Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Rhun ap Iorwerth. 

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 8 ar agenda y prynhawn yma, sef dadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg. Rwy'n galw ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i gynnig y cynnig—Eluned Morgan.

Cynnig NDM6560 Julie James

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn cydnabod Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg ar gyfer 2016-17, sy'n manylu ar y gwaith y mae'r Comisiynydd wedi'i wneud yn ystod y flwyddyn ariannol flaenorol.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddechrau drwy ddweud faint o bleser yw hi i arwain y ddadl hon ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg? Dyma'r cyfle cyntaf i mi siarad yn gyhoeddus yn y Siambr yma fel Gweinidog, ac mae'n rhaid imi ddweud faint o fraint yw hi i fod yn gyfrifol am bolisi'r Gymraeg yn Llywodraeth Cymru.

Beth sy'n ganolog i bopeth yr ŷm ni'n ei wneud tuag at y Gymraeg yw ein nod ni o gyrraedd yr 1 filiwn o siaradwyr yna erbyn 2050. Fel gwnaeth y Gweinidog blaenorol, Alun Davies, osod yr her yna, rwyf eisiau ei gwneud hi'n glir fy mod i hefyd yn ymrwymo'n llwyr i'r strategaeth newydd a'r targed yna o 1 filiwn o siaradwyr. Mae'n nod uchelgeisiol tu hwnt, ond rwy'n gobeithio y byddwn yn dod â ffocws arno ac y bydd popeth yn dilyn o'r nod yna.

Mae yna ddau beth yn dilyn o'r strategaeth yna: y cynnydd yna o gael 1 filiwn o siaradwyr a hefyd cynyddu'r canran o bobl sydd actually yn defnyddio'r Gymraeg yn ddyddiol. Ar hyn o bryd, er bod tua 20 y cant yn gallu siarad Cymraeg, dim ond tua 10 y cant sydd actually yn ei defnyddio hi. Rwyf newydd ddod yn ôl o Weriniaeth Iwerddon, ac mae nifer weddol uchel o bobl sy'n gallu siarad Gwyddeleg, ond ychydig iawn sydd actually yn defnyddio'r iaith, felly mae hynny'n bwysig hefyd.

Un peth sy'n glir i fi yw ei bod hi'n amser hynod gyffrous i'r Gymraeg. Mae yna ewyllys da, rwy'n meddwl, ymysg y cyhoedd, ac rwyf eisiau sicrhau ein bod ni'n cymryd mantais o hynny.

Mae unrhyw strategaeth dda yn dibynnu ar gyfuniad o bethau. Yn achos y Gymraeg, mae hynny'n cynnwys creu siaradwyr, cynyddu defnydd o'r iaith ac adeiladu'r seilwaith. Wrth gwrs, rhan o hyn yw rheoleiddio. Felly, rwy'n diolch yn fawr i'r comisiynydd am ei hadroddiad blynyddol, sy'n nodi'r gwaith sydd wedi'i wneud o dan ei phum blaenoriaeth strategol.

Mae'r adroddiad hefyd yn disgrifio'r gwaith y mae hi wedi'i wneud yn ystod 2016-17 o ran rheoleiddio'r Gymraeg. Yn ystod cyfnod yr adroddiad, mae'r comisiynydd hefyd wedi rhoi tystiolaeth i nifer o bwyllgorau yn y Cynulliad, mae hi wedi ymateb i ymgynghoriadau yma, mae hi wedi cyfarfod â llu o Weinidogion a swyddogion Llywodraeth Cymru a gwleidyddion eraill, ac mae hi wedi sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei hystyried pan rŷm ni'n llunio polisïau. Mae'r comisiynydd hefyd wedi ymateb i gwynion gan y cyhoedd ac wedi gosod dyletswyddau statudol ar wahanol gyrff.

Mae'r comisiynydd hefyd wedi comisiynu ymchwil am y Gymraeg ym meysydd gofal plant, anghenion dysgu ychwanegol ac agweddau cwsmeriaid at y defnydd o'r Gymraeg gan archfarchnadoedd. O ddiddordeb hefyd, rwy'n meddwl, yw adroddiad sicrwydd y comisiynydd, sy'n ymdrin â phrofiadau siaradwyr Cymraeg, ac mae hyn yn rhan o lwyddiant y gyfundrefn safonau, ac i ba raddau y mae sefydliadau cyhoeddus yn helpu pobl i ddefnyddio'r Gymraeg.

Dyna'n fras beth sydd yn yr adroddiad. Cyn i mi droi at rai o'r gwelliannau, rwyf eisiau jest ei gwneud hi'n glir fy mod i'n awyddus iawn ar y dechrau i sicrhau fy mod i'n dod at y drafodaeth yma ar sut ddylwn ni symud ymlaen â strategaeth y Gymraeg gyda meddwl agored. Dim ond wythnos yr wyf i wedi bod yn y swydd, ac ni fyddwn eisiau cloi fy hunan na Llywodraeth Cymru heddiw i mewn i unrhyw beth fyddai'n cau'r drafodaeth yna i lawr, felly rwyf eisiau jest gwneud hynny'n glir.

Wrth droi at y gwelliant cyntaf, yn enw Rhun ap Iorwerth, ynglŷn â defnydd o'r Gymraeg o dan y safonau, rwyf yn meddwl bod angen pwysleisio bod gwahaniaeth rhwng nifer y gwasanaethau a gynigir gan sefydliadau ar yr un llaw a defnydd pobl o'r gwasanaethau hynny ar y llaw arall, ac rwy'n siŵr ein bod ni gyd efallai ddim yn manteisio digon ar y gwasanaethau sydd ar gael. Mae'n amlwg o adroddiad sicrwydd y comisiynydd a gyhoeddwyd ym mis Hydref, sy'n wahanol i'r un yma, fod cynnydd yn yr hyn sydd yn cael ei gynnig, ond ar hyn o bryd nid yw'r dystiolaeth o safbwynt defnydd pobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau hyn yn glir iawn. Felly, mae angen inni gynyddu nifer y bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau Cymraeg y mae'r safonau yn eu gwarantu. Er hynny, am fod adroddiad sicrwydd y comisiynydd yn awgrymu cynnydd yn y defnydd o'r Gymraeg gan sefydliadau, rwyf yn mynd i annog Aelodau i bleidleisio o blaid y gwelliant hwn.

Mae amcangyfrif y comisiynydd ar gyfer y flwyddyn nesaf yn awgrymu y bydd angen rhagor o arian er mwyn cynnal ei chronfeydd wrth gefn ac, wrth gwrs, byddwn yn cymryd hynny i mewn i ystyriaeth. Ond mae'n rhaid inni hefyd gofio ein bod ni mewn cyfnod anodd yn ariannol ac, wrth gwrs, mae'n rhaid i bob un ddygymod gyda'r arian sydd ar gael. Ond rwyf yn fodlon cydnabod bod yn bendant angen cyllideb ddigonol arni i gynnal y system reoleiddio o dan y safonau.

A gaf i droi yn gyflym at y Papur Gwyn? Rwy'n ymwybodol bod pethau mawr iawn ar fy mhlât i: cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg, y blynyddoedd cynnar a gwella'r dechnoleg sydd ar gael yn y Gymraeg. Rwyf hefyd, wrth gwrs, wrthi yn trafod y Bil newydd ac mae'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn newydd ddod i ben. Yn y fan hon, hoffwn i ymateb i'r ail welliant gan Rhun ap Iorwerth sydd yn galw am ailystyried diddymu rôl y comisiynydd, sydd yn un o'r cynigion yn y Papur Gwyn. Mae'r sgwrs gyhoeddus am y Papur Gwyn wedi bod yn un fywiog dros ben, ac a gaf i ddweud yn gyntaf fod swyddogion wedi derbyn dros 250 o ymatebion? Mae yna lawer iawn o bethau nawr i'w hystyried. Nod y Papur Gwyn yw ceisio sicrhau strwythurau cywir i gefnogi'r strategaeth, ac yn arbennig i roi arweiniad ar hybu a hyrwyddo’r Gymraeg a chefnogi cyrff i wella'u darpariaeth. Rwy'n gobeithio ac rwyf eisiau amser i bwyso a mesur yr ymatebion hynny, a byddwn yn gwneud cyhoeddiad wedyn ar ôl pwyso a mesur yr ymatebion hynny. Felly, rwy'n annog pobl i wrthod yr ail welliant oherwydd ei fod yn tanseilio pwynt yr ymgynghoriad, ac mae angen mwy o amser arnaf i i bwyso a mesur yr ymatebion i'r Papur Gwyn.

Rwy'n siŵr y bydd cyfle gyda ni ar sawl achlysur yn y dyfodol i drafod y Bil a'r strategaeth newydd, ond heddiw rwy'n gobeithio bydd Aelodau yn canolbwyntio ar waith y comisiynydd a'r adroddiad mae hi wedi ei roi yn ei hadroddiad blynyddol.     

Diolch. Rwyf wedi dewis y ddau welliant i'r cynnig, a galwaf ar Siân Gwenllian i gynnig gwelliannau 1 a 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Siân.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi datblygiadau cadarnhaol yn nefnydd y Gymraeg o dan y gyfundrefn safonau iaith, a reolir gan Gomisiynydd y Gymraeg, ar ôl dim ond blwyddyn iddynt ddod i rym, sy'n cynnwys:

a) bod 76 y cant o siaradwyr Cymraeg o’r farn bod gwasanaethau Cymraeg sefydliadau cyhoeddus yn gwella;

b) bod 57 y cant o bobl yn credu bod cynnydd yn y cyfleoedd sydd ar gael i ddefnyddio’r Gymraeg;

c) cynnydd o 50 y cant yn 2015-16 i 96 y cant yn 2016-17 yn nifer y gwasanaethau ffôn lle gynigir dewis Iaith yn ddiofyn; a

d) cynnydd o 32 y cant yn 2015-16 i 45 y cant yn 2016-17 yn nifer y cynghorau sy’n cynnig pob tudalen ar eu gwefan yn Gymraeg.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailystyried diddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg fel yr amlinellir ym Mhapur Gwyn Bil y Gymraeg.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Diolch, Lywydd, a hoffwn i longyfarch Eluned Morgan ar gael ei dewis i rôl Gweinidog y Gymraeg, a diolch i Alun Davies am ei waith. 

Mi hoffwn gyflwyno gwelliannau 1 a 2 yn enw Rhun ap Iorwerth, ac rwyf yn nodi bod y Llywodraeth o blaid gwelliant 1 ond yn erbyn gwelliant 2. Mae'n gwelliannau ni i'r ddadl yma heddiw yn pwysleisio pwysigrwydd rôl Comisiynydd y Gymraeg a sut mae'r rôl honno wedi sicrhau datblygiadau cadarnhaol yn y defnydd o'r Gymraeg o dan y gyfundrefn safonau iaith, a hynny ar ôl ond blwyddyn o'u gweithredu. Mae'r adroddiad yn cymharu ystadegau blwyddyn gyflawn o dan y gyfundrefn safonau a'r flwyddyn cyn iddyn nhw ddod i rym. Er enghraifft, mae 76 y cant o siaradwyr Cymraeg o'r farn bod gwasanaethau Cymraeg sefydliadau cyhoeddus yn gwella, ac mae 57 y cant o bobl yn credu bod cynnydd yn y cyfleoedd sydd ar gael i ddefnyddio'r Gymraeg. 

Nid fy ngwaith i ydy amddiffyn gwaith y comisiynydd, ond ni ellir gwadu'r dystiolaeth gadarn sy'n cael ei chyflwyno yn yr adroddiad. Mae'r ystadegau yn dangos pa mor effeithiol ydy rôl Comisiynydd y Gymraeg chwe blynedd ers sefydlu swyddfa'r comisiynydd. Felly, mae gen i bryder—ac mae'r pryderon yn cael eu rhannu gan nifer o arbenigwyr ieithyddol—fod gwneud unrhyw newidiadau strwythurol o'r math sy'n cael eu cynnig ym Mhapur Gwyn y Llywodraeth ar gyfer Bil y Gymraeg yn mynd i ddad-wneud nifer o'r datblygiadau cadarnhaol sydd wedi digwydd hyd yma.

Mi wnes i amlinellu mewn dadl ar Bapur Gwyn y Llywodraeth ychydig fisoedd yn ôl nifer o resymau pam fod cynigion y Llywodraeth am Fil y Gymraeg yn gwanhau ein hawliau sylfaenol ni fel siaradwyr Cymraeg. Brynhawn yma, rwyf am ganolbwyntio ar y syniad o ddiddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg.

Mewn llythyr cyfrinachol gan asiantaeth rhyngwladol y comisiynwyr iaith sydd wedi dod i law, mae'r asiantaeth yn dweud yn glir nad oes gwell ffordd i ddal unrhyw Lywodraeth i gyfrif na thrwy un comisiynydd iaith annibynnol. Maen nhw'n mynd ymlaen i ddweud eu bod nhw wedi dod i'r casgliad hwn oherwydd eu profiadau helaeth yn y maes. Yn y llythyr, maen nhw'n dadlau bod y comisiynydd iaith yn chwarae rhan bwysig wrth reoleiddio'r ddarpariaeth o wasanaethau Cymraeg ac mae diddymu'r rôl am fod yn niweidiol i'r cynnydd cadarnhaol a gyflawnwyd hyd yma. Fe gafodd y llythyr yma ei arwyddo gan 10 o gomisiynwyr iaith ledled y byd.

Os mai bwriad y Llywodraeth yw cryfhau hawliau sylfaenol siaradwyr y Gymraeg, yn ogystal â gwireddu'r targed o gyrraedd 1 miliwn o siaradwyr erbyn 2050—ac rwy'n croesawu'ch ymrwymiad chi i barhau efo'r nod yna—os mai dyna ydy eich dymuniad chi, yna symleiddio'r broses a symud ymlaen a chyflwyno mwy o safonau sydd ei angen, yn hytrach na gwneud newidiadau strwythurol. Mae angen symud ar frys efo'r gwaith o gyflwyno safonau ar gyfer sectorau eraill. Rwy'n deall eich bod chi ar fin cyflwyno safonau ar gyfer y gwasanaeth iechyd. Mae'n hen bryd i hynny ddigwydd. Mae adroddiadau ar safonau'r cymdeithasau tai ar ddesg eich rhagflaenydd chi ers dwy flynedd, y cwmnïau dŵr ers bron i ddwy flynedd, y bysiau a'r trenau a'r rheilffyrdd ers bron i flwyddyn. Felly, rwyf yn mawr obeithio y byddwch chi, fel y Gweinidog newydd dros y Gymraeg, yn ailystyried diddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg ac yn symud ymlaen yn hytrach, i sicrhau ac ehangu ar hawliau sylfaenol siaradwyr Cymraeg ledled Cymru.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

A gaf i hefyd ddechrau gan groesawu'r Gweinidog i'w rôl newydd a dymuno'n dda? Efallai y gall hi ddechrau gan esbonio pam neu sut mae pleidleisio yn erbyn gwelliant 2 yn gydnaws â meddwl agored. A gaf i ddiolch i'r comisiynydd hefyd am ei hadroddiad? Syniad da yw dechrau gyda chyfrifiad 2011, am gomisiynydd sy'n ymladd am fodolaeth ei rôl, achos mae'n bownd o ddangos bod ei gwaith wedi gwella ers hynny. Fy mhrif argraff o'r adroddiad hwn yw bod y comisiynydd wedi bod braidd yn swil wrth hawlio credyd am lawer o'r llwyddiant ers 2011. Mae mewnbynnau ac allbynnau yn iawn, ond dyma un adroddiad lle'r oedd angen i'r comisiynydd frolio ei hun ar fater y canlyniadau.

Mae cyllideb y comisiynydd wedi lleihau dros y blynyddoedd ac mae arbedion wedi eu gwneud, ac mae hyn wedi mynd law yn llaw a lleihad rôl hyrwyddo'r comisiynydd. P'un a fydd swyddfa'r comisiynydd yn parhau ar ei ffurf bresennol neu'n cael ei diwygio, neu unrhyw gorff newydd yn cael ei greu, bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru wynebu dwy her annisgwyl. Yn gyntaf, o ran safonau, mae'n debygol iawn y bydd cyflwyno safonau ar gyfer gwasanaethau iechyd, yn y pen draw rhywbryd, yn arwain at fwy o doriadau a chwynion, ochr yn ochr â mwy o waith hwyluso a gorfodi. Yn ail, bydd angen i waith hyrwyddo, yn enwedig i annog defnydd cymunedol, fod yn ddi-ildio ac yn barhaus am gyfnod amhenodol.

Bydd y rhain yn costio. Bydd yn costio mwy yn y blynyddoedd i ddod, felly mae'n rhaid i'r gwaith hyd yn hyn ddangos gwerth am arian er mwyn ymladd am gyllideb fwy ar gyfer y blynyddoedd i ddod ac i sicrhau bod yr 85 y cant sy'n teimlo’n falch o'r iaith yn parhau i deimlo fel hynny.

Mae'n glir o'r adroddiad bod llawer o ymdrech wedi mynd i ddylanwadu ar bolisi Llywodraeth Cymru eleni. Mae rhywfaint o gyfeiriad at effaith y gwaith hwnnw, ond dim llawer, yn yr adroddiad. Efallai bod y comisiynydd wedi colli cyfle i dynnu sylw at eu llwyddiannau ac i sôn, efallai, am fewnbynnau cynharach sydd wedi dechrau dangos canlyniadau nawr. Nid yw’r adroddiad hwn yn le i fod yn wylaidd wrth ddangos dylanwad ar bolisi’r Llywodraeth.

O ran sicrhau cyfiawnder i siaradwyr Cymraeg, mae’n anodd gweld, yn yr adroddiad hwn anyway, lefel ddifrifoldeb pob cwyn neu fethiant tybiedig. A allai’r Gweinidog egluro, efallai, a fydd gennym y wybodaeth honno maes o law, i’n helpu ni i asesu dadleuon dros ac yn erbyn cyffyrddiad cryfach i rai mathau o safon. Mae hwn yn dod lan yn y Papur Gwyn. Mae’n ddiddorol bod mwy o bryderon anstatudol yn codi na chwynion am safonau neu gynlluniau. A ydy hyn yn awgrymu bod hwyluso a gorfodi’n gweithio? Os felly, pam aros am yr adroddiad sicrwydd nesaf? Hawliwch y llwyddiant nawr.

Gan fynd yn ôl at y brif nod yn ôl y comisiynydd ei hun, sef hyrwyddo, mae’r adroddiad yn rhoi tipyn o wybodaeth am sut mae’r comisiwn wedi bod yn gweithio gyda chyrff chwaraeon, banciau a’r trydydd sector. Mae hynny’n ddiddorol ac yn galonogol. Gyda mwy o adnoddau, rwy’n siŵr y gellid gwneud mwy i ddod â rhagor o sectorau ar hyd y llwybr i ddwyieithrwydd, heb ffocysu mor gul ar safonau. Ond eto, byddwn wedi hoffi clywed mwy am ganlyniadau effeithiolrwydd y gwaith na dim ond mewnbwn ac allbwn.

Mewn cyllideb dynn ac amcangyfrifedig iawn, fel arall, dau sylw: nid wyf yn siŵr pam fod llinell costau’r rhaglen mor isel pan oedd y canlyniadau eleni ac—[Anghlywadwy.]—y llynedd yn uwch. Mae’n drueni na ellid dyrannu mwy i gyfathrebu, yn enwedig y strategaeth gyfryngau cymdeithasol. Mae’n eironig, onid yw ef, nod cenedlaethol yw gwella gallu'r genedl i gyfathrebu mewn dwy iaith, ond nid oes digon o arian ar gael i’r comisiynydd i wneud llawer ohoni ei hun. Hoffwn weld y comisiynydd yn cymryd rôl weladwy gryfach wrth ymgysylltu â siaradwyr di-Gymraeg eu hiaith yn ei rôl hyrwyddo. Mae angen inni droi rhywfaint o’r balchder a’r gwerth yn yr iaith honno yn ymgysylltu â’r iaith.

Yn y strategaeth i greu 1 miliwn o siaradwyr, rhaid meddwl am oedolion heddiw, nid yn unig y plant ac nid yn unig drwy ddarparu dosbarthiadau neu wersi i oedolion, ond darparu rôl iddyn nhw i hyrwyddo’r iaith eu hunain. Gall siaradwyr di-Gymraeg eirioli dros amgylchedd dwyieithog gwell, hyd yn oed os nad ydyn nhw’n ddwyieithog eu hunain, yn gofyn am fwy o arwyddion a thechnoleg ddwyieithog mewn trenau, siopau a banciau, ac mae hynny’n ffordd o ddangos eu balchder a’r gwerth, ac efallai y byddant yn dod â thystiolaeth newydd i’r ddadl ar y ffordd orau i arsylwi hawliau Cymraeg yn y sector preifat yn fwy cyffredin.

A gaf i hefyd groesawu’r Gweinidog newydd i’w swydd, a hefyd ei llongyfarch hi am ddweud bod ganddi hi feddwl agored? Mae hynny wedi’i nodweddu hi a’i hagwedd at wleidyddiaeth yn gyffredinol, y ffaith ei bod hi yn ymestyn mas i bobl. Ac, mae mawr angen hynny, rwy’n credu, wrth nawr drafod ble rydym ni’n mynd o fan hyn gyda’r Papur Gwyn. Oherwydd mae’r drafodaeth ynglŷn â’r adroddiad blynyddol, wrth gwrs, wrth reswm, ar y comisiynydd Cymraeg, o dan gysgod polisi, fel y mae’n sefyll ar hyn o bryd yn y Papur Gwyn, sydd yn sôn am ddiddymu’r comisiynydd. Ac, fel rydym ni wedi clywed eisoes, yn gynharach heddiw, gan arweinydd Plaid Cymru, y consensws barn yng Nghymru—ac fel yr oeddem yn clywed gan Siân Gwenllian, mae’n cael ei adlewyrchu y tu fas i Gymru—yw y byddai hynny’n gam gwag, a dweud y gwir, ac yn chwalu consensws iaith sydd wedi cael ei adeiladu yn ofalus iawn dros y ddegawd ddiwethaf. Os felly, byddwn i yn ymbil i’r Gweinidog nawr i feddwl eto ynglŷn â’r ffordd ymlaen.

Roedd e’n ddiddorol i weld y 10 comisiynydd iaith ar draws y byd yn dod at ei gilydd yn teimlo mor angerddol ynglŷn â hyn, a dweud y gwir, achos mae rhai ohonyn nhw yn edmygu’r cynnydd sydd wedi bod yng Nghymru gyda pholisi iaith yn y blynyddoedd diwethaf, ond yn ofni, a dweud y gwir, fod yna gamsyniad yn y fan hyn. Comisiynwyr o Ganada, i Gatalonia, Gwlad y Basg i Fflandrys ac yn y blaen yn dweud bod yn rhaid amddiffyn yr egwyddor sylfaenol yma o annibyniaeth y comisiynydd, ac mai comisiynydd annibynnol yn unigol ydy’r model sydd yn gweithio orau ar draws y byd. Maen nhw’n sôn am brofiad yng Nghanada yn y 1970au, er enghraifft, lle'r oedd y ffaith roedd y comisiynydd yn hollol annibynnol o'r broses wleidyddol ac o'r Llywodraeth yn ffordd o amddiffyn hawliau iaith yn y cyd-destun hwnnw.

Roeddwn i'n ceisio deall, a dweud y gwir, beth oedd yn gyrru'r awgrym hurt, o'm rhan i, o gael gwared ar strwythur sydd yn dechrau delifro, fel ydym ni wedi clywed sôn, trwy'r adroddiad sicrwydd, yn barod. Beth oedd yn ei yrru fe? Rhyw gyfeiriad—hynny yw, dim lot o sylfaen dystiolaethol o gwbl, a dweud y gwir—at ddiffygion o ran llywodraethiant. Ond, os ŷm ni'n edrych ar dudalen 108 ymlaen yn yr adroddiad blynyddol, rydym ni'n gweld mae yna lywodraethiant cadarn yna, a dweud y gwir—yr angen am gynllun strategol ac adolygu perfformiad, dirprwy gomisiynydd yno hefyd, tîm rheoli, pwyllgor archwilio risg ac archwilio allanol ac yn y blaen. Felly, i'm tyb i, mae yna lywodraethiant eithaf cadarn yno.

Nawr, nid yw hynny'n meddwl ein bod ni'n bodloni ar y sefyllfa sydd ohoni. Mae yna le ar gyfer cynnydd yn sicr, ond ni fuaswn i'n dweud mai'r comisiynydd, efallai, sydd ar fai am hynny. Er enghraifft, ar dudalen 58, mae yna sôn am y sector preifat. Mae'n nodi bod, er enghraifft, gyda'r cwmnïau dŵr a charthffosiaeth, y comisiynydd wedi cyflwyno ymateb i'r ymgynghoriad hwn. O ran y sector bysus a threnau—roedd yna sôn amdanyn nhw yn gynharach heddiw, wrth gwrs—fe gyhoeddodd y comisiynydd yr adroddiad safonau ar 1 Gorffennaf y llynedd. Hynny yw, ar y Llywodraeth mae'r bai bod yna ddim cynnydd wedi bod i'r cyfeiriad yma. Pan ydym ni'n edrych ar y sectorau nwy a thrydan a'r cyfleustodau cysylltiedig, fe gyhoeddwyd yr adroddiad safonau gan y comisiynydd ar 24 Chwefror 2017, ac mae wedi bod ar ddesg y Gweinidog blaenorol. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog ddweud a ydym ni'n gallu symud rhagddi nawr i gael ymateb y Llywodraeth i'r safonau yma?

Mae yna gyfeiriad hefyd ar dudalen 50 yn yr adroddiad blynyddol i'r rhyddid i ddefnyddio'r Gymraeg o dan adran 111 y Mesur, ac mae'n nodi, ers sefydlu'r comisiwn, nad oedd 14 cais o'r 18 o geisiadau perthnasol o dan y Mesur yma yn cyd-fynd â diffiniad yr adran. Felly, ers sefydlu'r comisiynydd, dim ond ymchwiliad mewn i ddau achos sydd wedi bod i mewn i'r gallu sylfaenol i ddefnyddio ein iaith ein hunain yn ein gwlad ein hunain. Felly, mae yna le ar gyfer cynnydd. Mae yna le, yn y Mesur newydd, i roi hawl sylfaenol i bobl siarad Cymraeg. Ar hynny y dylai Llywodraeth Cymru ffocysu, nid cael gwared ar gorff sydd, yn ôl y dystiolaeth sydd gyda ni, yn llwyddo yn arbennig o dda o dan y fframwaith sydd yn bodoli ar hyn o bryd.

Hoffwn ddechrau hefyd drwy longyfarch fy nghyd-Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru wrth iddi ddechrau ar ei swyddogaeth newydd. Mae ganddi, wrth gwrs, fwlch mawr i'w lenwi, oherwydd roedd ei rhagflaenydd yn sicr yn ŵr o bwys yn Llywodraeth Cymru ac yng ngwleidyddiaeth Cymru, a gobeithiaf nad wyf yn ei dychryn hi ormod drwy ddweud fy mod yn edrych ymlaen at ei chefnogi â'r un brwdfrydedd ag y cefnogais ei rhagflaenydd, oherwydd roeddwn yn edmygu'n fawr y ffordd y cyflawnodd ei swyddogaethau fel Gweinidog y Gymraeg. Felly, dymunaf yn dda iddi yn ei swydd, ac yr wyf yn siŵr y bydd hi mor llwyddiannus ag yr oedd yntau. Rwy'n sylwi hefyd bod y Llywodraeth gryn dipyn yn fwy anrhydeddus ers yr ad-drefnu, gan fod 15 y cant o'n Gweinidogion bellach hefyd yn aelodau yn Nhŷ'r Arglwyddi, ac rwy'n credu bod hyn yn gynnydd o'r radd flaenaf. Rwyf hefyd yn croesawu Dafydd Elis-Thomas i'w swyddogaeth. Edrychaf ymlaen at weld mwy o Arglwyddi'n cael eu penodi maes o law, ond er mwyn i hynny ddigwydd mae'n rhaid inni weld mwy o Aelodau Cynulliad yn cael eu hurddo'n Arglwyddi, ond dyna ni.

Beth bynnag, rwy'n croesawu'r adroddiad hwn, a chredaf y bu Meri Huws yn gomisiynydd iaith llwyddiannus, fel y clywsom ni. Y rheswm pam yr oeddwn i mor frwd fy nghefnogaeth i Alun Davies oedd oherwydd ei fod wedi rhoi llawer mwy o bwyslais ar gymell na chosbi er mwyn cyflawni'r nod o sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Rwy'n credu i Meri Huws, pan oedd hi'n rhoi tystiolaeth i Bwyllgor y Gymraeg, i'r Pwyllgor diwylliant a'r Gymraeg, ychydig wythnosau yn ôl, ddangos hefyd faint o hyblygrwydd sydd ei angen os ydym ni'n mynd i gyflawni'r amcan hwn. Pan ofynnais iddi 'Beth fyddech chi wedi'i wneud yn wahanol yn y pum mlynedd diwethaf pe byddech chi'n gwybod bryd hynny yr hyn a wyddoch chi'n awr?', ac fe ddywedodd hi

'fod y ffordd rŷm ni’n gweithio gyda sefydliadau sydd yn dod o dan y gyfundrefn safonau wedi newid.'

Yn gyntaf oll, fe wnaethon nhw osod safonau, a oedd yn

'lot mwy ffurfiol—hyd braich—oddi wrth sefydliad, efallai’n trafod llai’n wyneb yn wyneb, yn gweithredu mewn ffordd lot mwy seiliedig ar bapur. Mae hynny wedi newid', a chanlyniad hynny yw bod y berthynas â llywodraeth leol wedi newid er gwell.

Fel y tynnodd y Gweinidog sylw ato wrth gyflwyno'r ddadl heddiw, nid yw hi'n dda i ddim darparu cyfleusterau yn y Gymraeg os nad yw pobl yn mynd i'w defnyddio. Felly, credaf mai'r angen aruthrol ar hyn o bryd yn y broses hon yw hyrwyddo'r defnydd o'r Gymraeg yn llawer mwy egnïol nag y gwnaethom ni yn y gorffennol, ac, oes, wrth gwrs, er mwyn hyrwyddo'r defnydd, mae'n rhaid ichi gael cyfleusterau i bobl eu defnyddio fel bod yr hyrwyddo hwnnw'n fuddiol. 

Ond rwyf yn credu bod arwyddion sylweddol iawn o gynnydd ymhell y tu hwnt i gynlluniau statudol. Yn wir, yn y dystiolaeth a roddwyd i'r pwyllgor gan Gomisiynydd y Gymraeg yn ddiweddar, fe ddywedodd hi fod arwyddion gweladwy o bobl a sefydliadau nad oes gofynion cyfreithiol arnyn nhw yn mynd ati o'u gwirfodd ac o'u pen a'u pastwn eu hunain o ran darpariaeth yn y Gymraeg, yn hytrach na chael eu gorfodi i wneud hynny, a, dros y pum mlynedd diwethaf, bu cynnydd sylweddol mewn sefydliadau yn gofyn, 'Sut alla i gynnig darpariaeth Gymraeg?', yn hytrach na 'pam?', ac rwy'n credu mai hynny yw'r arwydd mwyaf gobeithiol. Mae hi'n dweud ein bod ni'n gweld tystiolaeth o weithredu gwirfoddol ar lawr gwlad yn ein strydoedd mawr. Rydym ni'n clywed y Gymraeg yn cael ei defnyddio fwy ym myd busnes, yng nghanol Dinas Caerdydd. Mae hi yn credu bod y diwylliant wedi newid.

Wrth gwrs, mae hi'n wastad yn bosibl gwneud mwy, ond rwy'n credu bod y ffordd wirfoddol o weithredu yn un sy'n fwy tebygol o fod yn llwyddiannus yn y tymor hir, yn arbennig wrth inni geisio ehangu'r iaith y tu hwnt i'r hyn y gellid eu galw'n 'fro Gymraeg' y Gorllewin a'r Gogledd, lle ceir cyfran llawer mwy o'r boblogaeth sy'n deall a siarad yr iaith. Os ydym ni'n mynd i ennill cefnogaeth yr ardaloedd uniaith Saesneg, credaf mai dyma'r meddylfryd sydd angen inni ei chofleidio. Felly, rwy'n ansicr o ran p'un a ddylid diddymu'r Comisiynydd a chael Comisiwn yn lle, er fy mod i yn credu mai ymateb braidd yn wan i'r gwelliant a gyflwynwyd gan Blaid Cymru oedd—. Os oes ymgynghoriad, fe allem ni gynnwys y gwelliant hwn mewn gwirionedd yn rhan o'r ymgynghoriad, os mynnwch chi, ond fe wn i nad yw'r Gweinidog yn mynd i gyhoeddi heddiw penderfyniad a fydd yn cael ei wneud maes o law.

Ond os ydym ni'n canolbwyntio ar ganlyniadau yn hytrach nag ar ffurfiau a strwythurau sefydliadau, rwy'n credu mai dyna yw'r ffordd iawn o fynd ati. Byddwn ni'n ymatal ar y gwelliant hwn heddiw, oherwydd nid wyf i, fel y Gweinidog, wedi penderfynu eto ai dyma'r llwybr iawn i'w droedio. Ond rwyf yn credu ein bod ni wedi gwneud cynnydd sylweddol. Caiff y Llywodraeth ei llongyfarch am (a), cyflwyno'r nod cychwynnol o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, a'r cynnydd a wnaed mewn amser cymharol fyr. Mae Comisiynydd presennol y Gymraeg wedi cyfrannu'n sylweddol tuag at hynny, a chredaf y dylid ei llongyfarch. Dymunaf yn dda i'r Gweinidog wrth iddi gyflawni ei swyddogaeth yn y blynyddoedd nesaf, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda hi, yn hytrach nag, fel yr ydym wedi bod yn gwneud yn draddodiadol, yn gweithio yn erbyn ein gilydd.

A gaf i hefyd longyfarch y Gweinidog wrth iddi ddechrau yn ei swydd newydd? Gallaf sicrhau Neil Hamilton nad oes yn rhaid iddo boeni'n ormodol am y bwlch sydd i'w lenwi. Mae Eluned Morgan yn wraig flaenllaw yn ei hawl ei hun, felly credaf y gallwn ni fod yn ffyddiog yn ei gallu i gyflawni'r agenda hon gyda hunanfeddiant. Croesawaf fod hwn yn adroddiad cadarnhaol gan Gomisiynydd y Gymraeg. Bu newid, fel y mae hi'n ei nodi, yn y ddadl gyhoeddus, ac, fel y mae hi ei hun yn ei ddweud, mae'r cyfeiriad hwnnw wedi'i bennu i raddau helaeth gan darged Llywodraeth Cymru o 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg. Ac mae'r datganiad hwnnw o fwriad dros y tymor hir wedi arwain ynddo'i hun at frwdfrydedd mawr. Credaf fod hynny'n rhywbeth y dylem ni i gyd ei groesawu, gan gydnabod, wrth gwrs, natur yr her sydd o'n blaenau. Dyma o bosibl, fel yr ydym ni wedi trafod eisoes, y polisi diwylliannol mwyaf radical yn y cyfnod modern, ac ni ddylem ni fod o dan unrhyw gamargraff ynglŷn â'r heriau sydd o'n blaenau, ond mae'n bolisi y mae'n rhaid i bob un ohonom ni ei wynebu'n eiddgar. 

Mae hefyd yn galonogol iawn sylwi, yn ei hadroddiad, bod y ddadl gyhoeddus yn parhau i fod yn gadarnhaol. Mae wyth deg pump y cant yn credu bod y Gymraeg yn rhywbeth i ymfalchïo ynddi, ac mae 76 y cant o siaradwyr Cymraeg yn cytuno bod sefydliadau cyhoeddus yn gwella eu gwasanaethau Cymraeg. Rwy'n credu bod hynny yn galonogol iawn. Mae'r ffaith yr hoffai 68 y cant o bobl weld archfarchnadoedd yng Nghymru yn defnyddio mwy o Gymraeg yr un mor galonogol, ac ategaf hynny'n gryf. Credaf nad oes unrhyw esgus i gyrff mawr o'r fath, sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus hanfodol, i beidio ag arddel ysbryd y ddeddfwriaeth hon.401

Credaf ei bod hi yn bwysig, wrth inni fwrw ymlaen ag esblygu ein dull o weithio, ein bod ni'n creu diwylliant lle yr ydym ni'n helpu sefydliadau i lwyddo ac nad ydym ni'n gosod cyfres o rwystrau biwrocrataidd sy'n ei gwneud hi'n anodd iddyn nhw gydymffurfio, gan geisio eu baglu. Rwy'n credu bod y Comisiynydd yn cytuno bod y broses gyfredol yn rhy fiwrocrataidd. Mae'r ddeddfwriaeth yn pennu ffordd anhyblyg braidd o gydymffurfio sydd, o siarad â swyddogion iaith o wahanol rannau o Gymru, yn peri rhwystredigaeth iddyn nhw eu hunain. Er enghraifft, fe soniwyd wrthyf i am yr enghraifft hon, sef os yw rhywun yn cwyno am wasanaeth awdurdod lleol, er enghraifft, mae'n rhaid i'r Comisiynydd yn gyntaf gynnal ymchwiliad i benderfynu pa un a fydd hi'n ymchwilio i hynny, ac mae Swyddfa'r Comisiynydd wastad yn gwneud hynny. Felly, mae hyn yn rhan ddiangen o'r broses; fe allen nhw fynd ati'n ddiymdroi i ymchwilio.402

Felly, gan fanteisio ar y profiad sydd gennym ni o'r ddeddfwriaeth hon, rwy'n credu bod llawer y gallwn ni ei wneud i ddefnyddio adnoddau yn fwy effeithlon ac i feithrin ewyllys da yn y broses, oherwydd nid oes unrhyw amheuaeth bod peth drwgdeimlad mewn awdurdodau lleol yn enwedig.403

Mae'r nifer o gwynion a gafwyd wedi fy nghalonogi. Bu nifer cymharol fach—151 o gwynion. O'r rhain, cafodd 124 eu hystyried i fod yn ddilys. Nawr, yr hyn nad ydym ni'n ei wybod, a'r hyn na allai'r comisiynydd ei ddweud wrth y comisiynydd diwylliant yn ddiweddar, yw beth oedd nifer yr achwynwyr. Mae'n ddigon posib y cafwyd 151 o gwynion, a hwyrach yn wir, wrth gwrs, y bu 151 o achwynwyr, ond, yn yr un modd, mae'n bosib y bu nifer llawer llai o achwynwyr yn gwneud cwynion niferus. Felly, byddai'n ddefnyddiol cael rhywfaint o eglurder ynglŷn â hynny. O'r cwynion hynny, mae un rhan o dair yn ymwneud â gwasanaethau dros y ffôn a gohebiaeth, a 32 o gwynion yn ymwneud â chyrsiau a gynigiwyd. Felly, nid yw hyn yn arwydd o ymchwydd enfawr o rwystredigaeth, er, wrth gwrs, fe ddylem ni eu cymryd o ddifrif. Felly, credaf fod hynny yn gadarnhaol.404 

Dim ond i ddweud ychydig mwy i orffen, Llywydd. Mae'r Comisiynydd ei hun yn gwneud y sylw mai yn y byd addysg y mae dyfodol cyflawni'r targed hwn, wrth gwrs, fwyaf hanfodol. Mae hi'n nodi bod pedwar o bob pum disgybl yn dysgu'r iaith yn yr ysgol, sydd, wrth gwrs, yn awgrymu nad yw 20 y cant o ddisgyblion yng Nghymru yn dysgu'r iaith yn yr ysgol. Mae hyn yng nghyd-destun y gyfraith a fu mewn grym ers dros genhedlaeth bod pob disgybl ysgol, o dan 16 oed, yn dysgu'r Gymraeg. Felly, rwy'n credu bod y ffigur hwn, a sonnir amdano wrth fynd heibio fel petai, yn hollol syfrdanol, i ddweud y gwir, o ystyried y cyd-destun, ac rwy'n credu y dylai fod yn destun dychryn inni. Nid yn unig nad yw'r Gymraeg yn cael ei dysgu i un o bob pum plentyn ysgol, ond nid yw ansawdd a darpariaeth y Gymraeg ymysg y rhai sydd yn dysgu Cymraeg fel ail iaith mewn ysgolion Cyfrwng Saesneg, sy'n amlwg yn dal i fod y mwyafrif sylweddol, mewn gwirionedd yn ddigon da mewn llawer o achosion. Mae'n rhywbeth y mae Estyn wedi ei grybwyll, a bydd y rheini ohonom ni sy'n ymweld ag ysgolion cyfrwng Saesneg yn ein hetholaethau yn ymwybodol iawn ohono: y mae, mewn llawer o achosion, yn esgus o ymdrech. Ac nid wyf yn orfeirniadol o ysgolion yn hyn o beth. Nid ydym ni'n datblygu'r sgiliau a'r amgylchedd lle mae digon o bwyslais yn cael ei roi ar hyn. Yn aml mae gennym ni athrawon nad ydy'n nhw'n gallu siarad unrhyw Gymraeg eu hunain yn dysgu Cymraeg i blant. Hyn, i mi, yw'r her i'r genhedlaeth hon os ydym ni am gyflawni'r her yr ydym ni wedi ei gosod i'n hunain.

Mae'r Comisiynydd yn dweud ei bod hi'n amlwg mai twf addysg cyfrwng Cymraeg—. Mae'n ddrwg gennyf, mae hi'n dweud na ddylai addysg cyfrwng Cymraeg fod yn ddim byd ond—. Ymddiheuriadau, mae hi'n dweud mai twf addysg cyfrwng Cymraeg yw'r ffordd amlwg ymlaen. Ond byddwn i'n dweud na ddylem ni fod yn gweld hyn yng nghyd-destun twf ysgolion cyfrwng Cymraeg yn unig, oherwydd mae hynny'n anwybyddu mwyafrif yr ysgolion y mae dyletswydd arnyn nhw, o dan y ddeddfwriaeth bresennol a'n polisïau presennol, i ddysgu plant i siarad Cymraeg fel iaith feunyddiol. Ar hyn o bryd nid yw hynny'n digwydd, a dyna lle yr hoffwn i weld ein pwyslais yn y cyfnod nesaf. Diolch.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr. A gaf i ddechrau drwy dalu teyrnged i Alun? Rydw i’n falch dros ben ei fod e nôl yn ei le, achos rydw i eisiau tanlinellu faint o waith mae e wedi’i wneud ar y pwnc yma dros y blynyddoedd. Mae ei ymrwymiad e tuag at yr iaith wedi bod yn hynod, ac wrth gwrs fe yw’r un sydd wedi bod yn gyrru’r syniad yma o anelu tuag at y nod yna o miliwn o bobl. Rydw i’n gwybod y gallaf ddibynnu ar Alun i fy helpu i i wthio’r nod yna yn y Llywodraeth yn gyffredinol.

A gaf i ddiolch i Siân Gwenllian am ei hymateb hi hefyd? Rydw i yn meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni’n gwthio ymlaen gyda’r awydd yma i wneud cymaint ag ydym ni’n gallu mewn cymaint o ffyrdd gwahanol. Nid yw hi i gyd am safonau. Nid yw hi i gyd yn bwyslais ar y comisiynydd. Mae’n rhaid i ni edrych mewn ffordd lot fwy eang.

Beth nad ydw i eisiau ei wneud yw cael y syniad yma, os ydym ni'n mynd i newid rhywbeth, y bydd beth bynnag sy’n mynd i ddod yn rhywbeth sy’n wannach. Ni fydd hynny yn digwydd. Gallaf i fod yn glir gyda chi. Rydw i yn feddwl agored, ond rydw i eisiau i bob un fod yn feddwl agored hefyd. Rydw i eisiau rhoi’r guarantee yna na fydd hwn yn arwain at ddim byd gwannach.

Rydw i wedi bod yn siarad gyda Chomisiynydd y Gymraeg y bore yma, ac wedi bod yn tanlinellu pwysigrwydd cael tystiolaeth yn gefn i bopeth rŷm ni’n ei wneud, a hefyd i edrych ar y profiad o wledydd eraill gydag ieithoedd lleiafrifol. Mae’r hyn yr oedd Adam Price yn ei ddweud, rydw i’n meddwl, yn bwysig, ond rydw i eisiau sicrhau ein bod ni yn edrych tu hwnt i’r systemau sydd ar gael. A gawn ni jest fynd nôl dro ar ôl tro i edrych ar y dystiolaeth a beth sy’n gweithio orau? Rydw i yn meddwl bod yn rhaid i ni symleiddio a chael lot llai o waith gweinyddol. Mae’n rhaid i ni ei wneud yn hawdd i bobl sydd â chwyn.

Suzy, a gaf i ei gwneud hi'n glir? Nid ydw i eisiau cau lawr unrhyw opsiwn. Os mai’r syniad yw ein bod ni’n cadw comisiynydd, wedyn mae hynny’n opsiwn hefyd. Os ŷm ni eisiau cael gwared ag e, mae hynny’n opsiwn. Os ydw i’n cytuno â’r gwelliant sydd lawr ar hyn o bryd, rydw i’n cau lawr un opsiwn, ac nid ydw i eisiau gwneud hynny.

Rydw i yn meddwl bod yn rhaid i ni edrych yn fanwl ar effeithlonrwydd y gwaith y mae pob un yn yr adran Gymraeg yn ei wneud. Pa mor effeithiol yw’r gwaith rŷm ni’n gofyn i’r bobl yma ei wneud? Mae’n rhaid i ni, rydw i’n meddwl, sicrhau bod y gwaith yma—. Rydw i’n meddwl bod hynny’n bwynt teg, ein bod ni yn gwneud mwy o waith i ymgysylltu â’r di-Gymraeg, a dysgwyr. Mae yna le i wneud hynny. Rydw i yn meddwl mai dyma lle rŷm ni’n mynd i ennill a chyrraedd y nod yma o gyrraedd y miliwn.

Adam Price, rŷch chi wedi dweud bod yna gonsensws barn, ond nid ydw i’n ymwybodol bod yna gonsensws barn. Nid ydw i wedi gweld yr ymatebion eto. Yn amlwg, nid ydych chi wedi gweld yr ymatebion eto, felly nid ydw i’n meddwl ei fod yn deg i ddweud bod yna gonsensws barn eto. Fe gawn ni weld. Os mae yna, wedyn yn amlwg byddwn ni yn ystyried hynny. Ond rydw i yn meddwl bod yn rhaid i ni hefyd ystyried bod yr adroddiad—

Roeddwn i’n sôn am y prif fudiadau iaith sydd wedi mynegi eu gwrthwynebiad i’r syniad o ddiddymu Comisiynydd y Gymraeg.

Ond mae eisiau i ni wrando ar bob un yng Nghymru. Rydw i yn meddwl bod hynny’n bwysig. Mae yna bobl sy’n broffesiynol, ac mae yna bobl hefyd—. Mae’n rhaid inni gyrraedd y miliwn yma. Rydw i eisiau gwrando ar y bobl sy’n mynd i fod yn dysgu Cymraeg, hefyd. Rydw i eisiau gwrando ar bobl sydd ddim yn siarad Cymraeg ar hyn o bryd. Rydw i eisiau clywed beth sydd ganddyn nhw i’w ddweud. Efallai eu bod nhw wedi ymateb, efallai eu bod nhw heb.

Ar y safonau, Neil Hamilton, rydw i’n meddwl eich bod chi’n iawn. Roedd Alun wedi defnyddio

Anogaeth yn hytrach na gorfodaeth. Mi fuaswn innau hefyd yn hoffi defnyddio anogaeth. Rwyf yn glir iawn, os ydych chi'n siarad am iaith, fod yn rhaid i chi berswadio pobl. Ni allwch chi orfodi pobl i ddefnyddio iaith.

Lee Waters, rydw i’n meddwl bod yn rhaid i ni berswadio, yn yr un modd, yn hytrach na mynnu bod pobl yn ei wneud e. Rydw i yn meddwl bod angen gofyn am fwy o fanylion: faint sydd wedi cwyno? Beth oedd effeithlonrwydd swyddfa’r comisiynydd? Rydw i eisiau cael benchmarking yn digwydd. Ac rydw i yn meddwl bod hynny wedi neidio mas arnaf i hefyd: mai dim ond pedwar mas o bump o blant oedd yn dysgu Cymraeg. Mae eisiau i ni edrych i mewn i'r rhesymau am hynny.

Felly, mae yna lot o bethau rydym ni'n gallu eu gwneud. Rwy'n meddwl mai'r peth pwysicaf i ni gofio nawr yw ein bod ni'n cadw'r ffocws yna ar y miliwn o siaradwyr Cymraeg. Mae pwysau ar y Llywodraeth i arwain. Fe fydd y Llywodraeth yn arwain. Mae'n rhaid i ni hefyd feddwl am yr economi. Mae'r economi yn hollbwysig yn y drafodaeth yma. Ond, nid yw'r Llywodraeth yn gyfan gwbl yn gallu newid hyn. Mae'n rhaid i bobl Cymru ddod gyda ni ac mae'n rhaid i ni eu perswadio nhw i wneud hynny.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.