Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies, a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw dadl Plaid Cymru, ac rydw i’n galw ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6115 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn gresynu bod y rhagfarn tuag at y rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl, neu sydd wedi cael problemau iechyd meddwl, yn parhau, a’r effaith a gaiff hyn ar gyflogaeth, incwm a llesiant y rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl.

2. Yn credu y dylai addysg yn ymwneud ag iechyd meddwl ddechrau pan fo disgyblion yn ifanc ac y dylai ysgolion gael yr adnoddau i hyrwyddo llesiant ymysg pob disgybl.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) parhau i fynd i’r afael â rhagfarn a chwilio am bwerau dros gyfraith cyflogaeth er mwyn gallu cryfhau ffyrdd o ddiogelu pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn y gwaith; a

b) sicrhau bod yr holl wasanaethau cyhoeddus yn archwilio ffyrdd y gellir gwella eu harferion eu hunain i gyfrannu at well iechyd meddwl.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o gael cyflwyno’r cynnig yma. Rydw i’n edrych ymlaen at y drafodaeth y prynhawn yma, a hithau yn wythnos lle rydym ni wedi bod yn nodi Diwrnod Rhyngwladol Iechyd Meddwl.

Yn gyffredinol, rwy’n meddwl bod yna ddwy fath o drafodaeth rydym yn eu cael pan fyddem ni’n siarad am iechyd meddwl: yn gyntaf, y ffordd mae’r gwasanaeth iechyd yn ymateb i bobl sydd angen triniaeth. Er enghraifft, yn aml mi soniwn ni am driniaeth yn cael ei gadael yn rhyw hwyr, ac yn y blaen. Mae’r ail yn ymwneud â’r ffordd mae cymdeithas yn ehangach yn ymddwyn tuag at y rhai sydd efo neu sydd wedi bod â phroblemau iechyd meddwl. Bwriad y ddadl yma heddiw ydy trafod yr ail agwedd yna. Mae’n anodd iawn trafod y ffordd orau o gael mynediad at driniaeth i bobl yn sydyn, ond os bydd y gymdeithas yn ehangach yn rhwystro adferiad pobl drwy wahaniaethu, er enghraifft, yna bydd wastad cyfyngiadau ar beth all yr NHS ei gyflawni.

The bare facts I think speak for themselves. One in four adults are likely to have a mental health problem in any one year. This will have a profound impact on their lives and ability to sustain relationships, employment, or perhaps just to get through the day. Equally challenging is the estimate that only about a quarter of people with a mental health problem receive ongoing treatment, leaving the majority of people grappling with mental health issues on their own. The latest estimates from the labour force survey show that stress accounted for 35 per cent of all work-related ill health cases and 43 per cent of all working days lost due to ill health. The cost of mental health problems in Wales is estimated at £7.2 billion a year, and this includes the cost of health and social care provided for people with mental health problems—the cost to the Welsh economy as a result of people being unable to work due to their distress. The cost associated with poor mental health in the workplace amounts to nearly £1.2 billion a year alone, equivalent to £860 for every employee in the Welsh workforce.

Often, front-line staff in our public services are more likely to experience problems than people in other industries, and also less likely to receive help. This is why we have specifically asked for public services to examine how their own practices can be improved as part of this motion.

It is, sadly, beyond doubt that widespread discrimination adds to the problems faced by people with mental illness. Many people with mental illness are subjected to systematic disadvantages in many—you could argue most—areas of their lives. These forms of social exclusion occur at home, at work, in personal life, in social activities, in healthcare and also in the media, too.

But the Time to Change campaign has been effective in challenging certain aspects of discrimination, and attitudes towards people with mental illness are more favourable, according to the survey, in 2014 than they were in 2008. I’ll give you response rates to a number of statements given as part of that survey. The first one: ‘anyone with a history of mental problems should be excluded from public office’—from 21 per cent agreeing in 2008, that fell to 16 per cent agreeing in 2014. Another statement: ‘it’s frightening to think of people with mental problems living in residential neighbourhoods’, down from 16 per cent agreeing to 12 per cent. ‘I would not want to live next door to someone who has been mentally ill’, down from 12 per cent to 9 per cent. ‘People with mental illness should not be given any responsibility’, down from 15 per cent to 11 per cent. So, a move in the right direction, but, of course, those figures are still far, far too high, and it says a lot about attitudes in society. It’s still the case that problems persist.

Employment is one area where people with mental health problems are less likely to flourish. They’re less likely to be in employment and, when they’re in employment, they’re less likely to be given help. Unemployment and mental health problems appear to have a causal link both ways. People with mental health problems are much less likely to be in paid employment and people who have been unemployed for at least six months are more likely to develop depression or other mental health conditions, so creating a cycle of problems.

I’ll give you one figure: around a third of new jobseeker’s allowance claimants reported that their mental health deteriorated over a four-month period, while those who entered work noted improved mental health. My colleagues will elaborate on those points in their own contributions this afternoon.

Rydym ni hefyd wedi tynnu sylw at addysg yn benodol yn y cynnig yma. Rydym ni’n gwybod bod llawer iawn o ymyrraeth yn digwydd yn y blynyddoedd cynnar er mwyn sicrhau bod plant yn cael y dechrau gorau posib, ond mae’n dod yn fwyfwy amlwg i ni fod yr arddegau’r un mor bwysig. A dyna pam rydym ni am i ysgolion fod yn barod i hybu iechyd meddwl da ymhlith yr holl ddisgyblion.

Mae yna arfer da; mae yna waith rhagorol yn cael ei wneud yn barod. Roedd yr Samariaid yn y Pierhead yma yn gynharach yn yr wythnos yn amlinellu’r cynlluniau sydd ganddyn nhw i weithio efo ysgolion ar draws Cymru. Mi oedd hi’n dda siarad efo tîm Hafal yn y Cynulliad echdoe, yn siarad am eu cynllun Clic, sydd yn creu fforwm ar-lein ar gyfer pobl ifanc a hŷn sydd am gael cymuned i drafod yr hyn sydd yn eu poeni nhw oherwydd y problemau iechyd meddwl. Mae camau fel hyn i’w canmol.

Yn olaf, mae’n rhaid inni gydnabod bod hybu iechyd meddwl da hefyd yn ymwneud â’r amgylchedd ehangach. Mae angen mynediad at fannau gwyrdd, mae angen mynediad at weithgarwch corfforol, fel rydym ni wedi bod yn ei drafod mewn dadl yn gynharach heddiw. Dyna pam byddwn ni’n gwrthod gwelliant y Ceidwadwyr. Mae therapïau siarad yn bwysig, ond nid dyna’r unig beth ychwanegol y dylai wasanaethau cyhoeddus eraill fod yn ei wneud. Mae’r gwelliant yn rhy gul a dyna pam rydym ni’n mynd i fod yn pleidleisio yn erbyn hwnnw.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

Mi gyfeiriaf i hefyd at welliant y Llywodraeth. Efo’r hinsawdd wleidyddol fel y mae, allwn ni ddim, rydw i’n meddwl, ymddiried yn Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol i beidio â thynnu amddiffyniad yn ôl i bobl sy’n agored i niwed yn y gweithle. Mae yna arwyddion, onid oes, bod y Ddeddf Cydraddoldeb 2010 ar radar y Llywodraeth yn dilyn y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd. Felly, rydym ni’n teimlo y byddai’n anghyfrifol i Lywodraeth Cymru beidio â cheisio cael y pwerau dros gyfraith gyflogaeth fel y gall pobl mewn gweithleoedd yng Nghymru gael eu hamddiffyn a chael yr amddiffyniad maen nhw’n ei haeddu. Cefnogwch y cynnig fel y mae o heddiw. Rwy’n edrych ymlaen at gyfraniadau’r Aelodau’r prynhawn yma.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Angela Burns i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) rhoi terfyn ar weithio digyswllt wrth ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl; a

b) gweithio ar draws y sector cyhoeddus i godi ymwybyddiaeth o faterion iechyd meddwl, gan hyrwyddo technegau ataliol, fel therapïau siarad ac ymwybyddiaeth ofalgar.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon heddiw. Mae’r materion a nodwch yn eich cynnig wedi cael cryn dipyn o sylw, mewn gwirionedd, yn y Cynulliad yn ystod yr wythnosau diwethaf. Ond rwy’n credu, fel chi, ei bod yn bwysig iawn canolbwyntio ar y stigma sydd ynghlwm wrth gyflyrau iechyd meddwl, gan y gall effeithio ar unigolyn am weddill ei oes.

Fel y dywedoch, bydd un o bob pedwar ohonom yn dioddef o ryw fath o broblem iechyd meddwl, boed yn iselder, sef y mwyafrif llethol, gorbryder, dementia, iselder amenedigol neu salwch seicotig. Am ei fod yn effeithio ar gymaint ohonom, mae’n rhaid i ni feddwl tybed pam rydym yn ei gwneud mor anodd i’r rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl gredu eu bod yr un mor werthfawr i gymdeithas ag unrhyw un arall. Er enghraifft, os edrychwch ar y dystiolaeth ar gyfer y rhai sydd wedi cael salwch seicotig, mae’n amlwg mai un cyfnod o salwch yn unig y bydd un o bob tri yn ei gael, ac eto, ar ôl mynd yn rhan o’r system, gall fod yn anodd iawn iddynt dorri’r cylch, symud ymlaen, dysgu sut i ymdopi â’u salwch a dychwelyd i fyd addysg neu’r gweithle. Dangosir bod stigma, ac ofn stigma, yn chwarae rhan fawr yn yr anallu hwn i ailintegreiddio. Bydd traean arall yn ymdopi drwy feddyginiaethau, ac unwaith eto, mae’r un peth yn wir am yr ystadegyn hwnnw—mae stigma, ac ofn stigma, wedi ei gwneud yn anodd iawn dychwelyd i’r gweithle. Os edrychwch ar y bobl sydd heb waith oherwydd iechyd meddwl—y dyddiau hyn maent yn tueddu i fod yn bobl yn eu 40au, 50au a 60au—ar adeg pan oedd y byd hyd yn oed yn fwy anodd i bobl â phroblemau iechyd meddwl nag y mae heddiw.

Mae’r bobl rwy’n siarad â hwy am eu problemau iechyd meddwl yn sôn am yr hyn rwyf wedi ei alw’n ‘chwa o anghymeradwyaeth’. Mae pobl ifanc yn eu harddegau wedi dweud wrthyf fod pobl yn dychryn am eu bod yn hunan-niweidio, nid yw eu teuluoedd yn eu deall, neu credant fod angen iddynt ddod at eu coed os ydynt yn cael trafferth gydag anhwylderau bwyta. Weithiau, gallai person sydd â phroblemau iechyd meddwl—ac rwy’n pwysleisio’r gair ‘gallai’—droi at alcohol neu gyffuriau i ymdopi. Mae’r rhan fwyaf o bobl ddigartref, y rhai ar y stryd, yn dioddef o broblem iechyd meddwl sylfaenol ac i fod yn onest, nid yw pobl yn hoffi’r digartref—y weino digartref sy’n loetran o gwmpas mynedfa’r archfarchnad—ond yr hyn nad ydynt yn ei weld yw’r person sydd wedi colli popeth, ac fel arfer, yr achos sylfaenol yw diffyg cefnogaeth neu ddiagnosis cynnar o gyflwr iechyd meddwl. Efallai mai dyma’r broblem, gan fod coes neu fraich sydd wedi torri yn hawdd i’w gweld, mae cyflyrau cronig yn cael eu derbyn, mae pobl sydd â chanser neu broblemau’r galon yn gymharol hawdd i sylwi arnynt a’u cefnogi neu gydymdeimlo â hwy, ond iechyd meddwl—maent yn anweladwy, yn anodd eu hadnabod, ac yn aml yn agored i’w camddehongli.

Bob blwyddyn yng Nghymru, mae rhwng 300 a 350 o bobl yn marw o hunanladdiad, ac mae’r ffigurau diweddaraf yn dangos mai dyna yw prif achos marwolaeth i rai rhwng 20 a 34 oed. Mae pobl sydd wedi cael diagnosis o gyflwr iechyd meddwl mewn perygl arbennig, gyda 90 y cant amcangyfrifedig o’r bobl sy’n ceisio marw, neu yn marw, drwy hunanladdiad ag un neu fwy o gyflyrau iechyd meddwl. Ceisio cyflawni hunanladdiad, cyffuriau, alcohol—dyma’r pethau nad yw cymdeithas yn eu hoffi, ond nid ydym yn edrych y tu hwnt i hynny i weld beth yw’r achos, ac mae hynny’n atgyfnerthu’r stigma difrïol y bydd person sydd â phroblem iechyd meddwl yn aml yn ei deimlo; chwa o anghymeradwyaeth.

Bydd addysgu pobl ifanc yn mynd yn bell i wrthsefyll hyn. Rydym eisoes yn well am dderbyn anableddau corfforol ac mae plant yn dysgu am faterion iechyd personol a materion amgylcheddol, am fod ysgolion yn canolbwyntio ar y ffrydiau hyn. Byddem yn hoffi gweld gwaith yn cael ei gomisiynu, Ysgrifennydd y Cabinet, ar y ffordd orau o roi dealltwriaeth o faterion iechyd meddwl i blant ifanc. Yn yr ysgol uwchradd, mae hyn hyd yn oed yn fwy pwysig oherwydd y straen eithriadol sydd ar ein pobl ifanc.

Gan droi at ran arall o’ch cynnig, mae’n hanfodol addysgu cyflogwyr, boed yn gyflogwyr preifat neu gyhoeddus, ac yn arbennig, addysgu’r gwasanaethau hynny sy’n rhyngwynebu ag aelodau o’r cyhoedd er mwyn sicrhau mynediad a pharch cydradd i bobl â phroblemau iechyd meddwl. Rwy’n meddwl bod ymgyrch Amser i Newid wedi cyfrannu llawer iawn tuag at wneud hyn, ac roedd yn bleser mawr gennyf gyfarfod â hyrwyddwyr yr ymgyrch Amser i Newid ddydd Llun yr wythnos hon a ddaeth o gwmpas gyda’u ci cymorth i siarad â ni am y materion hyn.

Felly, nid oes gan y Ceidwadwyr Cymreig gweryl gyda Phlaid Cymru ynglŷn â’u cynnig, heblaw am saith gair:

‘a chwilio am bwerau dros gyfraith cyflogaeth.’

Roeddwn yn drist o weld y pwyslais cenedlaetholgar hwn ar yr agenda, oherwydd mae hon yn agenda nad yw fel arfer yn ein gwahanu. Felly, rydym wedi diwygio—ac rwy’n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Paul Davies—ac os gwrthodir ein gwelliant, byddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth, sy’n anffodus, oherwydd, ym mhob ffordd arall, rydym yn cyd-fynd yn llwyr â’r cynnig hwn, ac rwy’n diolch i chi am ei gyflwyno.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Yn is-bwynt 3a, dileu ‘a chwilio am bwerau dros gyfraith cyflogaeth er mwyn gallu cryfhau ffyrdd o ddiogelu pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn y gwaith’ a rhoi yn ei le:

‘yn y gweithle a gweithio gyda chyflogwyr i sicrhau cefnogaeth i bobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn y gwaith.’

Cynigiwyd gwelliant 2.

Yn ffurfiol.

Rwy’n falch iawn o gael siarad yn y ddadl bwysig yma heddiw. Rwyf am ganolbwyntio ar sut y mae gwasanaethau cyhoeddus yn gallu helpu o safbwynt gofal iechyd meddwl, ond hefyd sut y mae gwasanaethau cyhoeddus yn gallu cael effaith andwyol yn y maes yma. Gan ddechrau efo’r gwasanaeth iechyd, yn anffodus rydym yn cynnal y ddadl hon tra bod ymchwiliad arall yn digwydd i ofal iechyd meddwl yn ardal Betsi Cadwaladr. Mae’n bwysig cofio pam y bu i’r bwrdd fynd i fesurau arbennig, er gwaethaf gwaith rhagorol y rhan fwyaf o’r staff rheng flaen. Roedd sgandal Tawel Fan yn erchyll, ac mae’n dangos yr angen clir i wella’r ffordd y mae cleifion iechyd meddwl yn cael eu trin o fewn yr NHS.

Mae yna ddiffyg gwasanaethau yn y gogledd, a diffyg gwlâu yn sicr. Mae hyn wedi arwain at sefyllfa lle, rhwng Ebrill a Gorffennaf y flwyddyn yma, dros gyfnod o ddim ond pedwar mis, fe anfonwyd 91 o gleifion o ardal Betsi i Loegr i dderbyn triniaeth—91, a hynny ar gost o bron £1 miliwn, heb sôn am yr effaith ar yr unigolion. Wythnos diwethaf hefyd, cafwyd hanes un claf a oedd wedi derbyn triniaeth yn ardal Betsi eisoes, ond yn gorfod mynd wedyn i dderbyn triniaeth yn Essex oherwydd prinder gwlâu, gan fod uned Hergest ym Mangor yn llawn. Yn wir, mae’r uned honno wedi bod yn llawn bob mis heblaw am un ers mis Hydref y flwyddyn diwethaf.

Mae hyrwyddo iechyd meddwl da yn gyfrifoldeb i bob un o’r gwasanaethau cyhoeddus, ac mae pob gwasanaeth yn gallu cyfrannu at hyn. Er enghraifft, mae angen i adrannau cynllunio ac amgylcheddol hyrwyddo mynediad at lefydd gwyrdd, agored, ac i deithio llesol, sef y pwnc y buom yn ei drafod yn gynharach. Mae yna dystiolaeth bendant fod mynediad at fannau gwyrdd, hyd yn oed o fewn ein dinasoedd, yn cael effaith bositif ar iechyd meddwl. Fe wnaed astudiaeth gan ysgol feddygol Exeter a oedd yn profi hyn, ac mae yna astudiaeth a wnaed yn yr Iseldiroedd, drwy holi dros 300,000 o bobl, yn dangos nifer o bethau—er enghraifft, bod cysylltiad positif rhwng llai o salwch meddwl a mwy o lefydd gwyrdd. Roedd y cysylltiad cryf ar gyfer anhwylder pryder ac iselder, ac roedd y cysylltiad cryfaf ar gyfer plant a phobl o statws economaidd-gymdeithasol is.

Mae gan y gwasanaethau cyhoeddus hefyd ddyletswydd i ofalu am eu gweithwyr eu hunain. Mae straen yn fwy o broblem mewn meysydd sector cyhoeddus fel addysg, iechyd a gofal cymdeithasol, gweinyddiaeth gyhoeddus ac amddiffyn. Mae aelodau’r gwasanaethau brys yn wynebu risg hyd yn oed yn fwy, ond eto maent yn llai tebygol o chwilio am help. Ond, o’r holl wasanaethau cyhoeddus sydd angen codi eu gêm, mae un gwasanaeth yn sefyll allan ac angen ei feirniadu yn galed, sef yr Adran Gwaith a Phensiynau a’r ganolfan waith. Mae yna le i gredu bod y DWP yn gwneud problemau iechyd meddwl yn waeth. Mae ymchwil trwyadl iawn gan Mind yn tanlinellu’r problemau. Mae tair gwaith yn fwy o sancsiynau budd-dal wedi’u cyflwyno i bobl efo problemau iechyd meddwl na’r nifer a gafodd eu cefnogi i fynd i mewn i waith. Mae cymryd rhan yn y Rhaglen Waith wedi gwaethygu problemau. Mae canfyddiadau Mind yn erchyll. Er enghraifft, roedd 83 y cant yn dweud eu bod eu hunan-barch nhw yn waeth, ac roedd 76 y cant yn dweud eu bod yn teimlo’n llai parod i weithio ar ôl bod i un o’r cynlluniau a oedd i fod i’w hannog i fynd yn ôl i waith. Roedd 86 y cant yn dweud eu bod nhw angen mwy o help, a bu’n rhaid i un o bob pedwar fynd i’r ysbyty tra’n mynychu rhaglenni nôl i waith—sefyllfa hollol annerbyniol. Mae diwygio lles wedi cael effaith anghyfartal ar bobl sydd â phroblemau iechyd meddwl. Mae’r asesiadau yn methu â rhoi ystyriaeth i anghenion y rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl—yn yr asesiad ei hun, ac yn sicr o ran y straen y mae pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn ei wynebu wrth wneud y prawf asesiad incwm.

Yn anffodus, mae’r straen o gwmpas methu asesiad gallu i weithio, ac wedyn y broses apêl hirwyntog, wedi arwain at nifer o hunanladdiadau trasig. Mae arferion a diwylliant yr Adran Gwaith a Phensiynau o dan sawl Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi gwneud pobl yn sâl, a dylai’r Cynulliad yma anfon neges glir i ddweud bod sefyllfa felly’n warthus ac yn annerbyniol. Rhaid inni bwysleisio bod angen stopio niweidio pobl cyn bod modd inni eu helpu nhw.

Rwy’n falch fod Plaid Cymru wedi dewis iechyd meddwl fel pwnc ar gyfer y ddadl yr wythnos hon, wythnos pan gafodd diwrnod iechyd meddwl ei nodi ar draws y byd. Mae ffigurau’n dangos y bydd salwch meddwl yn effeithio ar un o bob pedwar o bobl yn ystod eu bywydau, ac erbyn 2020, bydd y problemau sy’n gysylltiedig â salwch meddwl yn ail i glefydau’r galon fel prif gyfrannwr i’r baich clefyd yn fyd-eang. Dyna pam y mae gwasanaethau iechyd meddwl yn parhau i fod yn flaenoriaeth fawr i’r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru.

Yr wythnos diwethaf, pleser oedd mynychu digwyddiad ‘Mae angen i ni siarad’ yn adeilad y Pierhead, cynghrair o elusennau iechyd meddwl y trydydd sector a sefydliadau proffesiynol sy’n ymgyrchu dros wella mynediad at therapïau seicolegol i bobl â phroblemau iechyd meddwl yng Nghymru. Roedd ‘Mae angen i ni siarad’ yn nodi cost problemau iechyd meddwl yng Nghymru, yr amcangyfrifir ei bod yn £7.2 biliwn y flwyddyn. Ac mae’r gost sy’n gysylltiedig ag iechyd meddwl gwael yn y gweithle bron yn £1.2 biliwn y flwyddyn yn unig, ac mae hynny’n cyfateb i £860 am bob person sy’n cael ei gyflogi yn y gweithlu yng Nghymru. Ac er bod y ffigyrau hyn yn wirioneddol syfrdanol, mae’r gost i Gymru’n uwch byth, gan fod pob unigolyn sy’n dioddef o broblemau iechyd meddwl yn unigolyn: mam neu dad neu fab neu ferch; person cariadus sy’n dioddef, yn aml yn anweledig ac ar ei ben ei hun. Ni ellir gorbwysleisio gwerth diwrnodau a enwir megis Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd, a dadleuon fel hon. Mae stigma yn dal i fodoli ar y pwnc, ac er bod anafiadau corfforol megis torri coes yn ddealladwy, mae’n wir y gall effeithiau parlysol posibl problemau iechyd meddwl achosi her dawel i ni i gyd.

Wrth siarad am broblemau iechyd meddwl yr wythnos hon yn fy swyddfa, cafodd hunangofiant cricedwr Lloegr, Jonathan Trott, a oedd newydd ei gyhoeddi ei ddwyn i fy sylw. Roedd Trott yn gricedwr rhyngwladol hynod o lwyddiannus a chwaraeai dros Loegr, fel y bydd llawer o bobl yn gwybod rwy’n siŵr, cyn cyrraedd y penawdau newyddion yn 2013 pan ddychwelodd adref o Awstralia ar ôl prawf cyntaf cyfres y Lludw. Mae’r chwaraewr criced hwn, sydd i’w weld yn eithriadol o iach ac ar anterth ei bwerau yn ysgrifennu:

Nid oeddwn wedi cysgu, nid oeddwn wedi bwyta ac nid oeddwn wedi gallu atal y cur yn fy mhen.

Roedd yn dweud ei fod wedi gorfod ffonio’i dad i ddweud wrtho nad oedd yn gallu ymdopi mwyach a’i fod yn hedfan adref.

Ni ddywedodd hynny, meddai, ond gwyddwn y byddai’n siomedig.

Ac ysgrifennodd:

Roeddwn wedi siomi’r dyn roeddwn fwyaf o eisiau ei wneud yn falch ohonof.

Mae ei ddefnydd o iaith yn ddadlennol ac yn dorcalonnus. Yn ddiddorol, mae ei ddisgrifiad o’i salwch sy’n gysylltiedig â gorbryder a’i benderfyniad amlwg a chyhoeddus i ddisgrifio ei sefyllfa fel salwch sy’n gysylltiedig â gorbryder yn hytrach nag iselder wedi achosi dadl ynddo’i hun. Dywedodd cyn-gapten Lloegr, Michael Vaughan, ei fod yn teimlo ei fod wedi cael ei dwyllo ychydig bach, gan ddweud:

Pan glywaf chwaraewyr yn siarad am orweithio, rwy’n tybio ​​mai esgus yw hynny.

Mae enghraifft gyhoeddus Jonathan Trott, a gamddeallwyd gan ei gyd-chwaraewyr, ac a oedd i’w weld yn llwyddo ym mhob ffordd, yn rhybudd clir i ni o’r stigma sy’n parhau i chwyrlïo fel niwl diharebol Baker Street yn ‘Sherlock Holmes’. Mae’n dal i amgylchynu materion iechyd meddwl. Mae naw o bob 10 o bobl sydd â salwch meddwl yn canfod bod stigma a gwahaniaethu yn gallu bod yn rhwystr i weithgareddau bob dydd, a dyna pam y mae un o themâu canolog ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’ yn ymwneud â newid agweddau at iechyd meddwl yn ddiwylliannol, a pham y mae Llafur Cymru wedi ymrwymo i roi diwedd ar wahaniaethu ar sail iechyd meddwl yn y rhaglen lywodraethu.

Cefais fy nghalonogi o glywed datganiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ar ail gynllun cyflawni strategaeth drawslywodraethol 10 mlynedd Llywodraeth Cymru, ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’. Rwy’n cydnabod bod yna feirniadaeth, ac er bod Mind Cymru yn croesawu’r cynllun, soniodd eu cyfarwyddwr, Sarah Moseley, am eu pryderon fod gwasanaethau iechyd meddwl yn cael eu tanariannu’n sylweddol, ond eto, yn 2015-16, mae’r gyllideb ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru yn £587 miliwn, i fyny o £389 miliwn yn 2009-10. Mae hyn yn cyfateb i 11.4 y cant o gyfanswm cyllideb y GIG yng Nghymru, y maes unigol mwyaf o wariant y GIG yng Nghymru. Fel y dywedodd y Gweinidog iechyd ddoe, dros y ddwy flynedd ariannol ddiwethaf, rydym wedi cyhoeddi dros £22 miliwn o arian newydd ar gyfer ystod o ddarpariaethau newydd ar draws pob oedran. Mae’r cynllun cyflawni yn nodi maes blaenoriaeth sy’n anelu i sicrhau bod plant a phobl ifanc â phroblemau iechyd meddwl yn gwella’n gynt. Ddoe roeddwn yn ffodus i fynychu dathliadau pen-blwydd Childline yn 30 oed yn y Senedd gyda’r Fonesig Esther Rantzen, ac mae’n werth nodi bod NSPCC Cymru, wrth roi sylwadau ar y ddarpariaeth, yn croesawu’r pwyslais y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi ar flaenoriaethu’r mater hwn. Dylai buddsoddiad ychwanegol diweddar mewn gwasanaethau i blant a’r glasoed yng Nghymru barhau, ac mae’n bwysig fod llai eto o oedi cyn cael mynediad at wasanaethau. Mae’n drueni, felly, fod Plaid Cymru wedi canolbwyntio eu cynnig newydd ar eu diddordeb arferol mewn pwerau i wleidyddion, yn wahanol i welliant y gwrthbleidiau sy’n mynd i’r afael â’r pwnc hwn. Fel y cyfryw, rwy’n croesawu’n fawr—

A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

[Yn parhau.]—y ddadl bwysig hon ac yn yr un modd, penderfyniad cadarn Llywodraeth Lafur Cymru i fynd i’r afael â heriau darparu iechyd meddwl. Diolch.

Rydym wedi cael nifer o ddadleuon yn y Siambr hon dros y blynyddoedd ar iechyd meddwl, ac rwy’n meddwl, yn amlwg, ei bod wedi bod yn her i ni drafod hyn, ond yn fwy o her i bobl allu darparu gwasanaethau yn y maes hwn, ac i siarad am brofiadau personol, fel y mae llawer wedi’i wneud yn yr ystafell hon heddiw.

Fel arfer, rwy’n dechrau trwy siarad am hawliau a diogelu’r dioddefwyr, ond heddiw rwyf am ddweud stori fach am rywun sy’n cael ei gyflogi yn y gwasanaeth iechyd meddwl yn ne Cymru a siaradodd â mi dros y penwythnos. Gweinyddwraig yw hi sy’n gweithio ar ran canolfan iechyd meddwl yn fy rhanbarth, ac nid yw wedi’i hyfforddi ym maes iechyd meddwl o gwbl. Yn wir, mae hi wedi gofyn ar sawl achlysur am gael hyfforddiant fel ei bod yn gwybod, pan wêl rywun yn dod drwy’r drws, y gall ymdopi â’r sefyllfa. Mae hi wedi cael profiad dair neu bedair gwaith lle mae un gŵr wedi ffonio i ddweud wrthi ei fod yn trywanu ei hun yn gorfforol yn ei stumog am nad yw eisiau byw mwyach, ac yn gofyn sut y gall hi ei helpu. Weithiau ni all ei atgyfeirio at feddyg, oherwydd bod y meddyg yn gweld rhywun arall yn y clinig a dywedodd wrthyf, ‘Mae arnaf ofn gan nad oes gennyf unrhyw gymwysterau, ond rwy’n delio â’r dyn hwn. Beth os yw’n llwyddo i ladd ei hun wrth wneud hyn? Oherwydd y tro nesaf, fe fydd yn marw, ac ni fyddaf yn gallu ei achub.’ Rwy’n credu bod clywed straeon felly—. Mae’r ystadegau’n bwysig, ond pan ddywedodd hynny wrthyf, roeddwn yn meddwl bod y wraig hon, sydd ar y raddfa gyflog isaf ar draws y GIG yn yr ardal honno, yn gorfod ymdopi â phrofiad mor drawmatig, ac mae’n rhaid iddi fynd â hynny yn ôl at ei theulu bob nos. Rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth y dylem i gyd ei gofio yn y drafodaeth hon.

Wrth gwrs, rwyf am drafod cyflogwyr hefyd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn trafod hyn mewn perthynas â sut y gallwn ddiogelu cyflogwyr yng Nghymru. Nid trafodaeth am bropaganda cenedlaetholgar mohoni. Mae’n ymwneud â sut y gallwn ddiogelu gweithwyr yn ein safleoedd GIG ac yn ein gwaith sector cyhoeddus oherwydd y bleidlais i adael yr UE pan fyddant yn diddymu’r union hawliau gweithwyr y dadleuodd y Blaid Lafur drostynt yn y lle cyntaf. Os nad ydym eisiau’r pwerau hynny yma, a’n bod eisiau i’r Ceidwadwyr yn San Steffan reoli dros y pwerau hynny, yna pam rydym yn ymhél â gwleidyddiaeth? Rwyf eisiau’r pwerau hynny yn y fan hon fel y gallwn ddiogelu’r bobl sy’n gweithio yn ein hamgylchedd a gwneud yn siŵr eu bod yn ddiogel wrth weithio mewn amgylcheddau o’r fath.

Rydym wedi siarad yma heddiw am gyflogwyr sydd, o bosibl, wedi gwrthod neu na fydd yn cyflogi pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl. Rwy’n meddwl bod y stigma yn dal i fod yno, er fy mod i a Llyr ac eraill, a David Melding, wedi siarad allan. Rwyf wedi cael negeseuon gan bobl yn dweud wrthyf, ‘Wel, mae’n wych eich bod wedi gwneud hynny, Bethan, ond nid wyf am ddweud wrth fy nghyflogwr fy mod yn dioddef naill ai o anhwylder deubegynol neu iselder, gan fy mod yn gwybod os af i’r gwaith yfory y byddant yn edrych arnaf yn wahanol a byddant yn fy ngweld yn wahanol, a byddant yn meddwl na allaf wneud fy ngwaith, yn rhinwedd y ffaith fy mod wedi fy labelu ag iselder.’ Rwy’n credu bod honno’n dal i fod yn her enfawr i Lywodraeth Cymru allu delio â hi.

Mater arall rwy’n angerddol yn ei gylch hefyd yw cael mwy o wersi hunan-barch a hyder mewn ysgolion. Nid wyf o reidrwydd yn dweud y dylem gael gwersi iechyd meddwl, oherwydd gallai hynny fod yn berygl ynddo’i hun, lle byddem yn dweud wrth rywun am gyflwr ac efallai y byddent yn teimlo’n nerfus ynglŷn â gwybod mwy am y clefyd hwnnw ar oedran mor ifanc. Felly, dyna pam, dros y blynyddoedd, y cefais gyfarfod gyda Jane Hutt, pan oedd Jane Hutt yn Weinidog Addysg, ynglŷn â cheisio cael gwersi llesiant o’r fath mewn ysgolion fel bod pobl, merched ifanc yn arbennig, yn gallu cael yr hyder i fynd allan heb gredu nad ydynt yn ddim mwy na gwrthrych rhywiol wrth iddynt gerdded ar hyd y stryd, gyda’r hysbysebion ar fyrddau arddangos, a’u bod yn mynd i gael eu gwrthrycholi am weddill eu bywydau, ac i gael anhawster i rymuso eu hunain pan fyddant yn tyfu i fyny i fod yn fenywod yn y gymdeithas hon.

Rwy’n meddwl y dof i ben drwy ddweud ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael y dadleuon hyn, ond rwy’n meddwl ei bod yn llawer mwy pwysig ein bod yn gweld camau gweithredu ar waith yn awr. Mae gwasanaethau yn ei chael yn anodd ac mae gan ysgolion wasanaethau cwnsela sy’n gwegian o dan y pwysau. Mae angen i ni gael gwared ar rethreg o’r Siambr hon a gwneud yn siŵr ein bod i gyd yn ymgyrchu yn ein priod ardaloedd er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi diwedd ar stigma a hefyd yn siarad â phobl mewn ffordd gadarnhaol ynglŷn â pham nad yw eu salwch meddwl yn eu diffinio. Efallai na fydd rhai pobl byth yn gallu—. Fel salwch corfforol, efallai y bydd modd ei drin ac y bydd yn diflannu am byth, ond weithiau bydd yn aros gyda chi. Ni ddylid gweld hynny fel peth gwael ac ni ddylai ddiffinio pwy ydych chi fel person. Ni ddylai fod yn fwy na rhan yn unig o ddarlun ehangach o bwy yw’r person hwnnw. Rwy’n gobeithio y gallwn adael y Siambr hon heddiw yn meddwl am hynny. Diolch yn fawr.

Rwyf am ffocysu fy sylwadau i ar wasanaethau i blant a phobl ifanc. Wrth gwrs, ni allwn ni sôn am wella gwasanaethau iechyd meddwl i blant a phobl ifanc heb sôn am amserau aros CAMHS. Rydym yn gwybod eu bod nhw’n dal yn llawer rhy hir a heb eu hadfer i lefelau 2013, heb sôn am wireddu’r gwelliant rwy’n gwybod y mae pob un ohonom ni yn awyddus i’w weld yn digwydd. Mae amserau aros hefyd, wrth gwrs, yn bwysig o ran canlyniadau. Mae arolwg Gofal o ddefnyddwyr gwasanaethau iechyd meddwl wedi dangos bod yna gyd-berthynas glir rhwng amserau aros hir am driniaeth a’r tebygrwydd na fydd rhywun yn dweud bod eu hiechyd meddwl a llesiant wedi gwella. Ond, wrth gwrs, un mater yw rhestrau aros.

It’s just the tip of the iceberg. Waiting times are just the tip of the iceberg—it’s one aspect. Depression, anxiety and self-harm have become too common amongst a generation that have many worries about things like cyber bullying, pressure to fit an ideal body weight and, also of course, being handed a future of zero-hours contracts, massive students debts and endless austerity from a generation of politicians, let’s be honest, who faced none of those in their day. We all know that investment in early years is crucial for positive outcomes in terms of education and health, and in particular in preventing some of the problems that can arise later on in life.

Developments in neuroscience are also showing that the teenage years can be just as crucial for a person’s development as the early years. The rates of mental health problems rise steeply in mid-to-late adolescence. For adolescents aged 11 to 16 years, the rate of mental health problems is 13 per cent for boys and 10 per cent for girls. This figure approaches adult rates of around 23 per cent—a quarter—by the age of 18 to 20 years. We know also that 70 per cent of children and adolescents who experience mental health problems haven’t had appropriate interventions at a sufficiently early age—wholly unacceptable.

Whilst the Welsh Government have made a great deal about the launch of—or relaunch, maybe, of Healthy Child Wales for children up to the age of seven, there is, of course, no strategy for improving the health of teenagers, but the need for one is clear. The mortality rate for teenagers between 15 and 19 years old is higher in Wales than it is in England, and there’s been no reduction in deaths from intentional injury among the age group between 10 and 18 years old in three decades.

There’s also a need, of course, for supporting children who have adults with mental health problems in their lives. Looking after a family member with a mental health problem can lead to significant impacts on the carer’s own mental health, and of course that’s another reason why I’m sure we all agree that carers need better support.

So, what can we do? Well, schools clearly have a key role to play here and we need a whole-school approach towards promoting mental health and well-being. Pupils need to be taught about potential mental health problems that can happen and steps that can be taken to maintain good health. We need more proactive lessons, particularly aimed at girls in relation to having a healthy body image—but not just girls, boys as well are not to feel pressure to conform to unrealistic body images. Healthy relationships education also needs to happen and there’s much more, of course, that could be done.

I would like, as I come to the end of my contribution, to refer to the situation particularly in north Wales.

Rwyf eisiau sôn yn benodol am y sefyllfa yng ngogledd Cymru fel y mae hi heddiw. Y realiti yw bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn wynebu £106 miliwn o ddyled erbyn diwedd y tair blynedd ariannol yma. Ac mae disgwyl, wrth gwrs, iddyn nhw wneud yn iawn am y ddyled yna. Ond mi fyddai torri £106 miliwn yn golygu rhyw 10 y cant yn llai o wariant y flwyddyn nesaf. Ac mae’n rhaid i mi ddweud bod cofnodion diweddara’r bwrdd yn datgelu bod 27 o reolwyr cyllid wedi gwrthod cytuno i doriadau yn eu cyllidebau, a fan hyn mae’r glec, wrth gwrs—mae’r mwyafrif o’r rheini yn gweithio ym maes iechyd meddwl, a hefyd nifer ym maes anableddau dysgu. Felly, mae’r toriadau mae Betsi Cadwaladr—bwrdd iechyd mwyaf Cymru, wrth gwrs, bwrdd sydd o dan fesurau arbennig hefyd, wrth gwrs—. Mae’r toriadau yna yn golygu y bydd y gwasanaeth pwysig yma yn dod o dan hyd yn oed mwy o bwysau yn y cyfnod sydd i ddod. Mae nifer eisoes yn cwyno ei fod e yn wasanaeth sinderela—wel, gyda’r esgid yn amlwg yn mynd i wasgu yn waeth dros y misoedd nesaf, mae e yn destun gofid pellach rwy’n siŵr i ni gyd, ac mi fyddwn i’n awyddus i glywed ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i’r sefyllfa benodol yna yng ngogledd Cymru yn ei ymateb ef i’r ddadl hon.

Rhoddodd Bethan Jenkins enghraifft bwerus iawn o rywun yn gorfod delio â phroblemau iechyd meddwl ar sail dydd i ddydd, heb ddim o’r hyfforddiant y byddech fel arfer yn ei ddisgwyl. Mae fy merch, fel athrawes ysgol gynradd, yn aml yn dweud wrthyf am amgylchiadau poenus iawn y mae’n eu disgrifio am blant yn ei gofal, sy’n brofiad dyddiol i unrhyw athro ysgol gynradd, yn anffodus, mewn ardaloedd difreintiedig. Maent yn wir yn dod â dagrau i’ch llygaid, am fod y plant hynny’n dibynnu ar yr ysgol i fod yn fan diogel iddynt. Roeddwn i eisiau siarad am bwysigrwydd yr ysgol yn helpu i ddatrys rhai o’r problemau y mae plant yn eu hwynebu, problemau sy’n rhaid eu datrys yn yr ysgol, neu byddant yn tyfu’n broblemau iechyd meddwl eithaf sylweddol yn y pen draw wedi iddynt dyfu’n oedolion.

Gwyddom o ffigurau Llywodraeth Cymru ar gyfer y llynedd fod hunan-niweidio ymysg pobl ifanc wedi cyrraedd lefel uwch nag y bu ers pum mlynedd, gyda mwy na 1,500 o bobl ifanc rhwng 10 a 19 yn cael eu trin yn ysbytai Cymru am niweidio’u hunain. Rydym hefyd yn gwybod bod plant yn defnyddio hunan-niwed fel ffordd o geisio ymdrin â chyflyrau emosiynol anodd iawn. Yn aml, bydd plant yn camddehongli digwyddiadau y byddai oedolion yn eu hystyried yn fach ac yn ddibwys, ond heb allu eu trafod yn iawn gydag oedolyn, byddant yn dod yn broblemau mawr ym meddwl y plentyn. Rwyf am dynnu sylw at y ffaith fod adroddiad y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru a gyhoeddwyd ar y we ym mis Chwefror yn canolbwyntio ar y ffaith fod disgyblion a gefnogir gan y grant amddifadedd disgyblion mewn mwy o berygl o ddioddef problemau iechyd meddwl na disgyblion eraill.

Ddoe, siaradodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant am y ffocws ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a’r angen i’w lleihau os nad ydym yn mynd i gael mwy a mwy o’r un problemau’n ailadrodd o un genhedlaeth i’r llall, gyda phobl yn mynd yn ddi-waith, neu’n cael eu derbyn i ysbytai iechyd meddwl, neu’n mynd i’r carchar. Cytunaf yn llwyr â hynny. Felly, rwy’n meddwl bod yna lawer y gellir ei wneud mewn ysgolion, ac rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni atal profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, yn deillio o gam-drin geiriol yn bennaf a rhieni’n gwahanu, rhag cael eu trosglwyddo o un genhedlaeth i’r llall.

Roeddwn eisiau nodi’r pwynt a wnaethoch am ardaloedd difreintiedig. Ymwelais â ffrind sy’n gweithio mewn ysgol breifat yn Llundain i siarad ag ef am lawer o’r materion hyn, ac mewn gwirionedd, roedd yna ynysu oddi wrth eu rhieni yno am eu bod yn byw i ffwrdd oddi wrthynt, ac roeddent yn dioddef problemau iechyd meddwl, yn union fel pobl mewn ardaloedd difreintiedig.

Ni fyddwn yn anghytuno â hynny, ond rwy’n dal i feddwl bod amddifadedd yn cyfrannu’n sylweddol at afiechyd emosiynol.

Hoffwn dalu teyrnged i Angela Rayner, sef Ysgrifennydd Gwladol yr Wrthblaid dros Addysg mewn man arall, a siaradodd mor ddewr am anallu ei mam i’w charu, ac roedd hyn ym mhresenoldeb ei mam, o flaen tua 1,000 o fenywod. Rwy’n meddwl bod honno’n weithred mor ddewr, ar ran ei mam a hithau, a oedd yn rhan o’i thaith mewn gwirionedd i sicrhau na fydd yr anallu hwnnw i garu yn cael ei drosglwyddo i’r genhedlaeth nesaf.

Un o’r pethau rwy’n meddwl fy mod wedi siarad amdanynt o’r blaen yw’r rhaglen Roots of Empathy y mae Gweithredu dros Blant wedi bod yn ei chyflwyno yn Ysgol Gynradd Llanedeyrn yn fy etholaeth i, ac sydd wedi cael ei gwerthuso fel rhywbeth sy’n delio o ddifrif â gwewyr plant ynglŷn â’r anallu i ddeall beth sy’n gwneud perthynas gadarnhaol. Ac mae hyn yn ymwneud â chael rhiant a babi i ddod i mewn i’r ysgol unwaith bob pythefnos, a galluogi’r plant hyn i ddatblygu’r berthynas honno. Mae hyn yn lleihau ymddygiad ymosodol ar y buarth ac absenoldeb.

Yn Ysgol Uwchradd Cathays, mae gennym hyfforddiant ymwybyddiaeth ofalgar ac arferion adferol, sydd hefyd wedi sicrhau bod cydnerthedd emosiynol yn cael ei ddatblygu yn ein pobl ifanc ar gyfer yn nes ymlaen mewn bywyd. Rwy’n meddwl ei bod yn gwbl glir o adroddiad cynnwys y cleifion a’r cyhoedd ac adroddiadau eraill a wnaed fod yn rhaid iddi fod yn ymagwedd systematig, ar sail yr ysgol gyfan tuag at iechyd emosiynol, llesiant a chydnerthedd. Ni all ddigwydd mewn un wers yn unig; rhaid iddo fod yn rhywbeth a wneir ar draws yr ysgol, ac rwy’n meddwl ei fod wedyn yn cynorthwyo plant sy’n cael amser anhapus mewn mannau eraill i gael, neu o leiaf i ddatblygu cydnerthedd emosiynol i oresgyn y problemau hynny.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl bwysig hon, gan ein galluogi i nodi Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl. Gydag un o bob wyth o bobl yng Nghymru ar hyn o bryd yn chwilio am gymorth meddygol ar gyfer salwch meddwl ac amcangyfrif fod un o bob pedwar ohonom yn dioddef problemau iechyd meddwl ar ryw adeg yn ystod ein bywydau, mae’n amlwg fod angen i ni roi blaenoriaeth uchel i iechyd meddwl.

Roedd yn wych gweld cymaint o bobl yn troi at y cyfryngau cymdeithasol ddydd Llun i helpu i leihau’r stigma sy’n dal i fod yn gysylltiedig â salwch meddwl. Yn yr unfed ganrif ar hugain, mae’n wirioneddol annifyr fod yn rhaid i bobl sy’n dioddef o iechyd meddwl gwael ddelio hefyd â stigma, aflonyddu a diffyg dealltwriaeth lwyr. Mae arolwg a gynhaliwyd gan Amser i Newid wedi gweld bod stigma a gwahaniaethu yn hollbresennol, gydag yn agos at naw o bob 10 defnyddiwr gwasanaethau yn sôn am ei effaith negyddol ar eu bywydau. Mae dwy ran o dair wedi rhoi’r gorau i wneud pethau oherwydd stigma a dwy ran o dair wedi rhoi’r gorau i wneud pethau oherwydd eu bod ofn stigma a gwahaniaethu. Pa mor aml y clywsom am bobl sy’n dioddef o iselder yn cael eu gorchymyn i ymwroli neu fod angen iddynt roi’r gorau i lyfu clwyfau, ac i ddod at eu coed? Nid yw hyn yn dderbyniol. Mae’r agweddau hyn yn atal pobl sy’n dioddef o salwch meddwl rhag siarad allan neu rhag ceisio cymorth hyd yn oed. Mae llawer gormod o bobl yn cael eu gwneud i deimlo cywilydd a’u bod wedi’u hynysu ac yn ddi-werth o ganlyniad i’w problemau iechyd meddwl. Mae gennym i gyd ran i’w chwarae i’w gwneud yn haws i bobl â phroblemau iechyd wneud ffrindiau, gweithio a byw bywyd hollol lawn.

Yn ogystal â mynd i’r afael â stigma a gwahaniaethu, mae’n rhaid i ni sicrhau triniaeth amserol i unrhyw un sy’n dioddef o broblemau iechyd meddwl. Profwyd bod mynediad cynnar at therapïau siarad fel therapi gwybyddol ymddygiadol yn gwella adferiad ac yn lleihau’r angen am wasanaethau mwy acíwt. Mae Mind yn argymell na ddylid aros yn hwy na 28 diwrnod am atgyfeiriad am driniaeth gyntaf, a phan fydd rhywun yn wynebu argyfwng iechyd meddwl, mae’n rhaid i’r amser aros fod yn fyrrach.

Wrth gwrs, os ydym i wella gwasanaethau iechyd meddwl, rhaid i ni sicrhau bod yr arian cywir yn ei le. Problemau iechyd meddwl yw tua chwarter yr holl broblemau iechyd, ac eto 11.4 y cant o gyllideb GIG Cymru a wariwn ar iechyd meddwl. Yn Lloegr, lle nad yw’r gyllideb iechyd meddwl yn cael ei neilltuo, maent yn gwario 11.9 y cant o gyllideb y GIG ar iechyd meddwl. Mae un bwrdd iechyd lleol, Aneurin Bevan, yn gwario dros 17 y cant yn fwy na’r dyraniad a neilltuwyd ar ei gyfer fel mater o drefn. Mae PricewaterhouseCoopers, yn eu hadolygiad o’r trefniadau neilltuo cyllid ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, yn datgan nad yw’r dyraniad o arian a neilltuwyd yn seiliedig ar asesiad cadarn o anghenion gofal iechyd. Mae angen i Lywodraeth Cymru roi blaenoriaeth i newid y trefniadau neilltuo arian.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am roi’r cyfle hwn i gynnal y ddadl hon. Rwy’n croesawu ac yn cefnogi eu galwad i addysgu pobl ifanc am faterion iechyd meddwl. Fodd bynnag, ni allwn gefnogi datganoli cyfraith cyflogaeth ac felly byddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig. Diolch.

Rwy’n meddwl bod llawer eisoes wedi cael ei ddweud yn rymus iawn yn y ddadl hon, ac wedi’i gynnwys, felly nid wyf yn mynd i sôn am y meysydd sydd wedi cael sylw eisoes. Rwyf am gyfyngu fy sylwadau, yn eithaf byr, i gefnogaeth ar gyfer iechyd meddwl yn y gweithle.

A gaf fi ddechrau drwy ganmol y bwriad sy’n sail i’r cynnig hwn gan Blaid Cymru? Ond rwy’n credu bod trydydd argymhelliad y cynnig yn gwyro oddi wrth yr hyn a ddylai fod yn brif fyrdwn y ddadl. Gallem dreulio misoedd lawer neu fwy mewn dadleuon cyfreithiol â Llywodraeth y DU dros gymhwysedd y weinyddiaeth ddatganoledig hon i ddeddfu ar faterion cyflogaeth. Ac mae’r dadleuon hynny’n sicr yn ganolog wrth fynd i’r afael, er enghraifft, â chymhwyso darpariaethau’r Ddeddf Undebau Llafur 2016 lechwraidd yma yng Nghymru i wasanaethau cyhoeddus datganoledig, ond nid ar hynny y dylem fod yn canolbwyntio wrth i ni sôn am faterion iechyd meddwl yn y gweithle.

Wrth gwrs, mae gennym gyfraith cyflogaeth eisoes sy’n darparu diogelwch i weithwyr rhag gwahaniaethu dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, er fy mod yn deall amheuon y cynigydd ynglŷn ag ymrwymiad Llywodraeth y DU i hynny. Mae ‘A yw’r ddeddfwriaeth yn ddigon cryf?’ yn gwestiwn y gellir ei ofyn bob amser, wrth gwrs, ond efallai mai ‘A yw’r ddeddfwriaeth yn cael ei chymhwyso’n effeithiol yn y gweithle?’ ddylai’r cwestiwn fod. Un peth rwyf wedi’i ddysgu yn ystod yr oddeutu 30 mlynedd a dreuliais yn aelod gweithredol ac yn drefnydd undeb llafur, yw y gallwch roi cymaint o ddeddfwriaeth ag y dymunwch ar waith, ond ni fyddwch byth yn rhoi terfyn ar wahaniaethu o unrhyw fath yn y gweithle, oni bai eich bod yn mynd i’r afael â’r diwylliant o ragfarn yn y gwaith ac yn sicrhau bod mecanweithiau cymorth cadarn ar waith ar gyfer dioddefwyr gwahaniaethu. Dyna pam rwy’n llwyr o blaid y gwelliant gan Jane Hutt, sy’n cydnabod rôl bwysig cyflogwyr yn cefnogi pobl â phroblemau iechyd meddwl yn y gwaith.

Rwy’n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon yn ei ddatganiad yn y Siambr hon ddoe wedi cyfeirio at gefnogaeth Llywodraeth Cymru i fusnesau a sefydliadau i gydnabod na ddylai salwch meddwl fod yn rhwystr i weithio’n effeithiol. Ceir rhai enghreifftiau gwych o gwmnïau mawr yng Nghymru, fel Admiral a Dŵr Cymru, sy’n darparu hyfforddiant ymwybyddiaeth iechyd meddwl cynhwysfawr i’w gweithwyr, nid yn unig i’w helpu yn eu hymgysylltiad â chwsmeriaid, ond hefyd i gefnogi cydweithwyr yn y gweithle. Mae’r cwmnïau hyn yn gweld codi ymwybyddiaeth o iechyd meddwl fel rhan annatod o’u strategaethau iechyd a diogelwch.

Rwyf hefyd yn awyddus i gydnabod y rôl bwysig y mae undebau llafur yng Nghymru yn ei chwarae yn codi ymwybyddiaeth o faterion iechyd meddwl yn y gwaith, ond hefyd drwy fod ar y blaen yn darparu’r gefnogaeth gadarn honno yn y gweithle. Rwy’n arbennig o falch o’r gwaith a wnaed gan fy undeb fy hun, Unsain Cymru, sydd wedi trefnu cyrsiau hyfforddiant i benodi hyrwyddwyr iechyd meddwl er mwyn eu galluogi i roi cymaint o gymorth â phosibl i gydweithwyr sy’n dioddef o straen, gorbryder ac iselder.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy’n ddiolchgar o fod wedi cael cyfle i siarad yn y ddadl hon ac i gefnogi’r gwelliant gan Jane Hutt, a fyddai, fel y dywedais, yn gwneud hwn yn gynnig y gallai’r holl Siambr ei gefnogi yn fy marn i, a byddai’n darparu’r ysgogiad ar gyfer mynd i’r afael â materion yn ymwneud ag iechyd meddwl yn ein gweithleoedd.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl a’r Aelodau sydd wedi cyfrannu at ddadl aeddfed a synhwyrol, a chredaf ei bod yn adlewyrchu agwedd y Siambr hon dros amryw o dymhorau ar y mater hwn. Oherwydd, fel y mae eraill wedi dweud, rydym i gyd yn cydnabod y bydd problemau iechyd meddwl yn effeithio ar bob un ohonom ar ryw adeg neu’i gilydd, boed yn uniongyrchol fel unigolion sy’n dioddef, neu ffrindiau, teuluoedd neu anwyliaid. Rwy’n cefnogi egwyddorion y cynnig heddiw.

Wrth gwrs, dydd Llun oedd Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd, pan lansiais ail gynllun cyflawni’r Llywodraeth i gefnogi ein strategaeth 10 mlynedd drawslywodraethol, ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’, a ddoe, yn ystod fy natganiad llafar, aethom drwy’r cynllun cyflawni’n fwy manwl ar gyfer y tair blynedd nesaf. Nodwyd 10 maes blaenoriaeth gennym ar gyfer gwella, a sut y disgwyliwn weld hynny’n cael ei ddatblygu a’i gyflwyno mewn gwirionedd.

Fe ddechreuaf gyda stigma a gwahaniaethu, materion, unwaith eto, y buom yn eu trafod ddoe. Rwy’n falch o glywed amryw o Aelodau’n crybwyll y mater hwn yn eu cyfraniadau heddiw, a hefyd i ymateb i’r Aelodau hynny yn y Siambr hon a fu’n siarad am eu profiadau hwy eu hunain o ddioddef salwch meddwl mewn gwirionedd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod i gyd yn arddangos elfen o arweiniad yma, fel unigolion ac fel aelodau yn y lle hwn, yn y ffordd rydym yn ymddwyn. Mae’r ffordd rydym yn siarad am y materion hyn yn gwneud gwahaniaeth.

Er ein bod yn gwybod bod agweddau’n newid, mae’n dal i fod llawer mwy i’w wneud. Dyna pam y mae’n flaenoriaeth yn y rhaglen lywodraethu newydd ac mae hefyd yn elfen allweddol o’r cynllun cyflawni, ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’. Rwy’n falch iawn fod Aelodau eraill yn y Siambr hon, ym mhob plaid, wedi cydnabod gwerth yr ymgyrch Amser i Newid Cymru. Dyma’r ymgyrch genedlaethol gyntaf o’i bath i helpu i roi diwedd ar wahaniaethu a stigma i’r rhai sy’n dioddef problemau iechyd meddwl. Wrth gwrs, prif nod hyn yw herio’r problemau hynny ond hefyd i geisio newid y ffordd rydym yn meddwl ac yn siarad am y materion hyn. Mae’r bartneriaeth sydd wedi dod â hynny at ei gilydd gyda Mind, Hafal a Gofal, ac mae Llywodraeth Cymru yn falch o fod wedi cefnogi hynny gyda £0.5 miliwn o gyllid.

Byddwn hefyd yn cefnogi digwyddiad ar stigma yn gynnar yn y flwyddyn newydd a gynhelir mewn partneriaeth â Mind, Gofal a Hafal, i wneud yn siŵr nad yw’r mater yn llithro oddi ar yr agenda. Rydym wedi gwneud llawer, a dylem fod yn falch ohono, ond mae’n dal i fod llawer mwy i’w wneud.

Bydd y materion ynglŷn â stigma a gwahaniaethu hefyd yn llywio’r rhaglen wrth-stigma newydd i bobl ifanc a fydd yn cael ei harwain gan bartneriaeth Amser i Newid. Dros gyfnod y prosiect, rydym yn disgwyl i hyrwyddwyr ifanc ymgysylltu ag o leiaf 5,000 o bobl ifanc ac yn anelu i ddatblygu ymagwedd ysgol gyfan tuag at ymwybyddiaeth o iechyd meddwl, negeseuon gwrth-stigma a gweithgaredd i atgyfnerthu hynny.

Rwyf hefyd yn cydnabod bod llawer o Aelodau wedi cyfeirio at fyd gwaith yn eu cyfraniadau. Wrth gwrs, fel y nodwyd gennym ddoe, unwaith eto, gall problemau iechyd meddwl effeithio’n enfawr ar allu rhywun i weithio, ond hefyd mae gwaith da yn dda i iechyd corfforol ac iechyd meddwl pobl hefyd. Felly, drwy ein rhaglen Cymru Iach ar Waith, rydym yn cynorthwyo cyflogwyr i gydnabod nad yw iechyd meddwl o reidrwydd yn rhwystr i weithio ac mai cyflogaeth gynaliadwy yn aml yw’r ffordd orau o gynorthwyo unigolion i’w helpu i wella o unrhyw gyfnodau o salwch meddwl. Mae’r rhaglen Cymru Iach ar Waith yn ein galluogi i gynorthwyo cyflogwyr i gynorthwyo eu staff eu hunain i wella eu hiechyd meddwl a’u llesiant eu hunain. Mae dros 3,000 o gyflogwyr eisoes yn ymwneud â Cymru Iach ar Waith a rhyngddynt, maent yn cyflogi dros 460,000 o bobl yng Nghymru. Felly, mae cyrhaeddiad y rhaglen honno eisoes yn arwyddocaol.

Er mwyn adeiladu ar hyn a symud ymlaen, rydym wedi datblygu rhaglen, a ariennir drwy gronfeydd strwythurol Ewrop, i gadw pobl mewn gwaith a helpu pobl i symud yn nes at waith yn ogystal. Mae ffocws y rhaglen ar gefnogi pobl gyda phroblemau iechyd meddwl. Felly, mae’r gwasanaeth cymorth mewn gwaith yn anelu i helpu dros 4,000 o bobl a 500 o gyflogwyr drwy ddarparu mynediad cyflym at therapïau sy’n canolbwyntio ar waith i bobl sydd mewn perygl o fod yn absennol o’r gwaith yn hirdymor. Nod y gwasanaeth i’r di-waith yw cynorthwyo 6,000 o bobl i oresgyn rhwystrau iechyd i gyflogaeth, gan eu symud yn agosach at waith neu i gael gwaith. Mae’r rhaglenni hyn wedi sicrhau dros £8 miliwn o gymorth cyllid strwythurol Ewropeaidd dros dair blynedd.

Unwaith eto, rwy’n hapus i gydnabod yr hyn sydd wedi cael ei ddweud, nid yn unig yn y ddadl heddiw, ond yn ystod y datganiad ddoe a sawl un arall, ac rwy’n siŵr y bydd yn parhau i fod yn wir yn y dyfodol, sef y modd rydym yn cefnogi plant a phobl ifanc. Unwaith eto, mae hon yn elfen allweddol, fel y byddech yn disgwyl iddi fod, o’n dull o wella iechyd meddwl a lles a mynd i’r afael â stigma a gwahaniaethu. Byddwn yn parhau i ddadlau ynghylch CAMHS a’r hyn rydym yn ei wneud hyd nes ein bod yn cydnabod bod amseroedd aros mewn man lle mae pawb ohonom yn cydnabod ein bod mewn sefyllfa dderbyniol a’n bod yn gweld gwelliant go iawn a pharhaus. Nid wyf yn cilio rhag hynny. Dyna pam y mae’n flaenoriaeth yn ein cynllun cyflawni. Yn benodol, yr amcan ehangach i ddatblygu cydnerthedd a lles emosiynol ymhlith plant a phobl ifanc i wneud yn siŵr ein bod wedi helpu i ddatblygu cydnerthedd a lles emosiynol plant cyn iddynt gyrraedd eu harddegau, fel ein bod yn gweld llai o broblemau’n codi ar yr adeg honno ac yn ddiweddarach yn eu bywydau fel oedolion.

Fel y byddwch wedi clywed ddoe gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, mae yna dystiolaeth gref fod lles plant yn gysylltiedig â’u canlyniadau addysgol. Ar gyfartaledd, mae plant sydd â lefelau uwch o les emosiynol, ymddygiadol, cymdeithasol ac ysgol yn cyrraedd lefelau uwch o gyflawniad academaidd. Maent hefyd i’w gweld yn cymryd mwy o ran yn yr ysgol, addysg uwch, gwaith ac agweddau eraill ar fywyd mewn blynyddoedd diweddarach. Dyna pam y byddwn yn cryfhau ein gwaith gydag ysgolion a cholegau i helpu plant a phobl ifanc i deimlo’n well a gobeithio, i drechu rhai o’r problemau mwy newydd na fu’n rhaid i bobl fel fi eu hwynebu. Er enghraifft, mae’r rhyngrwyd a rhwydweithio cymdeithasol yn creu gwahanol heriau a phroblemau sy’n rhaid i ni fod yn ymwybodol ohonynt.

Felly, rydym yn anelu at wneud mwy nag ymyrryd pan fydd problemau’n dechrau dod yn amlwg; rydym yn anelu at fynd ati i hyrwyddo’r lles cadarnhaol hwn. A dyna pam rydym yn cefnogi gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion. Maent ym mhob ysgol uwchradd ac ar gael i ddisgyblion blwyddyn 6 hefyd. Roeddwn yn falch o glywed Jenny Rathbone yn sôn am y ffaith fod rhai ysgolion yn defnyddio’u harian Grant Amddifadedd Disgyblion yn gadarnhaol i helpu gyda chwnsela mewn ysgolion er mwyn hyrwyddo lles plant a chymuned y rhieni yn ei chyfanrwydd. Wrth gwrs, mae cyfle yn rhan Addysg Bersonol a Chymdeithasol y cwricwlwm: mae’n safonol, mae’n ddisgwyliedig, ac felly mae’n rhan o bob cwricwlwm ar gyfer disgyblion mewn ysgolion a gynhelir, ac mae’r cyfle yno i feddwl sut rydym yn hyrwyddo negeseuon yn gadarnhaol yn y maes hwn hefyd. Ond fel mater o—. Mae hwn yn fater lle rydym wedi buddsoddi £13 miliwn mewn cyllid grant dros bum mlynedd yn y maes hwn. Mae bellach yn rhan o’r Grant Cynnal Refeniw i awdurdodau lleol er mwyn gwneud yn siŵr fod yr arian hwnnw ar gael ar gyfer gwasanaeth cwnsela mewn ysgolion.

O ran rôl gwasanaethau cyhoeddus—ac unwaith eto, rwy’n falch o weld y rhain yn cael sylw yn y cynnig—fe fyddwch yn ymwybodol fod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei gwneud yn ofynnol i bob corff cyhoeddus sicrhau eu bod yn cyfrannu cymaint ag y bo modd at y nodau lles, ac mae hynny’n ymwneud ag iechyd corfforol a meddyliol a lles yn ogystal. Wrth gwrs, fe fyddwch yn gwybod bod Comisiwn y Cynulliad a chyrff cyhoeddus eraill—dros 30 o gyrff cyhoeddus—wedi llofnodi adduned sefydliadol Amser i Newid Cymru.

Rwyf am ymdrin â’r cyfeiriad at gyfraith cyflogaeth yn y cynnig, ac yma rwy’n cytuno â Dawn Bowden a adwaenwn mewn bywyd gwahanol, pan oedd ganddi swydd roedd pobl yn ei pharchu mewn undeb llafur ac roeddwn i’n gyfreithiwr, swydd nad oedd o reidrwydd yn cael ei pharchu gan bawb, ond y realiti bob amser oedd y byddai’r gyfraith yn dweud un peth, ond roedd y cyfan yn ymwneud â sut roeddech yn mynnu eich hawliau. A dweud y gwir, gyda stigma a gwahaniaethu ar sail iechyd meddwl, yr her oedd sut roeddech yn cyrraedd y pwynt lle byddech wedi datrys y materion hynny heb orfod troi at y gyfraith. Roedd hynny bron bob amser yn ymwneud â diwylliant sefydliadol a newid meddyliau cyflogwyr, oherwydd yn aml roedd y safbwynt polisi a oedd gan bob cyflogwr yn swnio’n berffaith. Yr her bob amser oedd: sut rydych yn ymdrin â hynny a sut rydych yn gwneud y newid hwnnw? Mae’r gyfraith yn rhan ohono, ond mae’r her ddiwylliannol honno’n rhan hyd yn oed yn fwy. Rwyf am ddweud wrth gyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru y byddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr. Os nad yw hwnnw’n cael ei basio, byddwn yn gofyn i’r Siambr gefnogi gwelliant y Llywodraeth. Ond nid yw anghytuno gonest ynglŷn â datganoli cyfraith cyflogaeth yn golygu nad ydym yn poeni. Nid yw’n golygu nad yw hyn yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth. Yn syml, anghytundeb ydyw ynglŷn â sut rydym yn cyrraedd yno a ble y dylai’r pwerau fod.

Rwyf am orffen ar y rhan hon, oherwydd, yn y ddadl heddiw ac yn flaenorol, cafwyd cryn dipyn o gefnogaeth drawsbleidiol a chonsensws. Dyna sut y pasiwyd y Mesur iechyd meddwl yn y lle cyntaf, ac mae pob plaid yn y Siambr hon sydd wedi bod yma dros yr ychydig dymhorau diwethaf wedi haeddu canmoliaeth am y ffordd y cyflwynwyd y Mesur hwnnw a’r modd y caiff ei weithredu. Rwy’n gobeithio ein bod yn cynnal y consensws eang hwnnw, gan fod gan bob un ohonom gyfrifoldeb ar y cyd a gallu i ddylanwadu ar y ddadl hon yn gadarnhaol, felly edrychaf ymlaen at weithio gyda phobl ar draws y pleidiau i gyd, gan ein bod yn cydnabod bod llawer rydym eisoes wedi ei gyflawni, ond mae llawer mwy i’w wneud hefyd cyn y gall pob un ohonom ddweud ein bod yn hapus ac yn fodlon. Diolch yn fawr.

Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i’r ddadl. Rhun.

Diolch yn fawr iawn, ac a gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth adeiladol y prynhawn yma am y cyfraniadau o ar draws y Siambr? Diolch. Rydym ni wedi clywed straeon pwerus iawn. Mi wnaf i enwi Bethan Jenkins fel un a ddaeth â phrofiad un etholwraig i’n sylw ni fel rhan o’r drafodaeth yma mewn modd cryf iawn.

So, thank you for all your contributions. Not surprisingly, there is much agreement on this principle of what we’re trying to achieve in terms of people’s attitudes, and I welcome the contributions of Members from across the Chamber, across political divides. In practical terms, in policy terms, Angela Burns said that the differences between us came down to seven words. I do regret that the Conservatives, along with Labour and UKIP, won’t take on the challenge of seeking devolution of employment law. Angela Burns said it was a nationalist thrust. We seek devolution in this area with a purpose, and with the threats her party at Westminster are posing to the rights of people in employment, we need to ensure that we have in our hands—us, the people of Wales—the powers to guard the interests of the people of Wales, especially some of the most vulnerable in our society. So, UKIP agreed with the Conservatives; Labour also, in their amendments, choose to reject the notion of taking responsibility in this area and to trust the Tory UK Government instead, even though the Member for Merthyr Tydfil acknowledged that we are in a very different context following that vote in June, perhaps facing a very real threat to some of the laws that do protect people within our society, and laws that protect workers with mental health problems.

But, putting that very important issue to one side, this debate rightly brings us all together in our determination to address prejudice in our attitudes towards mental health. On that point of disagreement, I would appeal to Labour and the Conservatives to reconsider their amendments to protect our most vulnerable workers, and I would say, ‘Be brave and seek the powers that will potentially make fighting that prejudice more easy in the future’.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.