Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies.

Gadewch i ni symud ymlaen, felly, at eitem 7, sef dadl Plaid Cymru ar Fil Cymru. Galwaf ar Steffan Lewis i gynnig y cynnig. Steffan.

Cynnig NDM6022 Simon Thomas

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi cyhoeddi Bil Cymru;

2. Yn gresynu bod datganoli plismona wedi’i hepgor;

3. Yn gresynu at fethu â sefydlu awdurdodaeth gyfreithiol benodol neu ar wahân; a

4. Yn gresynu at y cyfle a gollwyd i ddatganoli gweinyddu cyfiawnder.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Mae’n dymor gwleidyddol newydd, a dyma ni unwaith eto gyda Mesur Cymru newydd gan San Steffan. Unwaith yn rhagor, mae hi’n siom bod San Steffan wedi penderfynu gwrthod trosglwyddo cyfrifoldebau i Gymru a fydd yn gwella canlyniadau polisi i’n pobl, yn sicrhau atebolrwydd gwell ac, yn bwysig, yn delifro cydraddoldeb gwleidyddol i Gymru.

Lywydd, rwyf am ganolbwyntio ar yr elfen blismona yng nghynnig Plaid Cymru y prynhawn yma. Yn hanesyddol, wrth gwrs, mae plismona yr ynysoedd yma wedi esblygu dros y tair canrif ddiwethaf: yn y dechrau gyda’r gwasanaeth heddlu cyntaf yn Glasgow, ac yn yr ail ganrif ar bymtheg dros Brydain i gyd. Yn wir, dilynodd plismona proffesiynol patrwm o ddatblygu yn lleol iawn, iawn, gyda phob awdurdod lleol yng Nghymru yn gyfrifol am blismona erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn fuan, daeth fframwaith ar gyfer plismona ar lefel llywodraethol dros Gymru a Lloegr gyda deddfwriaeth ar wahân, wrth gwrs, i’r Alban yn adlewyrchu’r cyfansoddiad ar y pryd. Nawr, onid yw hi’n amser i’r plismona yng Nghymru adlewyrchu’r realiti cyfansoddiadol a pholisi cyfoesol gan, wrth gwrs, gadw wrth wraidd yr elfen hanesyddol o atebolrwydd lleol?

Yn ystod proses y comisiwn Silk—rydych chi’n cofio hynny, rwy’n siŵr—derbyniwyd tystiolaeth am sut y mae’r fframwaith polisi yn cael ei osod ar ran Cymru gan San Steffan. Yn fwyfwy, mae’r fframwaith yna yn fetropolitan yn ei weledigaeth. Er bod y gwasanaethau argyfwng yng Nghymru yn cydweithio yn dda, cafwyd tystiolaeth gan Silk y byddent yn gweithio’n well fyth drwy ddatganoli plismona. Yn wir, mae plismona, fel y gwasanaeth ambiwlans a’r gwasanaeth tân ac achub, yn rhan o wasanaethau dydd i ddydd, fel addysg ac iechyd, yn rhan annatod o’r gwasanaethau cyhoeddus, ac mae’n ‘anomaly’ felly fod plismona yng Nghymru yn wahanol i bob un prif wasanaeth cyhoeddus arall, yn y ffaith nad ydyw wedi’i ddatganoli.

Mae pob un o’r gwasanaethau cyhoeddus yn gweithio yn agos iawn gyda’i gilydd. Mae pob un yn cael effaith ar y llall, ac er lles cysondeb a gwell gwasanaeth i ddinasyddion, byddai cysondeb yn eu hatebolrwydd o fudd i bawb.

Yn wir, mae’r ffaith bod plismona yn ganolog i wasanaethau cyhoeddus Cymru yn cael ei adlewyrchu yn y ffaith bod Llywodraeth Cymru ei hunan yn cyfrannu yn sylweddol tuag at blismona yn ariannol, er nad oes ganddi grym uniongyrchol gwleidyddol na chyfreithiol yn y maes. Llywodraeth Cymru yw’r unig Lywodraeth yr ynysoedd yma sydd yn cyfrannu yn ariannol tuag at blismona heb rym uniongyrchol dros y maes yna.

Hoffwn hefyd gyfeirio at y pwynt ehangach o’r angen am Fesur Cymru sydd yn gynaliadwy. Er fy siom gyda’r Mesur diweddaraf, fel y Mesur cyn hynny, a’r un cyn hynny, a’r un cyn hynny, rwy’n gobeithio’n fawr iawn bod modd i’r pleidiau gydweithio i sicrhau cydraddoldeb cenedlaethol i Gymru gyda’r cenhedloedd eraill yn y wladwriaeth yma. Yn wir, ym maes plismona, mae Cymru y tu ôl, yn awr, hyd yn oed Manceinion a Llundain.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Llywydd, in calling for the devolution of policing to its natural place, Plaid Cymru recognises that that would involve sensible and mature co-operation between Welsh Government and Westminster. It is vital that at the heart of the process is a framework for close co-operation between Welsh and Westminster policing Ministers and between forces in Wales and forces in England, beyond its devolution. A clear and robust framework for mutual aid will be vital and indeed we already have good examples of mutual aid agreements between services that are devolved to Wales and their counterparts in England and across these islands. Mutual aid agreements exist between Scotland and Westminster and there is close co-operation between the police service of Northern Ireland and the An Garda Síochána, particularly following the Patten report. The very complex challenges facing law enforcement across the world make co-operation essential.

Plaid Cymru support for devolution of policing isn’t motivated by some narrow dream of digging a policing Offa’s Dyke, but rather to deliver better outcomes for citizens, coherence across Welsh public service delivery and greater accountability. Plaid Cymru’s vision for policing in Wales would seek to build upon the very best of Peel’s principles of policing by consent and his central principle that the police are the public and the public are the police. In that spirit, we can build on the work already done by Welsh forces in being innovative and sharing best practice with partners elsewhere in the United Kingdom and beyond.

I hope that, in this debate today, Members from all parties can support Plaid Cymru’s motion. I am particularly looking forward to hearing the Welsh Government’s position, its vision for how the current Wales Bill can be salvaged to secure greater devolution to Wales, and I would particularly appreciate an explanation from the First Minister on the position of his colleagues in the Labour Party in Westminster following the amendment put down by Plaid Cymru in the House of Commons this week on the devolution of policing to Wales. Diolch yn fawr.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, ac rydw i’n galw ar David Melding i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn croesawu’r Bil fel sylfaen ar gyfer setliad cyfansoddiadol llawnach.

Yn cymeradwyo datganiadau Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i gydweithredu yn ystod y broses ddeddfwriaethol i sicrhau’r canlyniad gorau i bobl Cymru.

Yn credu bod y Bil yn cynnig cyfle i sicrhau gwell cydbwysedd i gyfansoddiad Prydain a thrwy hynny gryfhau’r Undeb.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Diolch i chi, Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy longyfarch Steffan Lewis ar araith hynod o glir? Rwy’n meddwl y bydd unrhyw un sy’n dyfynnu Robert Peel yn dod o hyd i rywfaint o gefnogaeth ar y meinciau hyn. Efallai fod yna gydymdeimlad â’r Torïaid yn llechu’n ddwfn yn eich enaid gwleidyddol. Dim ond awgrymu hynny rwyf fi, gyda llaw; rwy’n gobeithio nad yw’n lleihau’r awdurdod a fydd gennych yn awr, rwy’n siŵr, i siarad yn eich grŵp. Roedd yn gyfraniad ardderchog.

Dychwelaf at fater plismona a gweinyddu cyfiawnder ar y diwedd, ond os caf ganolbwyntio ar gynnwys gwelliant y Ceidwadwyr, rwy’n meddwl mai’r lle cyntaf i ddechrau yw bod angen i ni weithio tuag at setliad cyfansoddiadol llawnach, a’r ffordd orau yw cymryd y Bil cyfredol fel y’i cyflwynwyd a’i wella. Mae eisoes yn welliant mawr ar y Bil drafft, ond dyma fydd y pedwerydd darn o gyfraith gyfansoddiadol a gawsom yng Nghymru mewn 18 neu 19 mlynedd, felly mae angen iddo fod yn setliad mor llawn ag y gallwn sicrhau consensws rhesymol ar ei gyfer ar hyn o bryd. Cefais fy nghalonogi fod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gweithio gyda’i gilydd ac i’w gweld yn rhannu’r uchelgais aruchel hwn.

Nawr, mae’n wir fod yna rai meysydd lle y ceir gwahaniaeth sylweddol o hyd. Yn wir, mae’r Prif Weinidog wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol i amlinellu rhai o’r materion y mae’n dal i feddwl bod angen mynd i’r afael â hwy, ac mae wedi cyfeirio at fater awdurdodaeth sengl. Mae’r Bil yn awgrymu ffordd o symud ymlaen ychydig yn y maes hwn, a chydnabod corff o gyfraith Gymreig. Rwy’n credu y gallwn ddadlau am y gwahaniaethau athronyddol yma, ond rwy’n meddwl ei fod yn cydnabod bod corff o gyfraith a deddfwrfa Gymreig yn mynd i gael eu cydnabod ar ryw bwynt mewn perthynas â’r eirfa gyfreithiol fel rhywbeth sy’n agosáu at awdurdodaeth sengl.

Mae nifer y cymalau cadw, ym marn Llywodraeth Cymru, yn dal yn rhy uchel ac rwy’n amau, wrth i ni graffu ar y Bil, mai dyna fydd y farn yn fwy cyffredinol yn y Cynulliad hwn. Gwnaed cynnydd rhannol ar gydsyniadau gweinidogol y DU. Unwaith eto, credaf y byddai unrhyw beth y gallwn ei wneud i gael rhaniad mwy cyflawn a rhesymegol mewn meysydd o’r fath yn hybu eglurder y setliad cyfansoddiadol. Ac ym marn y Prif Weinidog, mae angen cysylltu pwerau i godi trethi â chyllid teg. Fy hun, nid wyf yn argyhoeddedig fod angen eu cysylltu’n awtomatig, ond mae’n amlwg yn llywio’r ddadl a pha bwerau bynnag a gawn i godi trethi, mae’n amlwg fod mater fformiwla deg—fformiwla sy’n seiliedig ar anghenion, yn y bôn—ar gyfer dosbarthu arian a gesglir yn ganolog o fewn gwladwriaeth y DU yn eithriadol o bwysig. Mae gan bob undeb gyllidol gref hyn; mae’n rhan hanfodol o ffurf effeithiol ar ddatganoli cyllidol.

Felly, credaf fod angen i ni weithio gyda’n gilydd i wella’r Bil wrth iddo symud ymlaen yn awr drwy ei gamau seneddol, ac wrth gwrs, cawn gyfle yma yn y Cynulliad i wneud rhywfaint o’r gwaith hwnnw hefyd ac i anfon ein casgliadau i San Steffan. Ac er mwyn bod yn effeithiol yn hyn o beth, rwy’n meddwl y byddwn yn dod â mwy o gydbwysedd i’r cyfansoddiad Prydeinig ac felly’n cryfhau’r undeb. Nawr, rwy’n sylweddoli nad yw hwn yn fudd uniongyrchol o ran Plaid Cymru, ond i’r graddau ein bod yn parhau i fod mewn undeb rwy’n siwr y byddwch eisiau sicrhau bod y trefniadau cyfansoddiadol mor gadarn â phosibl.

Mae cynnig Plaid Cymru yn canolbwyntio’n bennaf ar blismona a gweinyddu cyfiawnder. Yr hyn a ddywedwn yma yw bod hon yn ddadl y mae angen ei chael, ond mae angen ei chael, rwy’n credu, ar wahân i’r drafodaeth bresennol ar y Bil, oherwydd mae yna faterion pwysig i’w trafod. Mae’n rhywbeth y mae angen i ni fod yn ymwybodol ei fod yn rhan o’r setliad datganoli yn yr Alban, ac mae’n awr yn gynyddol yn rhan o’r setliad datganoli yng Ngogledd Iwerddon. Felly, fy hun rwy’n meddwl y dylid ei drafod, ac yn wir cafwyd adroddiad gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ar hyn dan fy nghadeiryddiaeth yn y pedwerydd Cynulliad. Ond mae’n gwestiwn gwleidyddol mawr. Mae plismona cymunedol yn y rhan fwyaf o wladwriaethau ffederal wedi’i ddatganoli; hynny yw, rhaid cydnabod hynny. Ond fel y casglodd ein hadroddiad, os edrychwch ar y meysydd hyn, yna mae’n bendant yn gwneud synnwyr i roi sylw iddynt yn gyflawn a datganoli cyfiawnder troseddol a pholisi dedfrydu. Ac nid wyf yn siŵr fod etholwyr Cymru yn barod i wneud y penderfyniad hwnnw. Yn sicr mae angen i ni gael dadl lawn am y peth. Mae’n un lle mae gennyf farn nad yw bob amser yn cytuno’n llwyr ag un fy nghyd-Aelodau ar y funud, ond fe fyddwch yn deall, fel llefarydd swyddogol ar y cyfansoddiad ar ran fy ngrŵp, ni allaf fanylu mwy ar y materion hynny yn awr.

Rwy’n falch iawn o gymryd rhan yn y drafodaeth yma ar bwnc hanfodol bwysig, ac i rannu rhai o mhryderon i, a dweud y gwir. Nid oes raid pwysleisio pa mor bwysig ydy rheolaeth y gyfraith yn ein bywydau ni. Mae’n ganolog i weithrediad effeithiol unrhyw wladwriaeth wrth sicrhau diogelwch a hawliau ein dinasyddion.

Mae mynediad i’r system gyfiawnder yn rhan annatod a sylfaenol o reolaeth y gyfraith. Heb fynediad, byddai rheolaeth y gyfraith yn gysyniad ac yn ddelfryd yn unig. Ond, yn dilyn toriadau a rhaglen ddiwygiol y system gyfiawnder gan Lywodraeth San Steffan, mae Cymru yn colli allan rhag cael mynediad llawn at system gyfiawnder effeithiol. Rhwng 2010 a 2015, fe gaewyd 15 o lysoedd ledled Cymru gan y Torïaid a’r Democratiaid Rhyddfrydol, ac ers 2015 mae 14 arall naill ai wedi cau neu mae bwriad i’w cau nhw dros y blynyddoedd nesaf. Mae cau llys ynadon Dolgellau, er enghraifft, yn etholaeth fy nghydweithiwr o Ddwyfor Meirionydd, yn golygu y bydd achosion yn cael eu trosglwyddo i Gaernarfon neu Aberystwyth. I’r rhai ohonoch chi sydd ddim yn gyfarwydd â’r rhan yna o’r byd, mae hynny’n golygu taith o dros awr mewn car, os oes gennych chi gar. Fel y gwyddom ni, mae cludiant cyhoeddus yn annigonol yng Nghymru, yn enwedig mewn cymunedau gwledig, ac yn golygu y bydd hi’n amhosibl i bobl sy’n ddibynnol ar drafnidiaeth gyhoeddus gyrraedd y llys ynadon er mwyn cychwyn am 9.30 a.m.

Mae Llywodraeth San Steffan yn amddiffyn eu penderfyniadau drwy honni nad ydy’r llysoedd yn cael eu defnyddio yn ddigonol, ond mae yna dystiolaeth o sawl ffynhonnell wahanol yn dangos bod achosion llys yn cael eu symud er mwyn ystumio’r ffigurau hyn a chyfiawnhau cau’r llysoedd. Ac os nad diffyg galw ydy’r cyfiawnhad am hyn yna mae’n rhaid dod i’r casgliad ei fod o’n rhan o obsesiwn y Torïaid yn San Steffan i arbed arian heb roi ystyriaeth lawn i’r effaith ar y boblogaeth.

Bydd cau llysoedd yng nghefn gwlad Cymru hefyd yn cael effaith andwyol iawn ar allu person i gynnal eu busnes drwy gyfrwng y Gymraeg. Bydd cau llysoedd a’r gostyngiadau mewn lefelau cymorth cyfreithiol, gan gynnwys rhoi contractau cymorth cyfreithiol i gyfreithwyr lleol, yn gwaethygu y duedd lle rydym ni’n gweld cwmnïau bychain annibynnol yn adleoli neu’n cau yn gyfan gwbl. Yng nghadarnleoedd y Gymraeg mi fydd hi bron yn amhosib i drigolion gael mynediad at wasanaethau cyfreithiol a chynnal eu busnes drwy gyfrwng yr iaith o’u dewis. Mi ddylai’r Gymraeg, wrth gwrs, fod yn ystyriaeth hanfodol wrth benderfynu os dylai llysoedd penodol gael eu cau ai peidio. Yn wir, mae cynnal y gwasanaethau yma yn y Gymraeg yn ofynnol yn ôl y gyfraith. Ond, er bod y Llywodraeth ar adegau wedi derbyn hynny ac wedi gwneud tro pedol, mae’n hen bryd i’r penderfyniadau yma gael eu gwneud gan ein Llywodraeth ni yma ar dir Cymru, a fyddai’n llawer mwy effro i anghenion ein cymunedau ni.

Mae’n amlwg bod diwygiadau Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi methu, ac os ydy mynediad i’r system gyfiawnder yn parhau i fod yn anhygyrch yna bydd rheolaeth y gyfraith yn dod yn ddiystyr.

Fe gafwyd cytundeb unfrydol ymhlith nifer o arbenigwyr cyfreithiol, pan roddwyd tystiolaeth i’r Pwyllgor Materion Cymreig yn ystod y cyfnod cyn deddfu ar Fesur Cymru drafft, y dylid sefydlu awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân yma yng Nghymru. Ond, er i’r Mesur fethu â derbyn cefnogaeth yma yn y Cynulliad yn ystod tymor y pedwerydd Cynulliad, mae Llywodraeth San Steffan, fel rŷm ni gyd yn ei wybod, wedi dod yn hôl efo Mesur arall sy’n dal i wrthod nid yn unig y cyngor gan arbenigwyr ond hawl sydd eisoes wedi’i rhoi i genhedloedd datganoledig eraill yr undeb. Pa fath o gydraddoldeb ydy hynny?

Efallai nad oes disgwyl i Aelodau’r gwrthbleidiau gefnogi ein cynigion ni heddiw, er rydw i’n gobeithio y gwnaiff rhai ohonoch chi wneud hynny. Ond rydw i’n galw ar y Llywodraeth—er gwaethaf gweithredoedd eich cydweithwyr yn San Steffan yr wythnos hon, rydw i’n galw arnoch chi i gefnogi ein cynnig ni heddiw er mwyn sicrhau tegwch i Gymru, tegwch sydd wedi’i roi eisoes i’r Alban, Gogledd Iwerddon a hyd yn oed rai o ddinasoedd Lloegr—tegwch a fyddai’n sicrhau bod penderfyniadau yn cael eu gwneud gan sefydliad democrataidd sydd yn uniongyrchol atebol i bobl ein cenedl ni.

Diolch i chi am y cyfle i siarad ar hyn eto. Mae hwn yn destun y byddwn yn ddi-os yn ei drafod fesul llinell yn fanwl, gan ei fod yn eithriadol o bwysig mewn gwirionedd. Os nad ydym yn gwybod beth yw fframwaith y pwerau y gweithredwn o’u mewn, sut yn y byd y gallwn ddatblygu polisi priodol ar gyfer y dyfodol a chynrychioli’r bobl sy’n ein hethol?

Rwy’n croesawu’r Bil hwn, yn yr ystyr fod y Bil diwethaf yn gwbl anymarferol. Credaf fod hynny’n cael ei gydnabod bron ar draws pob un o’r pleidiau gwleidyddol. Mae rhai diffygion sylweddol iawn yn y Bil hwn, ond mae’n rhoi sail i gael rhywbeth a all fod yn ymarferol ac yn gynaliadwy. Felly, i’r graddau hynny, rwy’n ei groesawu.

A gaf fi wneud rhai sylwadau ar y Bil, oherwydd bydd llawer o faterion manwl y bydd angen i ni eu trafod ar ryw adeg? Y cyntaf yw mai’r peth sydd bob amser wedi peri pryder i mi ynglŷn â’r ffordd y mae’r Biliau hyn wedi ymddangos yw’r ffaith na cheir unrhyw resymeg neu esboniad priodol dros unrhyw gymalau cadw sydd ynddo—pam y cedwir mater yn ôl yn hytrach na pham na chedwir mater yn ôl. Credaf fod hynny bob amser wedi bod yn ddiffyg, oherwydd os ydych yn gweithio ar y cyd i geisio cyflawni deddfwriaeth ymarferol rhaid i chi wybod beth yw’r rhesymeg rhwng y rhai sydd wedi drafftio hwn mewn gwirionedd a ble y mae’n mynd. Wel, gobeithio y daw hynny’n gliriach. Rwyf am gynnwys y cais sydd gennyf bob amser mewn perthynas â’r rhain, sef fy mod yn gobeithio ein bod yn cael hapchwarae a pheiriannau hapchwarae ods sefydlog, y gallu i oruchwylio hynny, oherwydd mae yna broblem iechyd ddifrifol yn codi o hyn. Mae yna faterion rydym am eu cael wedi’u datganoli i ni oherwydd eu bod yn codi materion cyhoeddus difrifol.

A gaf fi hefyd grybwyll un mater arall rwyf wedi tynnu sylw ato sawl gwaith, sef fy mod yn dal i feddwl y gallai fod yna gyfle mewn perthynas â mater pwerau cyllidol—?[Torri ar draws.] Rwy’n ymddiheuro.

Diolch yn fawr iawn i’r Aelod am ildio. Bu’n siarad am y cymalau cadw a’r rhesymeg sy’n sail iddynt ac roeddwn i’n meddwl tybed a yw wedi cael cyfle i ystyried y cymalau cadw yn yr adran ar berthnasoedd teuluol a phlant, sydd i’w gweld yn cynnwys mabwysiadu a rhai rhannau o’r Ddeddf Plant, ac achosion yn ymwneud â gofal, goruchwyliaeth neu amddiffyn plant. Efallai fy mod yn dehongli hyn yn anghywir ar yr wyneb, ond yn amlwg mae’n peri rhywfaint o bryder i mi ac roeddwn yn meddwl tybed a oedd wedi cael cyfle i feddwl am hynny.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn llygad ei lle fod yna adrannau wedi’u cadw yn y Bil nad yw’n gwbl amlwg beth y maent yn ei olygu. Er enghraifft, pam, yn adran 175, y byddai gennych fagu plant, cyfrifoldeb rhiant, trefniadau plant a mabwysiadu fel materion a gedwir yn ôl, er ei bod yn amlwg fod gennym gyfrifoldebau mawr sy’n gorgyffwrdd yn y meysydd hynny? A cheir nifer o’r rheini. Dyna pam y mae’n bwysig ein bod yn archwilio’r rheini’n hynod o fanwl.

Roeddwn yn sôn am y pwynt ynghylch pwerau cyllidol oherwydd, fel y gwyddom, fe fethodd y Bil asbestos, a gyflwynais fel Bil Aelod preifat y tymor diwethaf, yn bennaf am nad oedd gennym bwerau cyllidol. Mae’n ymddangos i mi fod pwerau cyllidol mewn perthynas â materion datganoledig yn faes a allai fod yn bwysig. Wrth gwrs, roedd llawer ohonom yng nghyfarfod briffio defnyddiol iawn Sefydliad Bevan a oedd yn edrych ar feysydd trethiant, y byddai llawer ohonynt yn galw am ddatganoli pwerau cyllidol neu ddefnyddio pwerau mwy cymhleth o dan Ddeddf 2014. Mae yna ffordd o symleiddio ac egluro’r agwedd honno ar y gyfraith.

A gaf fi ddychwelyd at y pwynt ynglŷn â’r awdurdodaeth, gan ei fod wedi’i grybwyll, ac mae’n bwysig ac yn eithaf allweddol o ran ble rydym yn mynd? I ailadrodd y pwynt, mae hwn, mewn sawl ffordd, yn fater gweinyddol. Mae yna ddirgelwch wedi bod ynghlwm wrth awdurdodaeth. Yn ei hanfod, yr hyn yw awdurdodaeth yn syml yw’r ardal ddaearyddol lle mae’r gyfraith yn gymwys ynddi a lle y gwrandewir ar achosion llys. Felly, y syniad, yn awr fod gennym ein deddfwrfa hunain yng Nghymru yn pasio deddfwriaeth; mae’n ymddangos i mi nad oes modd ateb y rhesymeg dros gael awdurdodaeth. Mae’n fater na ddylai achosi dadlau mawr. Yn ystod y tymor diwethaf, gallais gadeirio grŵp rhanddeiliaid ar gyfiawnder, ac mae yna adroddiad y byddwn yn argymell i’r Aelodau ei ddarllen. Os caf ddarllen y rhan a oedd yn berthnasol ynddo, oherwydd credaf ei fod yn crynhoi’r mater yn dda iawn. Mae’n dweud, ‘Yn ein barn ni, ni ellir osgoi’r angen bellach i ddatrys materion yn ymwneud â’r awdurdodaeth. Nid ydym, ar hyn o bryd, yn ystyried ei bod yn angenrheidiol na’n ymarferol i sefydlu awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân i Gymru, a fyddai’n golygu newid sefydliadol sylweddol. Yr hyn y mae’r grŵp yn ei ffafrio yw gwneud newidiadau gweinyddol syml o fewn y system unedig bresennol o lysoedd a thribiwnlysoedd a’r farnwriaeth yng Nghymru a Lloegr drwy ddynodi achosion Cymreig i’w dyfarnu gan farnwyr yn eistedd mewn llysoedd a ddynodwyd yn llysoedd Cymreig.’

A phe bai angen unrhyw awdurdod mwy ar hyn, mewn araith gan Arglwydd Brif Ustus Cymru a Lloegr, yr Arglwydd Thomas, ym mis Hydref 2015, gwnaeth hyn yn glir iawn pan ddywedodd,

‘Mae’n iawn i mi ddweud nad oes unrhyw reswm pam na all system llysoedd unedig sy’n cwmpasu Cymru a Lloegr wasanaethu dwy awdurdodaeth gyfreithiol.’

Nawr, rwy’n gobeithio y bydd y math hwn o ddiddordeb ynghylch dirgelwch awdurdodaeth yn cael ei ddatrys mewn gwirionedd, gan mai mater gweinyddol syml ydyw. Efallai hyd yn oed nad yw’n ddim mwy na blwch ticio pan fydd ceisiadau cyfreithiol yn dod gerbron y llysoedd: ‘A yw’r achos hwn yn ymwneud â chyfraith Cymru neu Gyfraith Lloegr?’ Os felly, yna caiff ei ddynodi a’i weinyddu yn y ffordd gywir. Rwy’n gobeithio y bydd y gweithgor a sefydlwyd gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn datrys hyn yn gyflym, oherwydd mae angen datrys mater yr awdurdodaeth mewn perthynas â’r Bil hwn cyn y gall barhau â’i daith yn briodol.

Diolch am y cyfle i gyfrannu i’r ddadl hon a diolch am rai cyfraniadau arbennig, yn enwedig oddi wrth Steffan a Sian, a hefyd oddi wrth Mick yn ddiweddar nawr.

Roeddwn i’n mynd i ganolbwyntio hefyd yn sylfaenol ar yr elfen yma o blismona a’r system gyfiawnder, achos pan oeddem ni’n dechrau yma ym 1999, roedd un o’n tri phrif wasanaeth 999 ni wedi’i ddatganoli, sef y gwasanaeth ambiwlans. Bydd y Dirprwy Lywydd yn cofio, rhai blynyddoedd wedyn, cawsom ddatganoli’r ail brif wasanaeth 999, sef y gwasanaeth tân, sy’n gadael nawr dim ond un o’r rheini ar ôl, sef yr heddlu. Felly, yn rhesymegol, mae’n gwneud synnwyr hefyd fod yr heddlu wedi ei ddatganoli yma, fel y ddau brif wasanaeth 999 arall sydd eisoes wedi eu datganoli. Mae’n gwneud synnwyr perffaith, ac fel rydym ni wedi clywed, mae’r heddlu eisoes wedi cael ei ddatganoli i Ogledd Iwerddon, i’r Alban, i Lundain ac i Fanceinion. Felly, mae’n rhaid ichi ofyn y cwestiwn, ‘Beth sy’n bod arnom ni?’ ar ddiwedd y dydd. Achos dyma ni, rydym ni’n gyfundrefn sefydlog yn fan hyn, yn gallu deddfu, ac eto, nid oes gennym ni’r hawl i edrych dros ein system blismona ni ein hunain.

Achos ar ddiwedd y dydd, ac i ddod â’r holl beth o dan un adeilad, felly, rydym ni’n awyddus iawn i drio atal aildroseddu. Pan oeddwn i yma o’r blaen, gwnaethom ni sawl adolygiad ar sut i atal aildroseddu. Pan mae rhywun yn gadael y carchar, mae yna her sylweddol i’r unigolyn hwnnw a her sylweddol i gymdeithas i sicrhau bod y person hwnnw ddim yn aildroseddu a ffeindio’i hunan nôl mewn carchar. Nawr, wrth gwrs, mae yna lot o waith cydlynu sydd angen ei wneud i sicrhau bod yna ddyfodol adeiladol o flaen yr unigolion hynny. Yn rhannol, mae hynny yn ein gwasanaeth iechyd ni, yn ein system dai ni a’n gwasanaethau cymdeithasol ac ati, sydd eisoes wedi eu datganoli, ond hefyd, wrth gwrs, mae’r gwasanaeth prawf, y carchardai eu hunain a’r system gyfiawnder ei hunan heb eu datganoli. Wedyn mae yna her sylfaenol yn y fan yna i gydlynu’r gwasanaethau yna sydd wedi eu datganoli’n barod—i gydlynu eu gwaith gogyfer yr unigolyn yna â’r gwasanaethau yna sydd heb eu datganoli. Nid ydy’r peth yn gwneud synnwyr. Mae eisiau i’r cwbl lot fod wedi ei ddatganoli. Dyna beth ydym ni eisiau ei weld a dyna beth fydd yn sicrhau gwell gofal i’n pobl mwyaf bregus ni.

Felly, ar ddiwedd y dydd, mae’n rhaid i synnwyr cyffredin reoli yn fan hyn. Nid ydym ni’n gofyn am ddim bydd sydd ddim wedi digwydd eisoes mewn llefydd fel Gogledd Iwerddon, yr Alban, Llundain a Manceinion. Felly, cefnogwch ddadl Plaid Cymru. Diolch yn fawr.

Mae hepgor datganoli plismona o Fil Cymru yn rhywbeth i’w groesawu. Cymerais ran mewn dau adolygiad pwyllgor o strwythur yr heddlu ddegawd yn ôl yma. Adroddodd nad yw gweithgarwch troseddol yn cydnabod ffiniau cenedlaethol neu ranbarthol. Wrth sôn am alwadau i ddatganoli’r heddlu ym Mil Cymru, dywedodd fy nghysylltiadau yn Heddlu Gogledd Cymru a Ffederasiwn Heddlu Gogledd Cymru fod ganddynt gysylltiad agosach â gogledd-orllewin Lloegr na gweddill Cymru a bod yna ddiffyg cymhwysedd yn Llywodraeth Cymru i ymdrin â datganoli plismona. Fel y maent wedi fy atgoffa dro ar ôl tro, mae gan y rhan fwyaf o bobl sy’n byw ar hyd coridorau’r M4 a’r A55, wedi’u gwahanu gan ardal wledig eang, anghenion plismona gwahanol iawn, a’u blaenoriaeth weithredol yw gweithio ar draws y ffin gyda gogledd-orllewin Lloegr.

Fel yr ysgrifennodd dirprwy brif gwnstabl Gwent, Mick Giannasi,

‘er y gallwn weld y gallai fod rhai manteision strategol o ddatganoli’r heddlu, mae yna risg weithredol ddifrifol hefyd... mae’r rhestr o fanteision posibl i mi yn un gymharol fyr’.

Roedd hefyd yn cwestiynu a oedd Llywodraeth Cymru wedi datblygu’r adnoddau a’r profiad i oruchwylio plismona ac er ei fod wedi nodi bod y berthynas rhwng y pedwar heddlu yng Nghymru a Llywodraeth Cymru wedi bod yn adeiladol, pe bai rôl Llywodraeth Cymru yn newid i fod yn un o atebolrwydd a darparu, credai y byddai hynny’n anochel yn arwain at newid yn natur ei pherthynas â’r gwasanaeth heddlu, ac un a allai fod yn llai cynhyrchiol yn y pen draw.

Roedd cyflwyno comisiynwyr heddlu a throseddu yn arwydd o ddatganoli go iawn a oedd yn grymuso cymunedau lleol i ddweud eu barn ar flaenoriaethau plismona ac i ddwyn cynrychiolydd etholedig i gyfrif. Rwy’n dymuno pob llwyddiant i’n cyd-Aelod blaenorol, Jeff Cuthbert, yn ei rôl newydd fel comisiynydd.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Unwaith, gwnaf.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am ildio. Mae newydd grybwyll y comisiynwyr heddlu a throseddu. Mae pedwar ohonynt newydd gael eu hethol yng Nghymru: dau o Blaid Cymru, dau Lafur, a phob un o’r pedwar o blaid datganoli’r heddlu.

Cawn weld am hynny pan fyddant wedi cael eu traed danynt yn eu swyddi, oni chawn? Fe addasodd y pedwar blaenorol eu barn rywfaint am hyn.

Byddai galwad Llafur am ddatganoli plismona, a gefnogir gan yr ymwahanwyr, yn cyflawni’r gwrthwyneb i ddatganoli go iawn mewn gwirionedd. Mae’r Prif Weinidog yn cyfeirio at yr argymhelliad i ddatganoli plismona i faer Manceinion yn y dyfodol fel model ar gyfer Cymru, ond wrth gwrs pwerau comisiynwyr heddlu a throseddu yn unig yw’r rheini, ac rydym eisoes wedi datganoli iddynt yng Nghymru. Felly, yr hyn y mae’r Prif Weinidog yn sôn amdano mewn gwirionedd yw cymryd mwy fyth o bŵer o’r rhanbarthau yng Nghymru a chanoli’r pwerau hynny yng Nghaerdydd, gan roi rheolaeth iddynt eu hunain dros benodi prif gwnstabliaid, atal prif gwnstabliaid o’u gwaith, galw ar brif gwnstabliaid i ymddeol neu ymddiswyddo, gosod cynlluniau pum mlynedd ar gyfer heddlu a throseddu, a gosod praeseptau a chyllidebau blynyddol i heddluoedd. Nid yw hynny’n rhywbeth rwy’n ei ystyried yn gynnig deniadol i Lywodraeth Cymru, o gofio bod y modd y mae Llafur yn mynd ati i wleidyddoli gwasanaethau cyhoeddus datganoledig mewn modd ymgripiol, a bygythiol yn aml, yn ddamniol, ac mae’r perygl y bydd hyn yn heintio plismona yn rhy fawr.

Mae ymroddiad Plaid Cymru i ddatganoli plismona yn darparu tystiolaeth bellach fod eu nod ideolegol—dinistrio’r Deyrnas Unedig a rhannu ei phobloedd—yn cael blaenoriaeth dros anghenion y bobl ledled Cymru, gyda’r rhan fwyaf ohonynt yn byw mewn rhanbarthau troseddol trawsffiniol.

Os mai amcan yr argymhelliad yw dinistrio’r Deyrnas Unedig, ai nod datganoli plismona i Fanceinion yw dinistrio strwythur Lloegr?

Rwyf fi wedi gorffen fy araith mewn gwirionedd. [Aelodau’r Cynulliad: ‘O.’].

Rwy’n ymddiheuro i Mark Isherwood. Roeddwn wedi meddwl eich bod yn cymryd yr ymyriad ac ymddiheuraf am hynny, ond mae’r pwynt wedi’i wneud ac mae wedi’i gofnodi. Galwaf ar Rhianon Passmore.

Diolch i chi, Lywydd. O ran y terfynau amser i allu craffu ar Fil Cymru drwy’r toriad a thu hwnt, a ydym yn argyhoeddedig fod yna ddigon o amser i ni allu gwneud hynny a chynhyrchu deddfwriaeth dda? Diolch.

Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad ar y system cyfiawnder troseddol a’r gwasanaeth prawf yn arbennig. Dros wyth mlynedd yn ôl erbyn hyn—yn ôl yng ngwanwyn 2008—cynhyrchais bapur polisi ar ran Plaid Cymru, o’r enw ‘Gwneud Ein Cymunedau’n Fwy Diogel’. Diben y papur hwnnw oedd gwella diogelwch cymunedol, ac roedd yn argymell datganoli’r system cyfiawnder troseddol fel y gallai Cymru, ymysg pethau eraill, fynd ar drywydd system cyfiawnder troseddol wahanol a oedd yn canolbwyntio ar fynd i’r afael ag achosion troseddu. Roeddwn yn pwyso ar fy mhrofiad o weithio fel swyddog prawf yn ymdrin â throseddwyr, yn ogystal â’r wybodaeth ddamcaniaethol a oedd gennyf, ar ôl ymarfer fel tiwtor proffesiynol gwaith cymdeithasol ym maes prawf. Roedd gennyf ddealltwriaeth dda o’r hyn oedd yn gweithio, a’r hyn nad oedd yn gweithio, i ffurfio llawer o’r casgliadau a nodwyd yn y papur hwnnw.

Rwy’n siŵr fod llawer o’r Aelodau yma yn cofio comisiwn Silk, a bod y comisiwn hwnnw wedi argymell y dylai rheolaeth dros gyfiawnder ieuenctid a phlismona gael eu datganoli ac y dylai pwerau cyfiawnder troseddol eraill ddilyn yn y dyfodol. Fel y gwyddom, mae Silk wedi cael ei roi i’r naill ochr. Ers hynny mae diffyg gweithredu ar elfennau cyfiawnder troseddol yr agenda honno wedi arwain at werthu a phreifateiddio rhan fawr o’r gwasanaeth prawf, a’i hollti gan Lywodraeth glymblaid yn San Steffan na chafodd unrhyw fandad gan Gymru i lywodraethu. Nid oedd unrhyw gymhelliad cryf dros yr ad-drefnu hwn, a phrin ei fod wedi bod yn llwyddiant.

Yn 2013, graddiodd y Weinyddiaeth Gyfiawnder bob un o’r 35 ymddiriedolaeth prawf yn y wlad hon ac yn Lloegr fel rhai da neu ardderchog. Felly, nid oedd unrhyw gyfiawnhad o gwbl dros ad-drefnu ar sail perfformiad. Mae canlyniadau’r newid hwn, sydd wedi’i gymell gan ystyriaethau ideolegol, yn fawr ac yn bellgyrhaeddol ac efallai’n wir na chânt eu gwireddu’n llawn am flynyddoedd lawer i ddod. Mae morâl ymhlith nifer o fy nghyn-gydweithwyr ar ei lefel isaf erioed. Mae staff yn y cwmni adsefydlu cymunedol—neu CRC—yng Nghymru wedi cael rhybudd y gallant ddisgwyl y caiff hyd at 44 y cant o’r staff eu diswyddo. Ceir rhaniad rhwng CRC a’r staff sy’n gweithio i’r gwasanaeth prawf cenedlaethol sy’n delio â throseddwyr risg uwch. Cyn preifateiddio, nid oedd unrhyw raniad o’r fath yn y gwasanaeth, a’r hyn sy’n werth ei ddeall yma yw bod pobl yn gallu newid gydag amser o ran y risg y maent yn ei greu. Felly, nid yw’n gwneud unrhyw synnwyr i rannu gwaith adsefydlu troseddwyr yn y modd hwn. Mae gwybodaeth a rennir rhwng CRC a’r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol yn llawn anawsterau bellach, pan ddylem fod yn gwneud cyfathrebu rhwng gweithwyr proffesiynol mor hawdd â phosibl, yn enwedig pan fyddwn yn sôn am bobl beryglus. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd preifateiddio’r gwasanaeth prawf yn arwain at ganlyniadau gwaeth i droseddwyr, yn ogystal â chanlyniadau gwaeth i’r cymunedau y mae’n ddyletswydd ar bawb ohonom eu gwasanaethu.

Ysgrifennais at y Prif Weinidog ar dri achlysur gwahanol yn ystod y Cynulliad diwethaf ynglŷn â fy mhryderon ynghylch preifateiddio’r gwasanaeth prawf a’r niwed y byddai’n ei achosi. Roedd yn cytuno â llawer o’r pwyntiau a wneuthum. Roedd hi’n drueni er hynny nad oedd y Blaid Lafur yn San Steffan yn cytuno hefyd, ac yn gwneud rhywbeth effeithiol yn ei gylch. Rwy’n gobeithio y gallwn ddysgu o hyn. Hoffwn feddwl y gallwn gytuno mai’r lle gorau i gadw pwerau ar hyn a phopeth arall yw yn y mannau sydd agosaf at y bobl y mae’r penderfyniadau’n effeithio arnynt. Collwyd cyfle gwych i ddiogelu cadernid ac uniondeb y gwasanaeth prawf. Yn ddi-os, byddwn yn talu pris am hynny, ond ni ddylem ganiatáu i gyfleoedd o’r fath gael eu colli eto.

Ymhlith y cwestiynau yn y Mesur hwn a fydd yn teimlo yn bell o fywyd pob dydd yw’r cwestiwn o awdurdodaeth. I lawer, bydd yn teimlo fel pryder i gyfreithwyr ac academyddion yn unig, ond mae agweddau ymarferol iddo y dylid mynd i’r afael â nhw yn y Mesur hwn os ydym o ddifri am gryfhau cynseiliau datganoli i ddelio â’r cynnydd yn y pwerau a ddaw i’r Siambr hon.

In the debate over the question of jurisdiction, it isn’t clear to me what the rationale is for maintaining the status quo. I hope it isn’t an instinct to put it in the ‘too difficult’ box, because it isn’t. The issue of maintaining the single jurisdiction for England and Wales runs the risk of being the legal equivalent of the idea of parliamentary supremacy—a sort of constitutional comfort blanket that has been held on to out of fear or inertia and that, frankly, fails to address the increasing complexities of the current democratic arrangements. A distinct legal jurisdiction for Wales is a limited legal change with significant practical advantages.

Just to be clear, I’m not arguing for the complete separation of courts and of judges. This isn’t a question about buildings or about people, or the colour of the robes or the crest above the chamber. In fact, there will be significant advantages for litigants and for the public if the legal personnel, be they judges or practitioners, are the same individuals, operating seamlessly in parallel jurisdictions of Wales and of England. It is not at all unusual in our common law tradition for lawyers to be dual-qualified in this way, so this is not an innovation. But with an expanding body of Wales-only law, coupled with a distinct geography, it would seem common sense, let along legally attractive, for this to be accompanied by a rule that the laws passed by this body affect only devolved Welsh laws and do not affect English law—otherwise known to all intents and purposes as a distinct Welsh jurisdiction. This is a pragmatic change, and it will have a positive effect of helping to avoid some of the border skirmishes, if you like, that are otherwise inevitable in drafting the law and in operating it.

But there is another issue to be considered as well. In the common law tradition to which we in Wales and England belong, judges are bound by precedent when interpreting the law. They are bound to follow the decisions of judges of higher courts in the same jurisdiction. With a single legal jurisdiction, precedent created in an English court on a matter that, in Wales, is devolved could affect a judge adjudicating a case in Wales, by virtue of being part of the same jurisdiction. This is actually more likely to happen with the proposed devolution of aspects of criminal contract and property law. It is very important that we have clear boundaries about what factors judges in Wales look to when deciding cases. This is in the interest of the public. The way to solve this is to recognise, at least with regard to devolved matters, that the law of Wales and the law of England are distinct. Judges deciding cases under Welsh law would not inadvertently affect English law, any more than judges deciding cases under English law would inadvertently bind judges in Wales. As the body of Welsh law expands, this will become more, not less, of an issue. It is not hard to solve. The work done in relation to the Welsh Government’s draft Bill, and the analysis of the recent stakeholder group, chaired by Mick Antoniw, offers a route-map here, and, importantly, this approach has benefits for both England and Wales.

One final point: this Bill seems to me to want to give the impression of a distinct jurisdiction without actually establishing it. The acknowledgement in the opening sections of the Bill, that a body of Welsh law exists, points to that. I believe that we need to take that acknowledgement one step further and introduce in this Bill a distinct Welsh jurisdiction.

A gaf fi ddweud ar y cychwyn fy mod yn sicr yn cefnogi byrdwn y cynnig hwn a hefyd yn gresynu nad yw Bil drafft Cymru yn darparu ar gyfer datganoli plismona a chyfiawnder? Arweiniodd toriadau Llywodraeth Dorïaidd y DU i gyllid plismona yn Lloegr at ostyngiadau sylweddol yn niferoedd Swyddogion Cymorth Cymunedol yr Heddlu yno. Felly, dylem longyfarch Llywodraeth Lafur ddiwethaf Cymru ar gytuno i ariannu’r cynllun i gyflogi Swyddogion Cymorth Cymunedol yr Heddlu ychwanegol yma, er gwaethaf y toriadau a orfodir ar awdurdodau heddlu Cymru gan y Swyddfa Gartref. Hefyd, dioddefasom yn sgil camau trychinebus San Steffan i breifateiddio’r gwasanaethau prawf, rhywbeth na fyddai wedi digwydd yma pe bai cyfrifoldeb dros y gwasanaeth prawf wedi cael ei ddatganoli i Gymru. Fodd bynnag, rwy’n gobeithio, Lywydd, y maddeuwch i mi am symud at un neu ddau o feysydd eraill y Bil yr hoffwn eu trafod, er mwyn cychwyn y drafodaeth ar un neu ddau o bethau eraill efallai ar gyfer dadl bellach.

Y cyntaf yw pleidleisiau i rai 16 i 17 oed, gan fy mod wedi cwrdd â nifer o bobl ifanc yn fy etholaeth, a gwnaeth eu lefel o ymwneud a diddordeb yn y broses wleidyddol a gwaith y Cynulliad Cenedlaethol argraff arnaf. Ac rwy’n meddwl ei bod yn hanfodol ein bod ni yma yn y Cynulliad nid yn unig yn canmol y lefel honno o ymwneud, ond hefyd yn adeiladu arni a sicrhau ei bod yn cael ei meithrin a’i chynnal. Yn y Bil Cymru drafft, mae cyfle i godi’r raddfa hon o ymwneud i uchelfannau newydd, gan fod y Bil yn rhoi potensial i ymestyn hawliau pleidleisio yn etholiadau Cymru i rai 16 a 17 oed. Mae rhai yn dadlau nad oes gan rai 16 a 17 oed brofiad bywyd i allu ysgwyddo’r cyfrifoldeb o bleidleisio. Rwy’n ofni nad wyf yn cytuno â hynny. Er enghraifft, yn ystod yr ymgyrch gyfredol ar gyfer refferendwm yr UE, rwyf wedi bod yn dyst i bobl ifanc yn dod at ei gilydd i drafod y materion. Mae eu trafodaethau wedi bod yn adeiladol ac wedi canolbwyntio ar obeithion a dyheadau ar gyfer ymwneud y DU ag Ewrop yn y dyfodol, yn hytrach na chodi bwganod a lledaenu camwybodaeth ar faterion fel mewnfudo. Byddai’n fantais enfawr i Gymru pe baem yn gallu buddsoddi’r raddfa honno o ymddiriedaeth yn ein pobl ifanc i’w galluogi i gymryd rhan lawn yn ein prosesau democrataidd gwleidyddol drwy ymestyn yr hawl i bleidleisio iddynt.

Fel y gwyddom, mae yna hefyd feysydd eraill yn y Bil sy’n galw am eglurhad wrth i ni symud ymlaen. Yn dilyn yr etholiad cyffredinol y llynedd, bydd fy nghyd-Aelodau’n gwybod bod y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan wedi lansio ymosodiad arall ar bobl sy’n gweithio drwy gyhoeddi’r Bil Undebau Llafur—ymosodiad sinigaidd a dialgar ar undebau llafur a oedd yn mynd ati’n arbennig i dargedu undebau fel fy un i, sef Unsain, sy’n trefnu ac yn cynrychioli gweithwyr yn y gwasanaethau cyhoeddus. Felly, rwyf am ddiolch i Lywodraeth flaenorol Cymru ac yn arbennig y Gweinidog gwasanaethau cyhoeddus blaenorol am y safiad cadarn a ddangoswyd nid yn unig wrth ymgyrchu yn erbyn y Bil hwnnw, ond hefyd o ran ei gwneud yn glir y byddai’r rhannau o Fil Cymru sy’n ymwneud â’r Bil Undebau Llafur mewn perthynas â gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu gwrthwynebu yma yng Nghymru.

Ar ôl ennill yr anghydfod gyda Llywodraeth y DU ynghylch diddymu’r Bwrdd Cyflogau Amaethyddol, rwy’n hyderus y bydd y Cynulliad presennol yn arddel safbwynt yr un mor gadarn pan fydd yn ystyried ei safiad ar y rhannau o’r Bil Undebau Llafur mewn perthynas â gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru sy’n dal yno, er gwaethaf y camu’n ôl a welwyd gan y Llywodraeth Dorïaidd ar nifer o’i chynigion cychwynnol. Mae gennym sail gref dros barhau’n hyderus ynglŷn â’n safbwynt cyfreithiol yn y maes hwn, ac rwy’n gobeithio, felly, y bydd Bil Cymru yn y pen draw yn cau’r drws ar y mater hwn ac yn cadarnhau ei bod yn amlwg nad yw materion cyflogaeth sy’n ymwneud â gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn faterion i’w cadw’n ôl a’u bod dan reolaeth lwyr Llywodraeth Cymru ddatganoledig.

Rwy’n galw ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.

Diolch, Lywydd. A gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu i’r ddadl ei hunan ac a gaf ddweud ar y dechrau ein bod ni’n cefnogi, ar y meinciau hyn, gynnig Plaid Cymru ac yn gwrthod gwelliant y Torïaid?

A gaf i ddechrau gan ddelio â rhai o’r pwyntiau y gwnaeth Steffan Lewis eu codi ynglŷn â phlismona? Wel, rŷm ni o blaid datganoli plismona. Mae’n wir i ddweud, yn San Steffan yr wythnos hon, fod y Blaid Lafur wedi ymatal, ond dim ond o achos y ffaith ein bod ni’n credu bod hwn yn rhywbeth a ddylai gael ei ddelio ag e o dan Fesur Cymru, ac nid o dan Fesur arall. Pam na ddylai pobl Cymru gael yr un hawliau â phobl yr Alban, Gogledd Iwerddon, a hyd yn oed pobl Llundain? Nid wyf erioed wedi clywed unrhyw ddadl sydd yn cefnogi pam dylai hynny digwydd.

Wrth gwrs, ynglŷn ag awdurdodaeth, mae sawl siaradwr wedi siarad am hynny, a’r ffaith bod awdurdodaeth yn rhywbeth sydd â ‘mystique’, fel y dywedodd Mick Antoniw, ond mae’n rhywbeth sydd yn hollol arferol: lle mae gyda chi gorff sydd yn pasio deddfwriaeth, mae awdurdodaeth yn tueddu i ddilyn yn awtomatig. Nid felly mae wedi bod yng Nghymru, ond felly mae wedi bod ym mhob rhan arall o’r byd, ac nid wyf yn deall pam ddylai Cymru fod yn wahanol, felly.

In terms of the Bill itself, well, it’s an improvement on the previous Bill. It was a low bar that the previous Bill had set. Let’s remind ourselves—the issue with the single jurisdiction came into focus because the obsession with preserving the jurisdiction was so strong under the previous Bill that it actually reversed the devolution process back before 1999 in some instances. Now we have before us a Bill that has potential but needs a lot of work. There’s a great deal of detail in the Bill that needs to be examined. We are already in the process of doing that, although I’m concerned about the timetable that’s been allocated for the Bill within the House of Commons—apparently two days in committee is going to be allocated. That causes us great concern. This can’t be rushed because this is a fundamental change in the devolution structure that needs proper scrutiny and should not be rushed, then, through the House of Commons.

There are some areas where there appear to be anomalies. For example, most of the criminal law will be devolved, the law on public order will be devolved, and yet alcohol licensing will not be devolved. One of the reasons given to me why licensing couldn’t be devolved was because of public order. Public order will be devolved. Teachers’ pay and conditions—there is already an agreement in principle to devolve that, yet it appears on the face of the Bill as something that would be reserved. If it stays there, then in order to devolve those powers, as agreed to this institution, there would need to be an Act amending the Bill in its current form.

Then, of course, we have the justice impact test and the justice impact assessments, which appear to serve no purpose at all other than to provide an exercise for Government to assess what a particular Bill means for the justice system. And then nothing happens—it simply runs into the sand. I am not clear what possible reason those justice impact assessments are there for, nor what purpose they serve, because they don’t appear elsewhere in other devolution settlements.

When it comes to income tax, I’m not content that income tax devolution can occur without the consent of this Assembly. There would need to be, for example—and the Scots have done this—at least an agreement on the fiscal framework before that devolution takes place. I think that it’s important that there’s the consent of this elected Parliament, as it soon will be, I hope, on behalf of the people of Wales.

Can I turn to what Mark Isherwood said? [Interruption.]

Diolch i chi am ildio, Brif Weinidog. Rwy’n clywed yr hyn a ddywedwch ar fater datganoli treth incwm, ond a fyddech hefyd yn cytuno ei bod yn bwysig i ni gael eglurder ar y mecanwaith a ddefnyddir i ostwng y grant bloc yn sgil datganoli treth incwm, fel na fydd Cymru ar ei cholled mewn gwirionedd yn y tymor hir?

Dyna’r fframwaith cyllidol. Ond mae angen cael cytundeb ar waith fel nad yw Cymru ar ei cholled, os caf ei roi yn y termau hynny. Ar hyn o bryd, wrth gwrs, gallai’r Bil fel y mae wedi’i eirio osod dyletswydd arnom heb fframwaith priodol yn ei le. Nid wyf yn credu bod hynny’n iawn, ac rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau’n cytuno bod angen gosod fframwaith ar waith fel nad yw pobl Cymru ar eu colled.

Gadewch i mi ymdrin â Mark Isherwood. Nawr, fe wnaeth—[Torri ar draws.]. Na, na—mae’n haeddu ymateb, a bod yn deg. Yr anawsterau gyda’r dadleuon y mae’n eu cyflwyno yw hyn: bydd y rhan fwyaf o’r gyfraith droseddol yn cael ei datganoli. Y rhan fwyaf ohoni. Felly byddwn yn wynebu sefyllfa, pe bai’n cael ei ffordd, ymhen 20 neu 30 mlynedd o bosibl, pan fydd y broses o lunio cyfraith droseddol yn fater ar gyfer y sefydliad hwn yn bennaf, ond byddai’r broses o’i gorfodi’n cael ei chyflawni gan yr heddlu, a fydd yn atebol i Whitehall yn unig. Nid yw hynny’n gwneud synnwyr, yn fy marn i. Felly, mewn geiriau eraill, mae gennych awdurdodau gorfodi heb unrhyw gyfrifoldeb nac atebolrwydd o gwbl i’r ddeddfwrfa sy’n pasio’r cyfreithiau yn y lle cyntaf. Ni all hynny fod yn iawn, does bosibl? Rwy’n siŵr ei fod yn gweld hynny.

Mae’n gweld hon fel dadl ymwahanol, wel, nid wyf yn ei gofio’n dadlau’n gryf na ddylai plismona gael ei ddatganoli i Ogledd Iwerddon am y rheswm hwnnw. Nid wyf yn cofio iddo ddadlau’n gryf y dylai plismona gael ei dynnu o gymhwysedd Llywodraeth a Senedd yr Alban gan y byddai’n arwain, yn anochel, at annibyniaeth i’r Alban. Nid wyf yn ei gofio’n mynnu y dylid diddymu pwerau Maer Llundain mewn perthynas â’r Heddlu Metropolitanaidd am y byddai hynny’n anochel yn peri i’r Deyrnas Unedig gael ei thanseilio. Nid yw hon yn ddadl ymwahanol. Mae hon yn ddadl y dylai Cymru gael ei thrin yn yr un modd â’r Alban a Gogledd Iwerddon. [Anghlywadwy] Wrth gwrs.

Mae’n ddrwg gennyf os rhoddais yr argraff fy mod wedi dweud ei bod yn ddadl ymwahanol. Nid oeddwn yn dweud ei bod yn ddadl ymwahanol. Dywedais efallai mai dyna’r cymhelliad i’r blaid ymwahanol, yn hytrach na’r hyn sy’n eich cymell chi o bosibl.

Wel, mae ei blaid ef yn yr Alban o blaid gweld plismona’n cael ei drin yn yr Alban. Felly, a yw ei blaid yn yr Alban yn griw o ymwahanwyr am eu bod yn defnyddio’r ddadl honno felly? Nid wyf yn meddwl y gallwn gael safonau dwbl mwyach o ran datganoli i Gymru. Fel y dywedais o’r blaen, dylai Cymru gael ei thrin yn ôl yr un egwyddorion a’r un llinellau â’r Alban a Gogledd Iwerddon yn wir.

Felly, i mi, y cwestiwn yw hwn: mae’n gwneud y pwynt fod comisiynwyr yr heddlu a throseddu yn cynrychioli elfen o ddatganoli, ac mae yna elfen o wirionedd yn yr hyn a ddywed. Ond i mi, mater i’r sefydliad hwn yw a ddylid cael comisiynwyr yr heddlu a throseddu ai peidio. Yn wir, ni chawsom ddewis; cawsant eu gorfodi arnom gan y Senedd yn San Steffan, pan allai’r penderfyniad fod wedi bod yn un ar gyfer pobl Cymru mewn gwirionedd. Efallai y byddent wedi penderfynu eu bod eu heisiau. Ond ni chafodd y penderfyniad hwnnw ei roi gerbron pobl Cymru. Rwy’n ei atgoffa hefyd, wrth gwrs, fod yr holl ymgeiswyr yn etholiadau comisiynwyr yr heddlu a throseddu nad oedd eisiau gweld plismona’n cael ei ddatganoli i gyd wedi colli, gan gynnwys, wrth gwrs, ei gomisiynydd heddlu a throseddu ei hun yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru nad oedd eisiau datganoli plismona, ond a oedd hefyd eisiau i’r gwasanaeth tân fod heb ei ddatganoli, ac fe gollodd o gryn dipyn. Dylai hynny ddweud wrtho lle mae pobl Cymru’n sefyll ar y mater hwn.

Crybwyllwyd mater ehangach y system gyfiawnder. Rwy’n gwybod bod gan arweinydd yr wrthblaid farn gref ar y gwasanaeth prawf, fel rhywun sydd wedi gweithio yn y gwasanaeth prawf, ac rwy’n cytuno â llawer o’r hyn y mae wedi’i ddweud. Fe fydd yn gwybod bod y Bil drafft a gyflwynwyd gennym yn edrych ar ddatganoli’r system gyfiawnder, ond ymhen ychydig o flynyddoedd. Y rheswm pam y mae hynny’n synhwyrol i mi yw y gall datganoli’r heddlu ddigwydd yn weddol hawdd. Mae’n fater syml o fabwysiadu strwythur sy’n bodoli eisoes. O ran y system gyfiawnder, yn enwedig y carchardai, ni fu gan Gymru system garcharau integredig erioed, yn wahanol i’r Alban a Gogledd Iwerddon. Byddai’n rhaid iddi gael ei chreu ac mae hynny’n cymryd amser. Felly, mae angen gwneud rhagor o waith ar sut y gallai’r system gyfiawnder gael ei ffurfio yn y dyfodol. Ond rwy’n rhannu ei phryderon ynglŷn â’r gwasanaeth prawf. Rwy’n rhannu ei phryderon nad yw cyfiawnder ar gael i bobl mwyach.

Bûm yn gweithio mewn rhan wahanol o’r system iddi hi, ac rwy’n cofio dyddiau pan oedd pobl yn cael cynrychiolaeth. Nid yw hynny’n wir yn awr. Mae’r llysoedd yn llawn o ymgyfreithwyr drostynt eu hunain yn awr. Rhaid egluro’r gyfraith iddynt. Mae hynny’n golygu, wrth gwrs, fod gennych bobl yn eithaf aml yn y llysoedd teulu sydd am sicrhau eu bod yn gallu gweld eu plant—mae’n bosibl fod eu plant mewn gofal—maent yn ymgyfreithwyr drostynt eu hunain ac maent yn cystadlu yn erbyn cyfreithwyr awdurdodau lleol. Nid oedd hynny’n digwydd yn y gorffennol oherwydd bod cymorth cyfreithiol ar gael. Nid yw hynny’n deg. Mae gennym lysoedd troseddol yn llawn o bobl heb gynrychiolaeth; rhaid egluro’r gyfraith iddynt ac maent yn cystadlu yn erbyn erlynwyr sy’n gyfreithwyr. Nid yw hynny’n deg. Mae hefyd yn golygu bod y llysoedd bellach yn treulio llawer iawn o amser yn egluro’r gyfraith i bobl ac mae hynny’n arafu gwaith y llysoedd. Felly, mewn gwirionedd, os ydych yn arbed arian, mae’n ymddangos, drwy dorri cymorth cyfreithiol, nid yw ond yn golygu mwy o gost yn y system llysoedd. Mae’r hyn a digwyddodd gyda chymorth cyfreithiol wedi bod yn warthus. Mae cynrychiolaeth wedi diflannu.

Mae’r system gyfiawnder wedi rhoi’r argraff fod Cymru yn rhyw fath o atodiad i’r system gyfiawnder. Ceir llawer llai o lysoedd ac mae’n llawer anoddach sicrhau mynediad at gyfiawnder bellach. Mae yna ddadleuon, i mi, dros edrych ar ddatganoli’r system gyfiawnder, er bod yn rhaid i mi ddweud, o fy safbwynt i, byddai’n rhywbeth a fyddai’n cymryd peth amser. Byddai’r awdurdodaeth ar wahân yn golygu system llysoedd ar wahân. Rwy’n credu ei fod yn ateb deniadol i gael awdurdodaeth benodol yn ffurfiol, ond rhannu’r system llysoedd. Ond nid rhannu’r system llysoedd o ran peidio â chael unrhyw lais ynddi ac nid rhannu system llysoedd sy’n cael ei gweinyddu’n gyfan gwbl o Whitehall, ond system llysoedd wedi’i rhannu go iawn a all ddarparu system gyfiawnder i bobl Cymru.

Wel, gwyddom fod yna rywfaint o drafodaeth i ddod ar y Bil hwn. Mae yna nifer o feysydd lle bydd cytundeb. Mae rhai meysydd lle na fydd fawr o gytundeb, yn amlwg. A yw’r Bil yn rhoi cyfle i symud Cymru ymlaen o ran datganoli pwerau pellach? Yr ateb yw ‘ydy’, ond y peth trist yw na all fod yn setliad cynaliadwy oherwydd y gwrthwynebiad i bethau fel awdurdodaeth, y gwrthwynebiad i bethau fel plismona. I mi, byddai’n well manteisio ar y cyfle yn awr i gael Bil sy’n gallu gwrthsefyll prawf amser yn hytrach na gweld ein hunain, fel rwy’n amau ​​y byddwn, yn ôl ymhen pum mlynedd yn edrych ar y materion roedd y Bil hwn ar ei ffurf bresennol yn methu â mynd i’r afael â hwy. Rwy’n credu bod hynny’n drueni, ond rwy’n edrych ymlaen at y trafodaethau yn y Senedd hon a Senedd y DU, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn cael y pwerau cywir i allu cyflawni dros bobl Cymru.

Galwaf ar Steffan Lewis i ymateb i’r ddadl.

Diolch i’r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Diolch i David Melding am ei sylwadau caredig, er bod yn rhaid i mi ddweud wrtho fy mod wedi dyfynnu Robert Peel er mwyn cynnwys naws hanesyddol yn unig ac nid o unrhyw gydymdeimlad at ei blaid. Ond mae’n codi pwynt pwysig ynghylch yr angen am lefel o gysondeb ar draws cyfansoddiad y Deyrnas Unedig, ac mae’n hollol iawn i ddweud, er ein bod ni ym Mhlaid Cymru yn cefnogi sefydlu gwladwriaeth Gymreig, cyhyd ag y bo Cymru yn rhan o’r Deyrnas Unedig rydym am iddi weithio cystal ag y gall dros bobl y wlad hon.

Soniodd Sian Gwenllian am fynediad at gyfiawnder. Sylfaen waelodol democratiaeth yw cael mynediad at gyfiawnder, ac roedd hi’n cysylltu hynny, wrth gwrs, â’r hawl i gael mynediad at gyfiawnder yn ein dwy iaith swyddogol.

O ran cyfraniad Mick Antoniw, croesawaf yn fawr ei optimistiaeth ac rwy’n cytuno’n llwyr fod y rhesymeg sydd wrth wraidd rhestr Llywodraeth y Deyrnas Unedig o gymalau cadw angen peth eglurhad. Ac rydym yn cytuno, wrth gwrs, â’r eglurhad a roddodd o weithrediad ymarferol awdurdodaeth benodol.

Crybwyllodd Dai Lloyd y pwynt hanfodol hwn: er mwyn mynd i’r afael o ddifrif â phroblem aildroseddu, sy’n dal ar lefel uchel yng Nghymru, mae’n gwneud synnwyr perffaith i ddod â’r holl asiantaethau sy’n gyfrifol at ei gilydd yn rhan o wasanaeth cyhoeddus Cymreig cydlynus wedi’i ddatganoli. Ac wrth gwrs, aeth arweinydd yr wrthblaid i’r afael â sgandal preifateiddio’r gwasanaeth prawf, a siaradodd am y rhwystrau artiffisial sy’n bodoli rhwng gwahanol asiantaethau sy’n ymdrin â gwahanol droseddwyr, a rhoddodd rybudd sobreiddiol i ni am ddyfodol y gwasanaeth prawf ar ôl datganoli.

Gwnaeth Jeremy Miles y pwynt dilys fod corff cynyddol o gyfraith Cymru yn galw am ddiweddaru ein system gyfreithiol mewn modd pragmataidd, a’r her a gododd ynghylch system cyfraith gyffredin o osod cynsail mewn un rhan o’r awdurdodaeth a fyddai’n cynnwys pob rhan ohoni. Ehangodd Dawn Bowden y ddadl ar ddyfodol datganoli i gynnwys ymestyn yr etholfraint etholiadol i gynnwys rhai 16 a 17 oed. Wrth gwrs, mae hynny’n rhywbeth rwyf fi a grŵp Plaid Cymru yn ei gefnogi’n llwyr.

Rwy’n croesawu’n fawr y gefnogaeth gan y Prif Weinidog i gynnig Plaid Cymru heddiw, er ei bod yn drueni ei bod yn ymddangos bod methiant Llafur i bleidleisio gyda Phlaid Cymru yn San Steffan yr wythnos hon yn seiliedig ar fater technegol yn fwy na dim byd arall. Ond roedd yn iawn, wrth gwrs, i dynnu sylw at yr anghysondebau yn y Bil Cymru cyfredol: mae yna faterion sydd wedi’u cysylltu’n annatod lle mae rhai wedi’u datganoli neu’n mynd i gael eu datganoli ac eraill yn dal i fod wedi’u cadw’n ôl. Unwaith eto, mae hynny’n mynd yn ôl at y pwynt a wnaed yn gynharach am y rhesymeg sydd wrth wraidd ymagwedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig tuag at ei rhestr o gymalau cadw, yn arbennig, er ein bod yn gobeithio y bydd hynny’n cael sylw.

Mae’r asesiadau o’r effaith ar gyfiawnder yn offeryn a fydd yn berthnasol, mae’n ymddangos, i Gymru yn unig ac nid i unrhyw un o weinyddiaethau datganoledig eraill y Deyrnas Unedig, ac roedd y Prif Weinidog yn llygad ei le yn codi amheuon ynglŷn â hynny. Rwy’n croesawu’n fawr y cadarnhad a roddodd heddiw ei fod yn gefnogol i weld Cymru yn cael ei thrin fel cenedl gyfartal o fewn y Deyrnas Unedig, ac i setliad datganoli sy’n adlewyrchu hynny.

Ac yna Mark Isherwood. Roedd yr eironi o gael eich galw yn ymwahanwr gan ymynyswr gwrth-UE yn uchafbwynt arbennig. [Chwerthin.] Ond fe ddywedaf fy mod yn methu â deall pam y mae’n gwrthwynebu dod â gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn nes at ei gilydd er mwyn gwella canlyniadau i bobl ac er mwyn sicrhau mwy o atebolrwydd, er bod hynny, fel y nododd y Prif Weinidog, yn rhywbeth sy’n cael ei dderbyn gan ei blaid yn yr Alban. [Torri ar draws.] Ni fyddaf yn cymryd ymyriad.

Mae Plaid Cymru yn edrych ymlaen yn awr at weithio gydag eraill i ddarparu cenedligrwydd Cymreig cryfach sydd, yn ei dro, yn arwain at welliannau sylweddol i fywydau ein cyd-ddinasyddion o ddydd i ddydd. Ac i gloi, Lywydd, hoffwn dalu teyrnged i swyddogion yr heddlu heddiw am eu gwaith yn cadw ein cymunedau’n ddiogel ac yn wir, i holl aelodau ein gwasanaethau brys. Yn aml iawn yn y dadleuon hyn, mae eu hymdrechion yn cael eu hanwybyddu, ond hoffwn gofnodi diolch Plaid Cymru iddynt ac rwy’n siŵr y byddai’r Cynulliad cyfan yn ymuno â mi i wneud hynny.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.