a gwendidau Cymunedau yn Gyntaf, trefniadau pontio a’r effaith ar raglenni cysylltiedig eraill. Cyhoeddwyd ein canfyddiadau cychwynnol ym mis Gorffennaf, ac yn dilyn hyn, cyhoeddwyd adroddiad manylach yr wythnos diwethaf. Gwnaethom 11 o argymhellion. Derbyniodd y Llywodraeth chwech ohonynt, derbyniodd dri mewn egwyddor a gwrthododd ddau.

Rydym yn argymell yn gryf y dylid cyhoeddi strategaeth trechu tlodi. Gwrthododd y Llywodraeth yr argymhelliad hwn, gan ddweud y buasai ei pholisi yn cael ei nodi yn ‘Ffyniant i Bawb’, ei strategaeth genedlaethol a gyhoeddwyd wedyn ym mis Medi, a’i bod yn awyddus i fabwysiadu dull mwy cyfannol o ymateb i’r heriau hirdymor.

Er ein bod yn croesawu ymateb trawsadrannol, rydym yn dal i gredu bod strategaeth trechu tlodi yn hanfodol. Byddai’n dangos sut y mae’r dull traws-Lywodraethol yn gweithio a byddai’n galluogi’r Cynulliad i graffu ar ei effeithiolrwydd. Nid ydym yn credu bod dull cyfannol yn rhwystro strategaeth a chynllun gweithredu o’r fath. Felly, buaswn yn pwyso ar Ysgrifennydd y Cabinet i ailystyried y materion hyn.

Gan symud ymlaen at y trefniadau pontio ar gyfer Cymunedau yn Gyntaf, roedd Llywodraeth Cymru yn dweud yn y canllawiau y dylai cyflogadwyedd, y blynyddoedd cynnar a grymuso lywio’r broses o wneud penderfyniadau ar gyfer awdurdodau lleol. Roedd y dystiolaeth a glywsom yn tynnu sylw at bwysigrwydd cynllun cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru, ac yn ein hadroddiad, tynnwyd sylw at y ffaith nad yw wedi cael ei gyhoeddi o hyd. Mae hyn wedi ei gwneud yn anos i awdurdodau lleol lunio eu cynlluniau pontio, ac i ni fel pwyllgor ddeall effaith lawn dirwyn Cymunedau yn Gyntaf i ben. Buasem yn annog Llywodraeth Cymru i’w gyhoeddi cyn gynted ag y bo modd.

Symudwn ymlaen at rymuso. Dywedodd awdurdodau lleol a rhanddeiliaid allweddol eraill wrthym nad oeddent yn glir ynglŷn â beth oedd hyn yn ei olygu yn ymarferol. Felly, roeddem yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru egluro hyn, a chafodd hynny ei dderbyn mewn egwyddor. Mae canllawiau pontio’n diffinio grymuso fel hyn:

‘sicrhau bod cymunedau’n cymryd diddordeb ac yn cael eu grymuso i fynegi eu llais yn y penderfyniadau sy’n effeithio arnynt.’

Nid ydym yn credu bod y diffiniad hwn yn darparu’r eglurder angenrheidiol a buasem yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu rhai enghreifftiau penodol o’r hyn a olygir yn ymarferol.

Mae Cymunedau yn Gyntaf wedi bod yn cyflwyno amrywiaeth eang o wahanol brosiectau ledled Cymru. Gallai rhai o’r rhain, fodd bynnag—neu, fel y buasai rhai yn dadlau, dylai rhai o’r rhain—gael eu darparu gan wasanaethau statudol. Felly, rydym yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod awdurdodau lleol yn nodi rhaglenni o’r fath a bod y rhai sy’n llwyddiannus ac sy’n cael eu gwerthfawrogi gan gymunedau yn cael eu trosglwyddo i gyrff statudol perthnasol. Buasai hyn wedyn yn ei gwneud hi’n bosibl cyfeirio cyllid etifeddol cyfyngedig tuag at y prosiectau y mae Cymunedau yn Gyntaf yn eu gwneud orau.

Mae’r Llywodraeth wedi derbyn yr argymhelliad ac wedi amlinellu sut y maent yn bwrw ymlaen â hyn. Fodd bynnag, er ein bod yn croesawu’r gwaith sy’n cael ei wneud ym maes iechyd ac ym maes addysg, buasem yn gwerthfawrogi mwy o wybodaeth ynglŷn â pha gefnogaeth a gynigir i brosiectau y tu hwnt i’r meysydd hyn. Yn ogystal, ni fydd y gwaith sy’n cael ei wneud yn cynnwys unrhyw brosiectau a ddaeth i ben o ganlyniad uniongyrchol i’r cyhoeddiad fod y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn cael ei dirwyn i ben. Hoffwn felly gael mwy o wybodaeth ynglŷn ag a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw asesiad o nifer a manylion prosiectau o’r fath, yn enwedig y rheini sy’n ymwneud ag iechyd ac addysg nad ydynt wedi eu cynnwys o fewn cyflogadwyedd, y blynyddoedd cynnar a grymuso.

Yn ystod y dystiolaeth lafar, cadarnhaodd Ysgrifennydd y Cabinet y buasai cyllid etifeddol ar gael ar gyfer y ddwy flynedd ariannol nesaf. Ychwanegodd hefyd fod posibilrwydd o ddarpariaeth am ddwy flynedd arall. Rydym wedi galw am eglurder. Yna cadarnhaodd y Llywodraeth yr ymrwymiad i gyllid am y ddwy flynedd nesaf, ond unwaith eto ni wnaethant egluro’r sefyllfa y tu hwnt i’r cyfnod hwnnw o amser. Buaswn yn ddiolchgar pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu darparu’r eglurder hwnnw heddiw, ac os na all wneud hynny, hoffwn pe bai’n ymrwymo i wneud hynny cyn cyhoeddi cyllideb derfynol 2018-19.

Llywydd, i gloi, hoffwn ailadrodd fy sylwadau yn canmol y gwaith a wnaed gan Cymunedau yn Gyntaf ledled Cymru, ond gan fod y penderfyniad wedi’i wneud bellach i ddod a’r rhaglen i ben, mae’n hanfodol fod y trefniadau pontio a’r ddarpariaeth barhaus yn gadarn ac yn helpu i ddiogelu elfennau mwyaf effeithiol y rhaglen. Rwy’n gobeithio y bydd ein hadroddiad yn chwarae rhan yn hyn, ac rwy’n edrych ymlaen yn awr at glywed cyfraniadau’r Aelodau. Diolch yn fawr.

Diolch i’r Cadeirydd am y sylwadau hynny ac am y gwaith y mae’r pwyllgor a phawb wedi’i wneud ar hyn. Clywsom gan nifer fawr o dystion drwy gydol yr ymchwiliad hwn, ac rwy’n credu mai’r hyn sydd wedi bod yn fwyaf amlwg ohono yw’r diffyg cysondeb llwyr a brofwyd ar draws Cymunedau yn Gyntaf o ran canlyniadau, partneriaethau gwaith a rheolaeth. Fe glywsom adroddiadau cadarnhaol gan rai, ac wrth gwrs, mae hynny’n wych. Roedd rhai’n sôn am ymgysylltiad go iawn â’r rhai a oedd wedi ymddieithrio fwyaf ac am fywydau rhai unigolion yn cael eu gwella’n amlwg gan ymroddiad a gwaith caled aelodau penodol o staff. Ond gan rai eraill—ac rwy’n credu ei bod yn deg dweud y rhan fwyaf—buaswn yn dweud bod pryderon gwirioneddol wedi cael eu mynegi. Fel y nodwyd yn yr adroddiad, er bod y rhaglen wedi bod ar waith am dros 15 mlynedd, ac ar gost o dros £432 miliwn i’r trethdalwr, mae’n parhau i fod yn aneglur ar y gorau a fydd y rhaglen hon wedi cael llawer o effaith gynaliadwy o gwbl. Clywsom bryderon gan nifer o dystion mewn perthynas â’r dull sy’n seiliedig ar leoedd a fabwysiadwyd, gyda Sefydliad Bevan yn honni nad yw’r math hwn o ymyriad yn gweithio, a rhagdybiai mai’r unigolyn yw’r broblem ac y dylid trin yr unigolyn, gan adael cwestiynau pellach yn agored am broblemau posibl eraill gyda pharhau i weithredu mentrau eraill sy’n seiliedig ar leoedd tra bod Cymunedau yn Gyntaf yn dod i ben.

Felly, o ystyried y canfyddiadau a amlinellir yn yr adroddiad, buasai gennyf ddiddordeb mewn gwybod a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu edrych ar unrhyw addasiad posibl i’r rhaglenni mewn perthynas â Dechrau’n Deg, Cymunedau am Waith ac Esgyn. O ran rheolaeth a phartneriaethau gwaith, siomedig eithriadol oedd nodi nad oedd fframweithiau rheoli perfformiad yn cydgysylltu, a bod agwedd amddiffynnol a/neu feddylfryd seilo wedi arwain at ddiffyg siarad. Gwyddom sut y gall hynny fod yn berygl go iawn mewn sefydliadau a grwpiau eraill, yn enwedig o ran y dyblygu a achosir gan amharodrwydd i ymgymryd â gweithio mewn partneriaeth go iawn. Nid yw’r mathau hyn o agweddau yn dderbyniol lle y defnyddir adnoddau cyhoeddus, a phan fo dyfodol bywydau unigolion yn gallu cael eu heffeithio mewn modd mor ddramatig a phersonol.

Wrth gwrs, roedd methiant Llywodraeth Cymru i gyhoeddi eu cynllun cyflogadwyedd yn ei gwneud yn anodd i’r pwyllgor asesu effaith lawn y penderfyniad i ddod a Cymunedau yn Gyntaf i ben. A bod yn onest, nid yw hyn yn dderbyniol, ac rydym yn gobeithio gweld y cynllun hwn yn cael ei gyhoeddi cyn gynted â phosibl er mwyn sicrhau bod gwaith craffu priodol yn cael ei wneud yn erbyn y sbardun polisi allweddol hwn.

Felly, yn seiliedig ar ein hymchwiliad, rwy’n credu fan lleiaf fod angen i Lywodraeth Cymru fyfyrio ar ganfyddiadau’r adroddiad a sicrhau bod gwersi’n cael eu dysgu ar gyfer y rhaglen yn y dyfodol, ar ba ffurf bynnag y bydd. Wrth symud ymlaen, buaswn yn awgrymu bod Llywodraeth Cymru yn bwrw golwg dda arni ei hun, ac yn wir, yn cynnal ymchwiliad i ddarganfod pam y caniatawyd i’r rhaglen hon barhau cyhyd pan fo problemau mor fawr wedi bod mewn rhai ardaloedd. Wrth roi tystiolaeth, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ei fod yn credu mai yr hyn y mae Cymunedau yn Gyntaf wedi’i wneud yw ei fod wedi gallu rhwystro cymunedau rhag mynd yn dlotach yn ôl pob tebyg.

Nid yw hyn yn ddigon da. Mae’n rhaid inni ddangos llawer mwy o uchelgais na hyn, ac rwy’n edrych ymlaen at weld Llywodraeth Cymru yn gwneud gwaith pellach yn y maes hwn, eu gweld yn dangos amcanion llawer mwy cadarn, ymarferol a phendant i leihau tlodi ledled Cymru. O’m rhan i, rwy’n credu y dylid dod a Cymunedau yn Gyntaf i ben mewn gwirionedd. Mae wedi methu fel prosiect, a buaswn yn sicr yn edrych ar ein cenedlaethau yn y dyfodol, a’r goblygiadau o ran hynny, a darparu cynaliadwyedd ar gyfer ein cymunedau mwyaf agored i niwed. A buaswn yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet sut y mae’n gweithio gyda’n cydgysylltydd lles y dyfodol i gyflwyno rhaglen well, fel y gallwn weld canlyniadau real a chynaliadwy. Diolch.

Erbyn hyn 18 mis yn unig sydd i fynd nes y daw Cymunedau yn Gyntaf i ben yn gyfan gwbl. Ac o ran trosglwyddo darpariaeth a chyllid etifeddol, mae’n rhaid i ni fod yn hyderus fod y cyrff statudol a fydd yn cymryd rheolaeth dros gyflawni prosiectau cyfredol yn cael y cyllid sydd ei angen i gyflawni’r prosiectau hynny, a bod arian yn cael ei glustnodi yn unol â hynny. Rwy’n dweud hynny heddiw oherwydd bod rhai cwestiynau wedi codi mewn perthynas ag uno rhai ffrydiau cyllido sy’n gysylltiedig â Cefnogi Pobl, a gallai rhai ohonynt gynnwys agweddau ar gynlluniau cyfredol Cymunedau yn Gyntaf. Felly, mae angen i mi ddeall yma heddiw a fydd y broses o ddyrannu’r gyllideb sydd ar y gweill yn awr yn cynnwys gostyngiad cyffredinol yn y swm sy’n cael ei wario ar Cymunedau yn Gyntaf ar hyn o bryd. A fyddwch yn bendant yn diystyru hynny fel Ysgrifennydd y Cabinet?

Mae yna nodyn yn ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i’r pwyllgor sy’n dweud na fydd unrhyw oblygiadau ariannol, gan na fydd gwariant ar raglenni yn y dyfodol yn dod o gyllidebau presennol, ond nid yw’n dweud pa gyllidebau, nac yn dweud a fydd y cyllidebau y bydd Cymunedau yn Gyntaf yn cael ei uno â hwy yn cael cynnydd cyfatebol o ran arian. Rwy’n credu bod angen egluro hynny. Mae’n dweud mewn ymateb i adroddiad y pwyllgor y bydd strategaethau unigol ar gyfer agweddau penodol ar dlodi yn cael eu gwrthod gan y Llywodraeth yn y dyfodol. Wrth gwrs, rydym yn deall fel plaid fod angen cael dull gweithredu trawsbynciol, gan dalu sylw i sut y mae gwahanol agweddau yn cael eu cysylltu, ond beth am ddull gweithredu ar wahân ar gyfer tlodi plant?

Rwyf fi a Sian Gwenllian, fy nghyd-Aelod, wedi codi’r mater droeon—yn y pwyllgor, ac yma yn y Siambr—y dylid ystyried strategaeth tlodi plant bwrpasol, fel sydd gan lawer o wledydd eraill, gan fod agweddau ar dlodi plant yn drawsbynciol y tu hwnt i faterion economaidd, yn enwedig mewn perthynas â llywodraeth leol, gwasanaethau cymdeithasol a thai, er enghraifft, ac addysg, cydraddoldebau addysg, ac ymyrraeth ar gyfer plant mewn argyfwng, er enghraifft. Felly, nid ydym yn fodlon nad oes angen y strategaeth unigol honno mewn perthynas â thlodi plant.

Mewn perthynas â Dechrau’n Deg, rydym yn cydnabod bod yna loteri cod post i’r rhaglen hon, ac mae’r Llywodraeth yn derbyn nad yw hyn yn ddelfrydol. Fodd bynnag, er bod yna opsiynau ar gyfer hyblygrwydd, ni allaf weld, o ymateb y Llywodraeth, i ba raddau y manteisir arnynt—rwy’n credu mai’r term yw ‘allgymorth’—faint o ardaloedd lleol sy’n manteisio ar y cyfle allgymorth hwnnw i ymhelaethu ar Dechrau’n Deg, a pha gyfleoedd sydd ar y gweill.

Rwy’n deall—ac rydych wedi fy nghlywed yn dweud hyn o’r blaen hefyd—fod angen gwella monitro ac adrodd gydag unrhyw arian newydd yn y dyfodol sy’n deillio o Cymunedau yn Gyntaf. Rydym wedi cael tystiolaeth sy’n dangos, pan fydd rhywun yn dechrau mewn swydd, fod diffyg gwybodaeth ynglŷn â pha mor hir y byddant yn aros yn y swydd honno, a’r hyn sy’n dilyn mewn perthynas â chymorth i’r unigolyn dan sylw. Mae gennyf bryder personol hefyd fod Cymunedau am Waith yn cael ei sefydlu’n amlwg mewn ardal Cymunedau yn Gyntaf. Os mai dyna yw un o’r atebion i ddisodli Cymunedau yn Gyntaf, drwy liferi economaidd Ewropeaidd cyfredol, sut y bydd hwnnw’n cael ei ymestyn yn y dyfodol, o ystyried ei fod, ar hyn o bryd, yn darparu ar gyfer ardal ddaearyddol lai?

Roedd ein rhwystredigaeth fel pwyllgor hefyd—a na, ni allaf siarad ar ran pawb ar y pwyllgor—yn deillio o’r ffaith bod llawer o bwyslais yn cael ei roi ar y cynllun cyflogadwyedd, y strategaeth gyflogadwyedd, wrth symud ymlaen, sydd yn nwylo Julie James AC rwy’n credu, ond mae’n anodd iawn dadansoddi sut y buasai hwnnw’n ymateb i Cymunedau yn Gyntaf, pan nad ydym wedi gweld y manylion o gwbl, ac mae wedi cael ei addo i ni dro ar ôl tro. Felly, ar hyn o bryd, ni allwn fod yn sicr y gall hwnnw fod yn ateb hollgynhwysol i Cymunedau yn Gyntaf yn mynd i mewn i ffrydiau ariannu eraill, gan nad oes gennym y wybodaeth a’r manylion o’n blaenau.

Yn y pen draw, nid wyf wedi deall yn union beth yw’r sail resymegol ynddi ei hun dros ddod a Cymunedau yn Gyntaf i ben. Gallai fod yn fuddiol inni gael sgwrs agored am y ffaith mai’r rheswm, o bosibl, yw oherwydd ei fod, yn y pen draw, wedi methu cyflawni yr hyn roedd wedi bwriadu ei gyflawni. Ni allwn wastraffu arian fel hyn yn y dyfodol, oherwydd mae’n llawer o arian sydd wedi mynd tuag at rywbeth nad yw wedi bod yn llwyddiant. Er ei bod yn bosibl fod prosiectau unigol wedi bod yn llwyddiannus, ni lwyddodd fel cysyniad. Felly, mae angen sicrwydd, nid yn unig fel pwyllgor, ond fel Aelodau Cynulliad, y bydd unrhyw gynlluniau yn y dyfodol yn mynd ati i wneud yr hyn y maent yn bwriadu ei wneud ac y gellir cynnwys pobl leol gymaint ag sy’n bosibl.

Nid oes gennyf lawer o amser ar ôl, ond fy nghasbeth arall oedd yr holl gysyniad hwn o rymuso. Mae’n dweud eich bod yn diffinio grymuso, ac rwy’n dyfynnu, fel

‘sicrhau bod cymunedau’n cymryd diddordeb ac yn cael eu grymuso i fynegi eu llais yn y penderfyniadau sy’n effeithio arnynt.’

Nid yw hynny’n dweud llawer. Nid yw’n dweud sut y byddant yn dangos diddordeb, sut y byddant yn cymryd rhan yn y broses. Gallwn daflu’r geiriau hyn o gwmpas gymaint ag y mynnwn—fel y gwnaethom gyda ‘phlygu rhaglenni’ am ba hyd bynnag pan gefais fy ethol yn gyntaf—ond mae angen trawsnewid geiriau’n weithredoedd. Gobeithiaf y byddwch yn gwrando ar y sylw hwnnw ac yn gwneud yn siŵr fod dinasyddion yn cael eu cynnwys mewn unrhyw gyfansoddiad yn y dyfodol mewn ffordd ragweithiol ac ystyrlon wrth feddwl am y dyfodol o ran helpu’r rhai mewn ardaloedd tlawd yng Nghymru.

A gaf fi ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei ddatganiad, ac yn wir, am onestrwydd ei adroddiad? Yn 2001, lansiodd Llywodraeth Cymru ei strategaeth adfywio ar gyfer Cymoedd de Cymru. Ymysg y mentrau niferus a ragwelwyd, y cynnig blaenllaw oedd y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf. Roedd hwn, fel yr awgryma’r enw, i fod yn gyfres o ymyriadau yn seiliedig ar gymunedau a gynlluniwyd i drechu tlodi ar draws yr hyn a arferai gael ei alw’n faes glo de Cymru. 16 mlynedd yn ddiweddarach, a chyda £432 miliwn wedi’i fuddsoddi yn y prosiect, mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi penderfynu o’r diwedd fod ei effaith wedi bod yn ddibwys. Pam? Oherwydd bod y Cymoedd yn parhau ar frig y tablau cynghrair o ran anghydraddoldebau tlodi, iechyd ac addysg.

Er bod y prosiect hwn i fod i gael ei lywio gan y gymuned, y Llywodraeth ac awdurdodau lleol oedd yn rheoli’r cyllid. Mewn llawer o achosion, roedd y byrddau llywodraethu a sefydlwyd i weinyddu’r rhaglenni o dan y cynllun yn cynnwys cynghorwyr lleol i raddau helaeth, a olygai fod llawer o benderfyniadau’n cael eu gwneud yn ôl agendâu pleidiau gwleidyddol. Roedd hyn felly’n lleihau’r ymgysylltiad â’r gymuned yn helaeth. Mae’n rhaid cydnabod bod yna enghreifftiau o arferion da a rhai llwyddiannau sylweddol, yn enwedig mewn perthynas â phlant a phobl ifanc, ond roedd y rhain yn anghyson ac yn sicr nid oeddent yn gyffredinol.

Mae’n rhaid ystyried methiant cyffredinol Cymunedau yn Gyntaf yng nghyd-destun oddeutu £1.2 biliwn o’r hyn a elwir yn gyllid Ewropeaidd a wariwyd ar fentrau eraill yn y Cymoedd. ‘Partneriaethau strategol’, ‘cynyddu capasiti’, ‘meddwl cydgysylltiedig’ a ‘chynlluniau gweithredu lleol’ oedd geiriau allweddol y cyfnod—a’r cyfan yn rhethreg gymhellgar, ond yn brin o gyflawniad. Mae’r gallu i edrych yn ôl, wrth gwrs, yn offeryn pwerus, ond mae llawer am y prosiect Cymunedau yn Gyntaf y dylid bod wedi gweld na allai gyflawni’r nodau gofynnol. Efallai y gellid bod wedi osgoi methiannau’r cynllun drwy gychwyn prosiect peilot ar ei ben ei hun i werthuso ei ganlyniadau posibl, y gellid bod wedi ei gyflwyno wedyn mewn ffordd fwy cydlynol.

Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud camgymeriadau sylweddol yn y strategaethau adfywio—gyda Cymunedau yn Gyntaf ymhlith y rhai mwyaf amlwg. Ond mae’n galondid mawr i weld ei bod yn ymddangos ei bod wedi dysgu o’r methiannau hyn a’i bod bellach i’w gweld yn cofleidio ideoleg newydd sbon mewn perthynas â threchu tlodi. Ymddengys bod yna sylweddoliad go iawn o fewn Llywodraeth Cymru mai’r unig ffordd y gellir trechu tlodi yw drwy economi gref sy’n seiliedig ar ddiwydiant. Y gwir amdani yw mai swyddi da sy’n talu’n dda yw’r unig ffordd o gyrraedd y nod o drechu tlodi a dyna pam y byddwn ni yn UKIP yn cefnogi unrhyw strategaeth gan y Llywodraeth i adeiladu economi ddiwydiannol gref a gwydn yng Nghymoedd de Cymru.

Rwy’n gwerthfawrogi rhai o’r elfennau cynnil yn y ddadl hon heddiw. Mae Cymunedau yn Gyntaf wedi chwarae rôl yn fy ardal i ac nid wyf yn cydnabod iaith methiant, gan y bydd llawer o bobl yn fy nghymuned yn dweud nad yw Cymunedau yn Gyntaf wedi methu, ond ei fod mewn gwirionedd wedi darparu llawer iawn o hwb i bobl sy’n byw yn fy nghymuned. Rwyf wedi gweld y dystiolaeth sy’n dangos y cryfderau yn yr adroddiad. Mae’n cynnwys llawer sy’n ymwneud â gwerth ymgysylltiad ac ymgysylltu â phobl na fuasai wedi cymryd rhan mewn gweithgareddau cymunedol fel arall. Rwyf wedi gweld pobl yn mynd o nerth i nerth. Un enghraifft fach iawn yn fy etholaeth: yn fy ward gyngor, pan oeddwn yn gynghorydd, roeddwn yn rhan o’r gwaith o ddymchwel ac ailadeiladu canolfan gymunedol leol ac fe gawsom £400,000 gan y Loteri Fawr. Rwy’n dweud yn bendant, yn sicr, fod yna bobl yn rhan o’r prosiect hwnnw na fuasai wedi chwarae cymaint o ran ynddo pe na baent wedi datblygu’r sgiliau a gawsant trwy Cymunedau yn Gyntaf. Felly, roedd yna fudd pendant, hyd yn oed os nad oedd y budd yn union fel y bwriadai’r prosiect iddo fod bob tro. Felly, rwy’n credu ei bod yn anghywir inni ddefnyddio iaith methiant. Rwyf wedi gweld llefydd fel Cwm Aber, Bargoed, Cefn Hengoed, Graig-y-Rhacca a Pharc Lansbury, i gyd yn elwa o Cymunedau yn Gyntaf.

Gan edrych ar dri argymhelliad a oedd o ddiddordeb i mi a rhai o fy etholwyr: argymhelliad 11, argymhelliad 5 ac argymhelliad 6. Mae argymhelliad 11 yn edrych ar y ffaith bod Cymunedau yn Gyntaf yn dod i ben a’r effaith ar raglenni eraill Llywodraeth Cymru. Rwy’n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn yr argymhelliad. Yng Nghwm Aber yn fy etholaeth i, ceir dau gorff a oedd yn ddibynnol ar gyllid Cymunedau yn Gyntaf; sef y Ganolfan Galw Heibio i Bobl Ifanc Senghennydd, a grybwyllais o’r blaen, ac YMCA Cwm Aber. Cymerodd y rhain ran mewn prosiectau Cymunedau yn Gyntaf, ond yn anffodus, nid yw’r corff cyflawni arweiniol wedi eu cynnwys yn y targedau ar gyfer cyllid etifeddol. Gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet eisiau chwarae rôl gyfyngedig yn y meysydd hyn, ond pa gyfleoedd ar gyfer apelio a fyddai ar gael i’r ardaloedd nad ydynt wedi cael eu cynnwys yn y cyllid etifeddol gan y corff cyflawni arweiniol, ar wahân i droi at eu Haelod Cynulliad lleol a gofyn iddynt godi’r materion yma yn y Siambr? Rwy’n credu bod hwnnw’n gwestiwn eithaf pwysig i fynd i’r afael ag ef.

Yr argymhelliad arall yw argymhelliad 5, sy’n mynd i’r afael â chyflogadwyedd. Mae’r argymhelliad yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ystyried cyflogadwyedd yn ei ystyr ehangaf. Ddoe, soniais am lansio adroddiad y Ffederasiwn Busnesau Bach ar hunangyflogaeth. Gyda Cymunedau yn Gyntaf yn dod i ben, teimlaf na ddylem edrych ar gyflogadwyedd yn unig, ond ar hunangyflogadwyedd a’r rôl y gall hunangyflogadwyedd ei chwarae yn y rhaglen gyflogadwyedd. Ceir 8.7 y cant o weithwyr hunangyflogedig yng nghymunedau’r Cymoedd, sy’n cynnwys Caerffili. Sut y gallwn sicrhau felly fod y nifer hwnnw’n tyfu fel bod y bobl sydd eisiau bod yn hunangyflogedig, yn enwedig menywod, yn gallu dod yn hunangyflogedig? Buasai hynny’n golygu ymgysylltu â cholegau addysg bellach, ysgolion lleol a phobl a fyddai’n gweithredu’n llwyddiannus trwy Cymunedau yn Gyntaf yn yr ardaloedd clwstwr blaenorol.

Yn olaf, ar gyfer fy nghyfraniad, argymhelliad 6. Rydym yn gwybod bod ardaloedd cynnyrch ehangach haen is yn tueddu i eithrio pobl a allai fod yn byw mewn tlodi y tu hwnt i’r ardaloedd hynny ac mae’r cysyniad o allgymorth i’w groesawu’n fawr. Mae Bethan Jenkins eisoes wedi sôn efallai fod angen ehangu rhywfaint ar ein dealltwriaeth o allgymorth, wrth i’r rhaglen ddirwyn i ben. Rhoddodd y comisiynydd plant dystiolaeth i’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yr wythnos diwethaf, lle y dywedodd y buasai’n hoffi gweld y cynnig gofal plant yn cael ei ymestyn i gynnwys rhieni nad ydynt yn gweithio. Er mwyn gwneud hynny, mae’n rhaid i chi roi diwedd ar gyni i bob pwrpas a buaswn yn deall barn Ysgrifennydd y Cabinet pe bai’n dweud y byddai hynny’n hynod o anodd o fewn cyllidebau presennol—bron yn amhosibl. Fodd bynnag, deallais, o fy nhrafodaeth gyda’r comisiynydd plant, a’r cwestiynau a holais iddi, mai’r hyn y cyfeiriai ato oedd estyn Dechrau’n Deg i bawb, ac unwaith eto, byddai hynny bron yn amhosibl. Fodd bynnag, gan edrych ar faterion allgymorth, ble y gallwn ni fod yn gliriach ynglŷn â sut y gellir cyflwyno allgymorth o fewn ardaloedd awdurdodau lleol? Hoffwn i Ysgrifennydd y Cabinet archwilio hynny mewn cymaint o fanylder ag y bo modd. Felly, rwy’n falch ei fod, unwaith eto, wedi derbyn yr argymhellion hynny.

Rwy’n credu y dylid croesawu’r adroddiad hwn. Rwy’n credu ei fod yn gyfraniad gwerthfawr, trawsbleidiol, annibynnol i’r drafodaeth ar Cymunedau yn Gyntaf ac rwy’n falch fod y Llywodraeth wedi edrych ar hyn mewn ffordd hynod o glir a gonest a chyda meddwl agored, ac edrychaf ymlaen at weld y gwelliannau rwyf wedi’u hawgrymu, ac y mae Aelodau eraill wedi’u hawgrymu, yn cael eu derbyn gan y Llywodraeth, ac rwy’n gwirioneddol gredu y gwnânt hynny.

Ni allaf ddod o hyd i unrhyw gyfeiriad yn yr adroddiad at y gwersi allweddol a ddysgwyd gan Cymunedau yn Gyntaf ar faterion allweddol fel plygu rhaglenni, cyrff sy’n derbyn grantiau, adroddiadau damniol Swyddfa Archwilio Cymru a’r cynigion a wrthodwyd i fwrw ymlaen â Cymunedau yn Gyntaf o 2012 ymlaen. Fel llawer, rhoddais fy nghefnogaeth i’r rhaglen pan gafodd ei lansio oherwydd dywedwyd wrthym ei bod yn ymwneud â pherchnogaeth a grymuso cymunedol go iawn. Dechreuais bryderu yn gyntaf pan dynnwyd fy sylw at honiadau a oedd yn seiliedig ar dystiolaeth ynglŷn â Llywodraeth Cymru yn newid y ffiniau, yn ystumio ffiniau Cymunedau yn Gyntaf er mwyn ennill mantais wleidyddol yn ardaloedd gwledig gogledd Sir y Fflint. Roedd y dystiolaeth gynyddol nad oedd y rhaglen yn cyflawni canlyniadau gwell i bobl yn ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf yn ychwanegu at y pryder, gyda lefelau uchel o anweithgarwch a dibyniaeth ar fudd-daliadau a lefelau ffyniant isel yn parhau. Ond pan fyddem yn herio Llywodraeth Cymru ynglŷn â hyn yn ystod yr ail a’r trydydd Cynulliad, roeddent yn dweud wrthym fod Cymunedau yn Gyntaf yn ymwneud â phlygu rhaglenni yn lle hynny, gan anwybyddu, yn gyfleus, y ffaith mai cyflawni gwell canlyniadau oedd diben plygu rhaglenni i fod.

Wel, rydym wedi clywed bod y rhaglen, rhwng 2001 a 2017, wedi gwario bron i £0.5 biliwn. Wel, ni chanfu gwerthusiad interim 2006 Cymunedau yn Gyntaf

‘fawr ddim tystiolaeth o fonitro a gwerthuso trylwyr’ a bod

‘camau mawr i’w cymryd cyn y bydd Cymunedau yn Gyntaf yn cyflawni’r canlyniadau mewn perthynas ag adfywio a oedd... yn brif amcanion y rhaglen.’

Fel aelod o’r Pwyllgor Archwilio yn yr ail Gynulliad, gelwais yn llwyddiannus am gynnwys ymchwiliad ar Cymunedau yn Gyntaf yn rhaglen waith Swyddfa Archwilio Cymru. Roedd yr adroddiad canlynol gan Swyddfa Archwilio Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2009, yn dangos methiant sylweddol ar ran Llywodraeth Cymru, gan nodi bod gwendidau difrifol yn y cynllunio ariannol a’r prosesau o gyllido’r rhaglen wedi arwain at amrywiad eang yn y cyllid heb unrhyw sail resymegol glir i benderfyniadau cyllido, fod adnoddau dynol a chynllunio ariannol sylfaenol yn absennol, fod monitro’n wan, ac nad oedd unrhyw dystiolaeth fod unrhyw beth yn cael ei wneud gyda’r adborth.

Roedd yr adroddiad a gyhoeddwyd gan Sefydliad Joseph Rowntree yn 2008, ‘Grymuso cymunedau ar waith: gwersi o’r rhaglen Cymunedau’n Gyntaf’ yn dangos methiant cyffredinol i arfer dylanwad cymunedol dros aelodau statudol o bartneriaethau Cymunedau yn Gyntaf ac

‘nid oedd unrhyw dystiolaeth o gamau arwyddocaol i ‘blygu rhaglenni’ prif-ffrwd lle roedd asiantaethau statudol yn blaenoriaethu camau gweithredu a gwariant yn ardal y bartneriaeth Cymunedau’n Gyntaf.’

Gofynnodd chwythwr chwiban Cymunedau yn Gyntaf Plas Madoc am fy help gan ei bod wedi rhannu ei phryderon yn briodol â Llywodraeth Cymru ond yn hytrach na gweld camau’n cael eu cymryd yn erbyn yr unigolion euog yn sgil hynny, dioddefodd honiadau ffug yn ei herbyn. Nid tan i mi gyfeirio’r mater hwn at Swyddfa Archwilio Cymru, a chyda chefnogaeth Aelod o Blaid Cymru ac Aelod o’r Democratiaid Rhyddfrydol, ac ar ôl i Swyddfa Archwilio Cymru lunio adroddiad yn cadarnhau diffyg rheolaeth ariannol a llywodraethu sylfaenol y cymerwyd camau a arweiniodd at gyhuddo’r cydlynydd Cymunedau yn Gyntaf.

Yna cafodd honiadau ffug o natur debyg eu gwneud yn erbyn cydlynydd Cymunedau yn Gyntaf Shotton Uchaf ôl iddi chwythu’r chwiban yn erbyn Cyngor Sir y Fflint, un o’r ychydig awdurdodau lleol a oedd yn derbyn grant Cymunedau yn Gyntaf yng Nghymru ar y pryd, gan ddweud eu bod yn cymryd rheolaeth ar y rhaglenni yn anghywir ac yn dargyfeirio cyllid y tu hwnt i ardal Cymunedau yn Gyntaf. Roedd cydlynydd Cymunedau yn Gyntaf arall yn Sir y Fflint wedi ymddiswyddo o dan bwysau tebyg.

Roedd y papur a gyhoeddwyd ar y cyd yn 2011 gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, Canolfan Rhagoriaeth Adfywio Cymru a Datblygu Cymunedol Cymru, ‘Cymunedau yn Gyntaf—Ffordd Ymlaen’, yn dangos bod cynllun gwreiddiol y rhaglen yn ddiffygiol ac mai’r ddolen goll o ran cyflawni perchnogaeth gymunedol oedd diffyg gweledigaeth fwy hirdymor yn y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf a fyddai, ac rwy’n dyfynnu, yn ‘symud y tu hwnt i ddibyniaeth ar raglenni a’r Llywodraeth ac yn darparu’r dimensiwn cymunedol sy’n aml yn nod ond prin yn cael ei wireddu yn y gwaith o greu Cymru well.’

Gwrthodwyd hyn gan y Gweinidog ar y pryd a’r Ysgrifennydd Cabinet yn awr, a chyflwynodd fodel clwstwr 2012 yn lle hynny ac anwybyddu’r gwersi o Sir y Fflint, a gwnaeth y rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn gyrff derbyn grant Cymunedau yn Gyntaf, gan alluogi gormod ohonynt i ymyrryd â chyflawniad rhaglenni a dirymu’r cymunedau eu hunain.

Ym mis Chwefror, datgelodd yr Ysgrifennydd Cabinet Carl Sargeant y byddai’r rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn dirwyn i ben fesul cam erbyn mis Mawrth 2018, ac ym mis Mehefin, dywedodd wrth y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol na fyddai’r rhaglen yn cael ei hadnewyddu, fod hanes ei gwaith yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru wedi bod yn gymysg ac nad yw’r ffigurau’n symud. Am gyfaddefiad o fethiant. A hyn holl oherwydd bod y Napoleons bach wedi methu deall bod gan ein cymunedau mwyaf ymylol asedau cymdeithasol, diwylliannol a materol, yn ogystal ag anghenion a phroblemau, a bod nodi a chrynhoi’r rhain yn gallu eu helpu i oresgyn yr her sy’n eu hwynebu, ac y dylid gweld dinasyddion a chymunedau fel cydgynhyrchwyr iechyd a llesiant yn hytrach na derbynwyr gwasanaethau yn unig.

A gaf fi ddweud, yn gyntaf, fod unrhyw un a oedd yn credu y buasai rhaglen gwerth £30 miliwn y flwyddyn yn trechu tlodi braidd yn orobeithiol a dryslyd? Caiff hyn ei ategu gan dystiolaeth cyngor Caerffili. A gaf fi ddweud bod disgwyl i un rhaglen leihau tlodi ar ei phen ei hun yn naïf ac yn afrealistig? Ni fyddwch byth yn trechu tlodi cenedlaethau ag un rhaglen wrthdlodi. Mae wedi bod yn llwyddiannus iawn gyda rhai pethau, a heb fod mor llwyddiannus mewn perthynas â phethau eraill, ond mewn gwirionedd, ymwneud ag economeg y mae tlodi yn y bôn. Mae rhaglenni gwrthdlodi a rhaglenni cymorth cyflogaeth yn iawn, ond oni bai bod gennych economi gadarn, ni fyddwn byth yn ei drechu.

Rydym hefyd yn gwybod mai’r peth cyntaf y mae’r rhan fwyaf o bobl sy’n byw mewn ardal gwbl dlawd yn ei wneud, pan fyddant yn cynyddu eu hincwm yn ddigonol, yw symud—maent yn symud i ardal fwy cefnog. Rwy’n credu y bydd y Cadeirydd yn gallu dweud wrthym ynglŷn â hynny. Ond rydym yn gwybod beth yw nodweddion cymunedau tlawd: iechyd gwael; niferoedd uchel o bobl ar fudd-daliadau; y rhai nad ydynt ar fudd-daliadau ar gyflogau isel ac yn gweithio oriau afreolaidd; cyrhaeddiad addysgol isel yn gyffredinol; fawr o lyfrau yn y cartref; ac i lawer, ymdeimlad na all pethau wella. Lle y mae gennych ardal sy’n ddifreintiedig, felly, ac rwy’n dyfynnu Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, os edrychwch ar yr ardaloedd mwyaf difreintiedig, ganddynt hwy y mae fwyaf o rannau o’r system lle y mae angen ymyrraeth, felly maent angen dull amlasiantaethol, gwaith dwys, i roi’r holl ddarnau yn ôl, a sicrhau eu bod yn gweithio eto. Mewn ardal fwy cefnog, lle y mae gennych bocedi llai o dlodi, nid yw’r system wedi torri i’r un graddau, ac felly, bydd angen llai o ymyriadau—ymyriadau mwy penodol—i helpu’r bobl hynny yn ôl ar eu traed.

Dywedodd Cyngor Ynys Môn:

Mae’r rhaglen wedi cael llwyddiant wrth newid a gwella bywydau unigolion drwy eu cynorthwyo i mewn i hyfforddiant, gwirfoddoli a chyfleoedd gwaith a gwella eu sgiliau byw.

I ddyfynnu cyngor Abertawe:

Mae gwasanaethau hygyrch yn y gymuned yn caniatáu i staff ddeall cymunedau, gan adeiladu cysylltiadau ac ymddiriedaeth a chynorthwyo pobl sydd wedi ymddieithrio i gymryd rhan a defnyddio gwasanaethau na fyddent wedi ei wneud fel arall.

Gan droi at argymhelliad 1, y credaf ei fod yn hynod o bwysig, beth sy’n mynd i ddigwydd i’r hyn sydd wedi’i wneud? Rwy’n credu nad oes ots os ydych yn ei alw yn Cymunedau yn Gyntaf neu os ydych yn ei alw’n ‘Abertawe yn Gyntaf’ neu os ydych yn ei alw’n ‘Gwella cymuned’. Nid yw o bwys, y teitl—yr hyn sy’n bwysig yw beth sy’n mynd i ddigwydd i’r cynlluniau.

Mae llwyddiannau Cymunedau yn Gyntaf yn Abertawe yn cynnwys—ac fe siaradaf am iechyd yn gyntaf—rhaglenni colli pwysau, gwella deiet, rhaglenni rhoi’r gorau i ysmygu, rhaglenni ymarfer corff. A wnaiff Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg neu Gwella Iechyd Cymru fabwysiadu’r rhain? Oherwydd mae’r rhain yn wirioneddol bwysig, yn fy marn i. Yn llawer rhy aml ym maes iechyd, rydym yn meddwl mai ymwneud â’r ysbytai y mae—mae angen mwy o arian mewn ysbytai; mae angen inni wneud mwy mewn ysbytai. Credaf fod angen i ni wneud mwy i gael pobl yn ffit ac yn iach fel nad ydynt yn gorfod mynd i’r ysbyty. Rwy’n gwybod sut y gall disgwyliad oes mewn rhai o’n hardaloedd tlotaf fod hyd at 10 mlynedd yn llai nag yn rhai o’n hardaloedd mwy cyfoethog. Mae’n rhaid i chi wella ffordd o fyw.

O ran tlodi: prosiect a oedd yn ymdrechu i helpu pobl i leihau eu biliau cyfleustodau; prosiect siop ddillad, a oedd yn ailgylchu dillad diangen; prosiect a oedd yn hyrwyddo’r undeb credyd lleol a chael pobl i roi’r gorau i ddefnyddio benthycwyr carreg y drws, un o’r problemau mwyaf sy’n digwydd yn rhai o’n cymunedau tlotaf. Y benthycwyr carreg y drws hyn, mae rhai ohonynt i fod yn gwmnïau cenedlaethol, ond yn sicr maent yn achosi problemau enfawr ac mae pobl yn gorfod talu cyfraddau llog enfawr, rhai o’n pobl dlotaf. Pwy sy’n mynd i fabwysiadu prosiectau fel hyn?

Mae cyrhaeddiad addysgol isel yn un o brif achosion tlodi. Roedd prosiectau’n blaenoriaethu gwell cyrhaeddiad addysgol drwy helpu oedolion yn ôl i addysg. Câi prosiectau dysgu fel teulu eu gweithredu mewn partneriaeth ag ysgolion lleol. Roedd sesiynau clybiau gwaith cartref yn targedu plant a rhieni nad oes ganddynt gyfleusterau TGCh a rhyngrwyd yn y cartref gan gynorthwyo pobl ifanc gyda’u haddysg. Roeddwn yn ffodus iawn fy mod wedi fy magu ar adeg pan nad oeddwn yn ddifreintiedig, am nad oedd gan unrhyw aelwyd fwy o lyfrau nag y gallwn eu cael o’r llyfrgell leol. Erbyn hyn, mae yna rai sy’n gyfoethog mewn TGCh a rhai sy’n dlawd mewn TGCh, ac mae hynny’n gwneud gwahaniaeth enfawr i gyrhaeddiad addysgol llawer iawn o blant. Rwy’n credu mai un o fy ofnau mwyaf ar hyn o bryd yw eich bod yn mynd i fod dan anfantais yn blentyn bellach os ydych yn dlawd yn awr ac nad oes gennych fynediad at yr holl gyfarpar TGCh. Roedd grŵp rhieni a phlant bach yn anelu at wella datblygiad a dysgu plant cyn ysgol. Roedd clwb gwaith cartref yn darparu cymorth i blant gyda’u gwaith cartref ac yn bwysicach, cyfleusterau TGCh iddynt allu gwneud hynny. Roedd yna gynllun hefyd a anogai amgylchedd dysgu yn y cartref teuluol. Pwy sy’n mynd i fabwysiadu’r rhain?

Ar Dechrau’n Deg, mae’r hyn a welodd Cadeirydd y pwyllgor yng Nghasnewydd yn cael ei ailadrodd yn Nwyrain Abertawe, lle y mae ardaloedd cymharol gefnog yn ystumio’r data, felly nid yw’r ardaloedd tlotaf yn Abertawe—Plas-marl, terasau Plas-marl—yn cael Dechrau’n Deg. Eto i gyd, mae’r gwrthwyneb yn wir. Mae gennyf dai sengl mawr mewn ardal Dechrau’n Deg am eu bod yn agos at ystâd dai cyngor dlawd iawn. Ni all hyn fod yn iawn, ac rwy’n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn sicrhau bod Dechrau’n Deg yn targedu unigolion ac nad yw’n seiliedig ar fod rhywun sy’n byw 10 stryd i ffwrdd yn gyfoethog.

Mae yna lawer o bethau y gallwn eu dysgu gan Cymunedau yn Gyntaf. Rwy’n credu bod methiant wedi bod yn ôl yn 2001 i sefydlu mecanwaith gwerthuso cadarn a allai fod wedi amlygu rhaglenni gwael yn llawer mwy systematig ac yn llawer cyflymach, oherwydd, oni bai bod gennych ryw drefniant monitro effeithiol, mae’n amhosibl i Lywodraeth Cymru, wedi’i leoli yng Nghaerdydd, nodi meysydd pryder hyd nes y byddant yn argyfwng.

Credaf fod rhai o’r pethau a ddigwyddodd yn ystod y rhaglenni cynnar hefyd yn dangos methiant i ddwyn cyrff cyflawni i gyfrif, oherwydd yn y pen draw, er mai rhaglen o’r gwaelod i fyny oedd hi a’i gwnâi’n ofynnol i’r gymuned lunio’r ffordd y câi gwasanaethau eu darparu, serch hynny roedd yn rhaid cael corff cyflawni yno bob amser i sicrhau bod pethau’n cael eu gwneud yn briodol a bod trefniadau llywodraethu ar waith. Nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw un o’r cyrff cyflawni wedi cael eu dwyn i gyfrif a chael eu gorfodi i ad-dalu’r Llywodraeth ganolog lle’r aeth pethau o chwith yn ddifrifol.

Rhoddodd y newid pwyslais yn 2002 well pwrpas canolog i’r rhaglen—mynd i’r afael â chyflogadwyedd pobl a chael mwy o bobl i mewn i waith—a dylai hynny fod wedi bod yno o’r cychwyn yn ôl pob tebyg, oherwydd ni fuasai wedi atal yr holl ymyriadau meddal sydd wedi gwella lles cymunedau a gwneud pobl yn barotach yn emosiynol, yn gorfforol ac yn feddyliol i gael gwaith, ond byddai wedi rhoi’r ffocws ysgogol canolog hwnnw i chi. Rwy’n credu ei bod yn siomedig nad ydym wedi cael unrhyw werthusiad annibynnol o lwyddiant Cymunedau yn Gyntaf ers y newid pwyslais yn 2012, gan y credaf ei fod yn ei gwneud yn anos i ni wybod beth sy’n gweithio go iawn a beth nad yw’n gweithio o ran ceisio ailfywiogi cymunedau sydd angen buddsoddiad cyhoeddus i’w gwneud yn fwy cynaliadwy.

Un o’r problemau—neu nid problemau, un o’r pethau lle rwy’n anghytuno â llawer o gyd-Aelodau o bosibl yw bod ffocws daearyddol, yn fy marn i, yn bwysig iawn, gan fod rhaid i chi neilltuo’r maes rydych am ei dargedu mewn rhyw fodd, oherwydd fel arall mae bob amser yn hawdd i bobl sy’n cyflwyno rhaglenni osgoi’r problemau mwyaf heriol a mynd am yr enillion hawdd. Felly, credaf fod ffocws daearyddol yn hynod o bwysig—y dull seiliedig ar leoedd—ond mae defnyddio ardaloedd cynnyrch ehangach yn fecanwaith cyfleus, gan y ceir llinellau ar fapiau, ceir ystadegau sy’n cael eu casglu am lu o resymau, sy’n ei gwneud yn haws monitro’r cyflawniadau o ran niferoedd. Ond yn amlwg, mae ardaloedd cynnyrch ehangach yn offeryn di-fin iawn yn yr ystyr eu bod, mewn nifer o achosion, yn torri ar draws strydoedd, maent yn torri ar draws ystadau cyfan, sy’n amlwg yn cynhyrchu anghysonderau o ran anghyfiawnder. Ond rwy’n credu nad oedd rhaglenni Cymunedau yn Gyntaf yn mynd ati’n ddigon creadigol i ddod o hyd i ffyrdd y gallent oresgyn hynny drwy ymgysylltu â rhaglenni eraill a fyddai’n eu galluogi i gynorthwyo unigolion a oedd angen cymorth ond nad oeddent yn y dalgylch, ac rwy’n falch fod hwnnw’n argymhelliad a ddaeth o’n hadroddiad.

Nid oes unrhyw un o’r rhaglenni adfywio hyn yn mynd i bara am byth, ac rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn fod pobl wedi cydnabod hynny o’r cychwyn, gan mai holl bwynt y rhaglenni hyn yw treialu ffyrdd arloesol o weithio gyda materion cymhleth iawn yn ymwneud â thlodi. Mae’n wirioneddol gymhleth ac roedd angen inni gadw hyn mewn cof bob amser ar gyfer llywio ac ail-lunio gwasanaethau statudol fel y gallem eu cyflawni’n well, ac rwy’n pryderu, os yw pob Gweinidog yn gyfrifol am drechu tlodi, na fydd yn gyfrifoldeb i neb yn y pen draw. Felly, rwy’n teimlo bod angen rheoli’r broses o’i ddirwyn i ben yn gadarn er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol, sef y cyrff cyflawni at ei gilydd, yn mynd ati o ddifrif i ddadansoddi beth yw’r agweddau ar y rhaglen sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus ac sydd angen eu hymgorffori yn eu rhaglenni cyflawni prif ffrwd, oherwydd, fel arall, rwy’n teimlo y gallai holl wersi a chyflawniadau Cymunedau yn Gyntaf fynd ar goll.

Yn gyntaf, fel eraill, a gaf fi ddiolch i’r pwyllgor am y deunydd darllen cynhwysfawr, os anghysurus weithiau, a gafwyd yn yr adroddiad? Nid wyf yn mynd i ymdrin yn benodol ag unrhyw un o’r argymhellion yn yr adroddiad, ond roeddwn am dynnu sylw at dri mater allweddol gan ganolbwyntio ar y dyfodol a’r camau sy’n dal i fod angen eu cymryd, a byddwn yn dysgu gwersi o’r adroddiad ar gyfer bwrw ymlaen â hwy. Bydd fy sylwadau, fel y byddwch yn deall, yn cael eu gwneud yng nghyd-destun ardaloedd fel fy etholaeth i. I mi, rhaid iddo ymwneud â’r hyn y darparwn yn y dyfodol, drwy’r cyfnod pontio cyfredol a thu hwnt.

Felly, yn gyntaf, mae’r adroddiad yn cynnwys y sylweddoliad anochel fod ymdrechion y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn wynebu her gynyddol i oresgyn hanes o amddifadedd cymdeithasol ac economaidd mewn gormod o’n cymunedau yn y Cymoedd, yn y cyd-destun y dof ohono. Daeth y dasg honno bron yn amhosibl wrth inni wynebu Llywodraeth y DU a ddewisodd ddilyn polisi cyni, cyni a adeiladwyd o gwmpas rhaglen o’r hyn a elwid yn ddiwygio lles. Os cyfeiriaf yn ôl at fy nghwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn gynharach, yn ôl ymchwil gan Brifysgol Sheffield Hallam, mae’r rhaglen ddiwygio honno’n mynd i arwain at amddifadu cymunedau’r Cymoedd o £0.5 biliwn y flwyddyn. Bydd y rhaglen diwygio lles, pan fydd wedi ei gweithredu’n llawn, yn mynd â mwy na hynny o’r Cymoedd bob tair blynedd. Dyna dros £1 biliwn bob tair blynedd.

Mae’r ymosodiad hwnnw ar gymuned y Cymoedd yn mynd rhagddo, ac yng ngoleuni’r ymosodiad a’r tlodi sy’n gysylltiedig â’n cymunedau, roedd Cymunedau yn Gyntaf yn wynebu bod yn blastr nad oedd byth yn mynd i fod yn ateb cyfan. Fel y dywedodd Hefin, er bod rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn gwneud peth gwaith rhagorol sy’n newid bywydau, ynddi ei hun, ni allai godi miloedd lawer o bobl yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig allan o dlodi, gan na châi ei chefnogi gan bolisïau Llywodraeth y DU a oedd ymhlith yr ysgogiadau allweddol wrth fynd ati i drechu tlodi. Felly, nid bai Cymunedau yn Gyntaf oedd hynny.

Yn ail, rhaid inni sicrhau bod y rhannau gorau o brosiectau Cymunedau yn Gyntaf a’r gwersi cysylltiedig yn cael eu parhau—mae llawer o gyd-Aelodau eraill wedi gwneud y pwynt hwnnw, hefyd—drwy’r cyfnod pontio hwn, oherwydd fel y clywsom eisoes, mae cymaint o dda wedi dod ohonynt. Fe ddefnyddiaf un enghraifft o fy etholaeth i. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol, rwy’n siŵr, o’r prosiect ieuenctid Forsythia, a oedd yn brosiect gwych—ac mae’n dal i fod yn brosiect gwych—sy’n darparu cymorth ac arweiniad i bobl ifanc. Mae’n darparu ymyrraeth gynnar, cymorth mentora a modelau rôl, ac mae wedi newid bywydau llawer o bobl ifanc ym Merthyr Tudful. Mae llwyddiant y prosiect wedi cael ei gydnabod gan gymaint o bartneriaid, ar lefel leol a chenedlaethol. Byddai’n drosedd—yn drosedd, mewn gwirionedd, yn erbyn ein pobl ifanc—pe bai prosiectau fel hyn yn cael eu colli oherwydd y newidiadau i’r rhaglen. Felly, mae’n rhaid i’r gorau o Cymunedau yn Gyntaf, yn amlwg, gael ei barhau, a hoffwn rywfaint o sicrwydd gan Ysgrifennydd y Cabinet fod ei is-adran bontio yn gweld yn glir pa brosiectau hanfodol sydd angen eu hachub.

Yn drydydd, rhaid inni gofio’r gwerth parhaus y gall polisïau sy’n seiliedig ar leoedd ei sicrhau. Yn wir, yn y dyfodol agos, rwy’n edrych ymlaen at roi croeso i gyhoeddi gwaith tasglu’r Cymoedd, i gydnabod y Cymoedd fel lle y mae angen iddo gael sylw trawsbynciol pellach gan Lywodraeth Cymru i’n helpu i symud ein cymunedau ymlaen. Yn fy etholaeth i, rwy’n gweld rhai enghreifftiau gwych o adfywio sydd wedi ennill gwobrau ym Merthyr Tudful. Gyda llaw, mae Merthyr Tudful yn dref sy’n tyfu; mae’n ganolbwynt bywiog yn y Cymoedd. A gaf fi ddweud nad dyna’r dref a gafodd ei phortreadu mor negyddol, unwaith eto, yn ‘Valley Cops’ ar ein teledu yn ddiweddar? Ond mae’r gwaith ym Merthyr Tudful ymhell o fod yn gyflawn, ac mae’r newid yn Cymunedau yn Gyntaf wedi arwain at dorri’r gyllideb benodol hon, rwy’n credu, o £1.6 miliwn i oddeutu £370,000. Felly, rydym yn mynd i fod yn wynebu newidiadau sylweddol.

Rwyf hefyd yn edrych ar gymunedau fel Rhymni sydd angen gofal a chymorth ychwanegol i’w helpu i wynebu’r dyfodol. Nid ydynt wedi elwa’n strategol, fel Merthyr Tudful, ac ni allant dynnu sylw at yr un lefelau o fuddsoddiad ac adfywiad â’u cymdogion, naill ai ar draws y dyffryn ym Merthyr Tudful neu i lawr y cwm yng Nghaerffili. Felly, mae yna leoedd sy’n rhaid iddynt gael ein sylw fel rhan o’r strategaethau newydd rydym yn eu cyhoeddi ar hyn o bryd, boed yn ‘Ffyniant i Bawb’, boed yn waith tasglu’r Cymoedd, boed yn ddewisiadau cyllideb Cymru a setliadau llywodraeth leol. Erys lleoedd a chymunedau, fel y rhai yn fy etholaeth i, sy’n rhaid inni eu cefnogi os ydym am gyflawni ein hamcanion. Mae ein hymrwymiad parhaus yn hanfodol wrth iddynt wynebu’r posibilrwydd o golli biliynau o bunnoedd o gymorth gan Lywodraeth y DU dros y blynyddoedd nesaf.

Felly, wrth i ni symud oddi wrth Cymunedau yn Gyntaf ac wrth i’r cyfnod pontio i gyfnod newydd fynd rhagddo, rhaid inni gofio bod achosion a symptomau tlodi yn parhau i gael eu herio a’u goresgyn, ac ni ellir cyflawni hyn drwy Lywodraeth Cymru yn unig, gan nad yw’r holl ddulliau economaidd yn eu dwylo hi. Ond rwy’n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi rhywfaint o sicrwydd y bydd trechu tlodi, drwy ganolbwyntio yn awr ar gymunedau cryf, yn parhau i fod yn amcan allweddol i Lywodraeth Cymru.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Diolch, Llywydd, am y cyfle i ymateb i adroddiad y pwyllgor. Rwy’n ddiolchgar i’r pwyllgor am eu hadroddiad, ac yn ddiolchgar i bawb sydd wedi rhoi tystiolaeth ysgrifenedig a llafar. Er bod gwahaniaethau o ran dehongliad a phwyslais, roedd y Llywodraeth yn gallu derbyn y rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor, fel y nododd y Cadeirydd.

Llywydd, roedd y penderfyniad i gau Cymunedau yn Gyntaf yn un anodd, ond ar ôl ystyried yn ofalus, roeddwn o’r farn, er bod y rhaglen wedi gwneud llawer i unigolion, fod lefelau tlodi’n gyffredinol yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel, ac na ellid disgwyl i un rhaglen ar ei phen ei hun gywiro hyn. Roedd hi’n amser i newid cyfeiriad yn sylfaenol, ac fel y cyfeiriodd Mike Hedges, mae hyn yn ymwneud â jig-so, cyfres o adnoddau sy’n gallu amddiffyn ein cymunedau. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ymgyrch draws-Lywodraethol i greu ffyniant i bawb, ac fel y dywedais ym mis Chwefror, rydym yn benderfynol o adeiladu cymunedau cryf drwy ganolbwyntio ar y blynyddoedd cynnar, cyflogaeth a grymuso. Mae ein strategaeth genedlaethol, ‘Ffyniant i Bawb’, wedi nodi ein cynlluniau i fuddsoddi yn ffyniant a llesiant cymunedau ac unigolion ar draws Cymru.

Mae llawer o’r rhai a ymatebodd yn ystod ein hymarfer ymgysylltu helaeth yn gwerthfawrogi’r cymorth a roddodd y rhaglen i unigolion a gwaith y staff, ond cafwyd cydnabyddiaeth hefyd i’r angen am agwedd newydd yn seiliedig ar fynd i’r afael ag achosion sylfaenol tlodi a gweithio gyda phobl leol i ganolbwyntio’r ymdrech honno mor effeithiol â phosibl.

Fel Hefin David, rwy’n gwaredu at y defnydd o’r gair ‘methiannau’ ar gyfer Cymunedau yn Gyntaf, gan ein bod wedi gweld gwaith gwych yn digwydd yn ein cymunedau ar hyd a lled Cymru. Mae Janet Finch-Saunders a Mark Isherwood yn gwadu hyn, ond eu Llywodraeth hwy sydd wedi rhoi pwysau ar Gymru, sy’n effeithio’n enfawr ar faterion trechu tlodi—[Torri ar draws.] Gallant chwerthin, ond y gwir amdani yw, mae gennych chi lawn cymaint i fod yn gyfrifol amdano ag unrhyw un arall. Llywydd—[Torri ar draws.] Na, nid wyf yn ildio ar hyn o bryd. Efallai y byddaf yn ildio mewn ychydig. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i waith traws-Lywodraethol, fel y dywedais yn gynharach.

Nid yw newid byth yn hawdd, Llywydd, ond nid wyf yn ymddiheuro am wynebu cwestiynau anodd a heriau anodd. Rwy’n talu teyrnged i bawb sydd wedi ymuno â ni i weithio drwy’r dewisiadau anodd sydd gennym, a’r rhai sy’n ymwneud â datblygu’r atebion. Fis Hydref diwethaf, cyhoeddais fy mod yn bwriadu dirwyn Cymunedau yn Gyntaf i ben yn raddol. Yn dilyn hynny, cynhaliais ymgynghoriad eang, a daeth miloedd lawer o ymatebion i law. Ym mis Chwefror, cyhoeddais y byddwn yn gorffen y rhaglen a nodais ein dull newydd o adeiladu cymunedau cryf. Rhoesom amser i wrando ar bobl cyn gwneud y penderfyniad terfynol.

Mae dirwyn y rhaglen i ben yn raddol yn hytrach na dewis dod i ben yn sydyn, ynghyd â’r mesurau lliniaru rwy’n eu rhoi ar waith, yn darparu cyfleoedd ar gyfer adleoli staff a pharhad rhai o brosiectau mwyaf effeithiol Cymunedau yn Gyntaf, fel y nododd Dawn Bowden.

Mae’r gwaith ar ddatblygu ein dull newydd yn mynd rhagddo’n dda. Mae ein strategaeth, ‘Ffyniant i Bawb’, yn nodi sut rydym yn crynhoi holl egni Llywodraeth Cymru i gefnogi’r gwaith o adeiladu cymunedau cryf ledled Cymru. Bydd y gweithgareddau allweddol ar draws fy mhortffolio yn ategu’r rhai a gyflawnir gan fy nghyd-Aelodau, a byddwn yn cyflawni mewn ffyrdd sy’n cynnwys ac yn grymuso ein cymunedau, gan eu cynnwys o’r cychwyn.

Rydym yn gweithio gydag ystod eang o bartneriaid i nodi’r pethau sydd angen eu rhoi ar waith i gefnogi’r gwaith o rymuso ein cymunedau, a bydd y cyd-archwiliad hwn yn llunio’r modd y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r gwaith o ddatblygu cryfder y cymunedau hynny.

Llywydd, cynlluniwyd y flwyddyn bontio i wneud y gorau o’r gefnogaeth i’r rhai sydd ei hangen ac a fyddai’n teimlo effeithiau newid, ac mae tîm pontio Cymunedau yn Gyntaf yn cynnig y cymorth a’r cyngor sydd eu hangen ar gyrff cyflawni arweiniol a staff ar lawr gwlad. Gwn fod llawer o Aelodau wedi dod â materion lleol i fy sylw ac rwyf wedi gallu cyfeirio at fy nhîm cyflawni a’r tîm pontio am eu cefnogaeth. Maent wedi sicrhau bod cymorth pwrpasol wedi bod ar gael yn gyflym, yn ôl yr angen, yn ychwanegol at gyfarfodydd dwyochrog rheolaidd a chyfarfodydd deufisol y rhwydwaith o gyrff cyflawni arweiniol.

Un agwedd allweddol o rôl y tîm eleni yw cefnogi gweithgareddau prif ffrydio, sy’n effeithiol ac yn cael eu gwerthfawrogi’n lleol. Mae cyrff cyflawni arweiniol gyda chefnogaeth y tîm pontio wedi gwneud gwaith rhagorol eisoes yn sicrhau dyfodol rhai o brosiectau mwyaf llwyddiannus Cymunedau yn Gyntaf. Fodd bynnag, Llywydd, mae’n rhaid i mi ddweud yn glir nad yw hyn yn ymwneud â phrif ffrydio popeth. Nid yw popeth yn gweithio ym mhob ardal. Dyna pam y gofynnais i’r ffocws—edrych ar y darnau gorau, fel y mae rhai o’r Aelodau wedi ei ddweud, a gwneud yn siŵr fod hon yn rhaglen sy’n diwallu anghenion cymunedol go iawn. Dawn, roedd un o’ch cwestiynau’n gofyn sut y gwnawn yn siŵr ein bod yn canolbwyntio ar y penderfyniadau hyn. Penderfyniadau gan y cyrff cyflawni lleol fydd y rhain. Nid yw’n benderfyniad i mi ei wneud. Rydym yn bell o’r cymunedau hynny. Mae’n bwysig fod yna ddylanwad lleol a gwneud yn siŵr eu bod yn deall hynny’n well.

Yn Sir Benfro, er enghraifft, mae’r corff cyflawni arweiniol wedi ymgysylltu’n agos â’r bwrdd iechyd i ymgorffori dull gweithredu Cymunedau yn Gyntaf mewn perthynas â bwyta’n iach yn rhan o ddarpariaeth gwasanaethau cyffredinol y bwrdd. Mae meddyg teulu lleol bellach yn hwyluso gwaith y grŵp gweithredu sy’n cynorthwyo pobl ag anghenion ychwanegol i fyw yn y gymuned. Mae hyn yn dangos sut y gall y darnau gorau o brosiectau a gyflwynid yn flaenorol gan Cymunedau yn Gyntaf barhau a ffynnu mewn cyd-destun newydd. Yng Nghasnewydd, mae llawer o brosiectau Cymunedau yn Gyntaf blaenorol yn cael eu cyflwyno gan ddarparwr, rhaglen neu dîm gwahanol. Mae’r Prosiect Taclo yn cael ei gyflwyno bellach gan y Dreigiau. Mae nifer o brosiectau wedi cael eu trosglwyddo i’r tîm cymorth llesiant a gwasanaethau ieuenctid Casnewydd hefyd.

Mae ein gwaith i fwrw ymlaen â’r pethau gorau yn Cymunedau yn Gyntaf yn cynnwys y gronfa etifeddiaeth a’r grant cyflogadwyedd, ac mae’r rhain yn cael eu datblygu ar y cyd â’r grwpiau trefnu a chyda chydweithwyr mewn ardaloedd awdurdodau lleol. Gwrandewais ar bwynt Hefin ynglŷn â’r hunangyflogedig, sy’n un pwysig iawn. Byddaf yn gofyn i fy nhîm weld sut y mae hwnnw’n gweithredu. Mae’r cwestiwn ehangach yn ymwneud â’r cynllun cyflogadwyedd gyda Julie James a bydd yn cael ei gyhoeddi’n fuan. Rydym yn cwblhau manylion hynny ar hyn o bryd. Mae cyflogadwyedd yn flaenoriaeth allweddol, ac mae grant cyflogadwyedd o £12 miliwn yn cefnogi’r gwaith hwnnw. Mae’r gronfa etifeddiaeth yn galluogi awdurdodau lleol i barhau prosiectau sy’n gwneud gwahaniaeth i fywydau yn eu hardal. Mae’n rhaglen etifeddiaeth ddwy flynedd. Ar ôl dwy flynedd, byddaf yn siarad â’r Gweinidog Cyllid i weld sut y bydd yn mynd i ddarpariaeth y grant cynnal refeniw er mwyn parhau’r gefnogaeth.

Lle y ceir egni a phenderfyniad lleol, Llywydd, gall rhai o agweddau gorau Cymunedau yn Gyntaf barhau mewn ffyrdd newydd ac arloesol. Rwy’n llongyfarch pawb sy’n gweithio gyda chymorth fy swyddogion i ddod o hyd i ffyrdd newydd o ffynnu’n arbennig ar y prosiectau hynny yn y dyfodol. Mae rhai pobl yn dal i ofyn i mi pa bryd y byddaf yn datgelu rhaglen i olynu Cymunedau yn Gyntaf. Fy ateb yw nad yw’r heriau o greu ffyniant i bawb yn fater i un rhaglen benodol mwyach. Dyma genhadaeth ganolog a diffiniol y Llywodraeth hon yn ei chyfanrwydd.

Galwaf ar John Griffiths i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf fi yn gyntaf ddiolch yn fawr iawn i’r Aelodau am eu lefel o ddiddordeb ac yn wir, eu lefel o angerdd ynghylch y materion hyn, gan gynnwys Aelodau’r Cynulliad nad ydynt yn aelodau o’r pwyllgor? Rwy’n credu bod eu cyfraniadau’n werthfawr iawn, mewn gwirionedd, o ran darparu cydbwysedd mewn perthynas â phrofiad o Cymunedau yn Gyntaf. Roedd yn dda iawn clywed gan Hefin David, Dawn Bowden a Mike Hedges er enghraifft—nid oes yr un ohonynt yn aelodau o’r pwyllgor—ynghylch llwyddiannau Cymunedau yn Gyntaf yn eu hardaloedd ac ynglŷn â sut y mae rhai o’r llwyddiannau hynny o ran datblygu capasiti cymunedol, fel y dywedodd Hefin, yn sicrhau manteision pwysig mewn perthynas â phrosiectau eraill, gan fod y capasiti yn cael ei ddefnyddio i alluogi’r prosiectau eraill hynny i ddigwydd ac yn wir, i lwyddo. Felly, credaf fod hynny’n rhoi cydbwysedd angenrheidiol, ac rwy’n gobeithio bod ein hadroddiad wedi gwneud hynny beth bynnag—edrych ar rai o’r diffygion, ond hefyd yr holl waith da a ddigwyddodd. Rwy’n credu ein bod wedi ceisio sicrhau’r cydbwysedd hwnnw yn ein hadroddiad, ac rwy’n gobeithio ein bod wedi gwneud hynny’n effeithiol.

Credaf fod llawer o’r pwyntiau a wnaed gan Aelodau’r Cynulliad, Llywydd, wedi canolbwyntio—ac o reidrwydd rwy’n meddwl—ar y sylfaen dystiolaeth, gwerthuso, a rheoli perfformiad, gan fod ein hadroddiad yn wir yn ymdrin â’r materion hynny i raddau eithaf helaeth ac yn wir, maent yn ymddangos mewn nifer o’r argymhellion. Mae argymhelliad 4, wrth siarad am y strategaeth trechu tlodi, yn sôn am ddangosyddion perfformiad, rheoli perfformiad effeithiol, a gosod sylfaen dystiolaeth ehangach. Mae argymhelliad 8 yn sôn am sicrhau bod dangosyddion perfformiad yn gyson ar draws Cymru gyfan, ar gael i’r cyhoedd, fesul awdurdod lleol, ac ar gael i’r pwyllgor i gynorthwyo’r broses o graffu. Argymhelliad 9 yw’r dangosfwrdd o ddangosyddion tlodi, gan gynnwys sefydliadau megis Sefydliad Bevan neu Joseph Rowntree efallai, a soniwn am astudiaeth hydredol ar dlodi yng Nghymru yn argymhelliad 10. Felly, credaf ei bod yn amlwg fod y pwyllgor wedi nodi’r materion sy’n ymwneud â gwerthuso, rheoli perfformiad a sylfaen dystiolaeth yn gadarn iawn, ac rwy’n falch fod hynny wedi cael ei adlewyrchu yn y cyfraniadau heddiw, gan fod yr angen i fod yn seiliedig ar dystiolaeth wedi dod yn fantra i Lywodraeth Cymru, ac mae angen i ni weld hynny ar waith yn ymarferol mewn rhaglenni pwysig fel y rhai sy’n mynd i’r afael â thlodi.

Mae nifer o’r Aelodau wedi siarad am bwysigrwydd yr economi, Llywydd, ac rwy’n meddwl y buasai pawb ohonom yn cydnabod hynny. Mae’r ymadrodd fod llanw sy’n codi yn codi pob cwch yn bwysig iawn mewn perthynas â threchu tlodi, ac rydym am weld yr economi’n cryfhau yng Nghymru, ond rydym hefyd, ochr yn ochr â hynny, am weld rhaglenni a mentrau pwrpasol ar gyfer trechu tlodi, gan gynnwys y rhai sy’n seiliedig ar leoedd, unwaith eto, fel y mae nifer o’r Aelodau wedi ei grybwyll. Rwy’n credu ei bod yn iawn y dylem gael cydbwysedd rhwng y rhai sydd ar gael yn gyffredinol a’r mentrau, y prosiectau, sy’n ddaearyddol benodol.

Llywydd, rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn cael eglurder ynglŷn â chyllid etifeddol, ac os yw hwnnw’n mynd i’r grant cynnal refeniw, yna edrychwn ymlaen at gael mwy o fanylion ynglŷn â sut yn union y mae hynny’n mynd i ddigwydd a pha reolaeth a pha baramedrau a gaiff eu gosod o gwmpas hynny er mwyn gwneud yn siŵr ei fod yn cael yr effaith a ddymunir wrth fynd i’r afael â’r materion hyn. Rwy’n meddwl bod y tîm pontio’n bwysig, ac rydym yn awyddus i weld hynny’n parhau o ran y cymorth i gyrff arweiniol a gallu Aelodau’r Cynulliad i gyflwyno materion i Ysgrifennydd y Cabinet, ac i’r rhieni gael eu trin gan y tîm pontio.

Rwy’n credu ei bod yn bwysig fod yna ddull gweithredu traws-Lywodraethol ac unwaith eto, rydym yn cydnabod hynny, Llywydd. Ond yr hyn rydym am ei weld o ran y cynllun gweithredu ar gyfer trechu tlodi—ac roedd hwn, wyddoch chi, yn bendant yn argymhelliad pwysig—yw bod hwnnw, o’i osod mewn strategaeth, yn ei gwneud hi’n bosibl craffu, ac yn cynnwys yr holl ddangosyddion rheoli perfformiad a pherfformiad y soniais amdanynt ar y cychwyn. Rwy’n meddwl bod hwnnw’n ofyniad allweddol i’r pwyllgor, ac rydym yn awyddus i’w weld yn cael ei ddatblygu.

Yn olaf, fel y crybwyllodd yr Aelodau, o ran yr arferion da a’r llwyddiannau, mae’n bwysig tu hwnt eu bod yn cael eu cadw. Mae argymhelliad 1 yn cyfeirio at gyrff statudol yn cydnabod y llwyddiant hwnnw ac yn ysgwyddo cyfrifoldeb, ac rydym am sicrhau bod hynny’n rhan bwysig o’r hyn sy’n mynd i gael ei ddatblygu ar gyfer y dyfodol, a dyna pam ei fod yn argymhelliad cyntaf.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig o dan Reol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.