Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru—Bethan Jenkins.

Diolch. Mae fy nghwestiwn cyntaf yn rhywbeth rwyf wedi’i ddwyn i’ch sylw gryn dipyn o weithiau bellach yn ystod yr wythnosau diwethaf. Mewn perthynas â NSA Afan, roeddwn yn meddwl a allem gael y wybodaeth ddiweddaraf am yr ymchwiliad, yn benodol oherwydd bod pobl ym Metws sydd â ffrydiau ariannu yn sgil darparu’r gwasanaeth hwn yn cysylltu â mi i ddweud wrthyf nad oes ganddynt syniad beth sy’n digwydd. Yr hyn nad yw’n glir i mi, pan soniwyd am broblemau ym Mhlas Madoc, oedd bod y cyllid wedi parhau tan i’r ymchwiliad gael ei gwblhau. Felly, os ydych yn trin hyn mewn ffordd wahanol, rwyf am ddeall pam eich bod yn gwneud hynny. Fe sonioch am yr heddlu mewn atebion blaenorol i mi. A yw’r cyfan wedi ei drosglwyddo i’r heddlu, neu a ydych yn dal i ymchwilio’n fewnol fel Llywodraeth Cymru?

Rwy’n ymwybodol o ddiddordeb yr Aelod yn hyn a diddordeb Dai Rees hefyd, yr Aelod arall sydd wedi dwyn hyn i fy sylw ar sawl achlysur. Rwy’n ofalus iawn o’r ymchwiliad sydd ar y gweill gan yr heddlu a hefyd ein hadolygiad llywodraethu o hyn. Mae ychydig yn wahanol i ddigwyddiad Plas Madoc. Ni allaf ennill, beth bynnag a wnaf. Os byddaf yn tynnu cyllid yn ôl, bydd pobl yn fy meirniadu am beidio â’i dynnu’n ôl yn ddigon cynnar, neu am beidio â’i adael yn ei le i sefydliadau. Yr hyn rwy’n ymwybodol ohono yw y gallai’r canlyniad anuniongyrchol os na fydd gan NSA gyllid—sut y gallwn sicrhau bod y gwasanaethau a ddarperir i’r gymuned leol yn cael eu parhau yn y ffordd orau sy’n bosibl. Mae fy nhîm wedi dechrau trafodaethau, trafodaethau ymlaen llaw, gyda chyngor Castell-nedd Port Talbot ynglŷn â chamu i’r bwlch ar gyfer darparu.

Mae hynny’n ateb y cwestiwn ar gyfer Castell-nedd Port Talbot, ond nid yw’n ei ateb ar gyfer Pen-y-bont ar Ogwr. Nid beirniadaeth oedd hi; roeddwn yn ceisio darganfod y gwahaniaethau rhwng y gweithrediadau a pham y gwnaethoch y penderfyniad hwnnw, ac mae’n dal i fod braidd yn aneglur i mi.

Ar agenda ehangach Cymunedau yn Gyntaf, rwy’n clywed gan y rhai sydd â diddordeb yn nyfodol Cymunedau yn Gyntaf nad oedd yr ymgynghoriad mor gryf ag y gallai fod wedi bod mewn gwirionedd. Rwyf eisiau deall sut rydych yn dadansoddi’r ymatebion i’r ymgynghoriad. Rwy’n clywed eich bod wedi cael ymatebion cynhwysfawr iawn gan blant yn ysgrifennu nodyn bach i ddweud pa mor bwysig y mae’r gwasanaethau wedi bod iddynt hwy’n bersonol. Sut y byddwch yn dadansoddi pa mor bwysig ydynt, a dod o hyd i gynllun i geisio sicrhau dyfodol pa gynllun bynnag sydd gennych mewn golwg?

Wrth gwrs, rwy’n ddiolchgar am farn yr Aelod ar Cymunedau yn Gyntaf a barn llawer o Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn yr ymgynghoriad. Daeth cyfnod ymgynghori 1 i ben ar 15 Ionawr. Rwy’n synnu ynglŷn â sylwadau’r Aelod yn dweud nad oedd yn llwyddiannus iawn neu wedi’i ddarparu’n llwyddiannus gan drydydd parti—rwy’n tybio bod hynny’n anghywir. Cawsom dros 2,300 o ymatebion, yn bennaf—80 y cant ohonynt—gan y gweithlu neu bobl sy’n gysylltiedig â’r sefydliad yn y lle cyntaf. Mae fy nhîm yn dadansoddi’r ymateb i’r rhaglen yn agos iawn—maent yn rhoi cyngor i mi ar yr union fater hwnnw ac rwy’n gobeithio gwneud datganiad ynglŷn â’r hyn yw cymunedau cryf o fewn y ddwy neu dair wythnos nesaf. Rwy’n gobeithio y bydd yr Aelod yn caniatáu peth amser i mi gwblhau manylion sut beth fydd y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn y dyfodol, ond byddaf yn dod yn ôl i’r Siambr hon i roi gwybod i’r Aelodau.

Diolch i chi, ac edrychaf ymlaen at y datganiad hwnnw, gan fy mod yn meddwl bod llawer o bobl yn y sector yn awyddus i wybod yn union sut y gall unrhyw gynllun newydd dargedu tlodi’n effeithiol. Mae llawer o’r bobl y siaradais â hwy yn ystod yr wythnosau diwethaf wedi dweud ei fod yn ymwneud â’r economi a hybu’r farchnad swyddi i’r rhai llai cefnog: er enghraifft, mwy o swyddi yn agosach at ardaloedd difreintiedig, camau i wella telerau ac amodau—er enghraifft, cyflog byw—a strategaethau i wella sectorau cyflog isel, e.e. gofal cymdeithasol a thwristiaeth. A yw’r rhain yn bethau rydych yn eu hystyried fel elfennau allweddol o unrhyw raglen newydd, oherwydd, wrth gwrs, mae llawer o brosiectau Cymunedau yn Gyntaf wedi cael eu rhedeg yn dda ac yn effeithiol, ond buasem yn dweud bod llawer ohonynt nad ydynt wedi cyflawni’r amcanion o ran dileu neu drechu tlodi yn eu hardaloedd?

Rwy’n meddwl bod y ffigurau tlodi yn siarad drostynt eu hunain—maent wedi bod yn ystyfnig iawn, yn bownsio ar hyd y gwaelod, a’r hyn a wnaethom fel Llywodraeth yw edrych ar, ac adolygu ein holl raglenni. Rydym yn symud rhwng rhai o’n rhaglenni Dechrau’n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf; mae Cymunedau yn Gyntaf yn cael ei adolygu, i edrych ar beth y gallai fod; mae gennym ffocws mawr ar gyfleoedd cyflogaeth, gan weithio gyda Ken Skates—felly Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth, Esgyn, a Cymunedau am Waith. Byddaf yn dod yn ôl i’r Siambr gydag ymrwymiad, gweledigaeth, ynghylch yr hyn yr ydym yn ei wneud ac am ei wneud gyda’n cymunedau i sicrhau y gallwn ddechrau troi tlodi i gyfeiriad cadarnhaol.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, roedd Cymunedau yn Gyntaf Plas Madoc yn gorff sy’n derbyn grantiau a gafodd gyllid uniongyrchol. Ar ôl i’r chwythwr chwiban gael eu cyfiawnhau, gyda chefnogaeth Janet Ryder, Eleanor Burnham a minnau, mentraf ddweud, a chafwyd euogfarnau yn y llys, cawsom ddau Adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru hefyd, un ar Blas Madoc yn benodol ac un ar Cymunedau yn Gyntaf yn gyffredinol, y gofynnais i’r archwilydd cyffredinol ar y pryd ei gomisiynu. Canfu’r rheini, yn anad dim, fod methiant wedi bod ers dechrau Cymunedau yn Gyntaf ar ran Llywodraeth Cymru i roi rheolaethau llywodraethu corfforaethol effeithiol ar waith—rheolaethau ariannol, adnoddau dynol, ac archwilio.

Yn Shotton Uchaf, pan chwythodd y cydlynydd Cymunedau yn Gyntaf y chwiban yn erbyn Cyngor Sir y Fflint, sef y corff sy’n derbyn grantiau, gwnaed honiadau yn ei herbyn y canfuwyd wedyn eu bod yn ffug. Nawr, yng nghyd-destun NSA Afan, y corff cyflawni arweiniol ar gyfer Cymunedau yn Gyntaf yn Sandfields ac Aberafan, fe ddywedoch yr wythnos diwethaf fod cyllid NSA Afan wedi cael ei derfynu yn dilyn ymchwiliad a oedd wedi darparu tystiolaeth gref o afreoleidd-dra ariannol. A oedd hwn yn gorff sy’n derbyn grantiau ai peidio? A roddwyd sylw i ganfyddiadau Swyddfa Archwilio Cymru yr holl flynyddoedd yn ôl ynglŷn â’r angen i weithredu’r rheolaethau llywodraethu corfforaethol, ariannol, adnoddau dynol, ac archwilio hynny a oedd wedi arwain at y problemau yn y gorffennol?

Diolch am gwestiwn yr Aelod. Mae’n well gennyf beidio ag edrych yn fanwl ar NSA Afan oherwydd y trafodaethau manwl sydd ar y gweill gyda Heddlu De Cymru a chyda fy nhîm archwilio. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod yw na wnaed y penderfyniad i derfynu cyllid NSA Afan yn ysgafn—fe’i gwnaed yn dilyn ymchwiliad trylwyr i’r trefniadau llywodraethu ariannol gyda NSA Afan. Mae ein hymchwiliad wedi cychwyn. Mae’r Swyddog Llywodraeth Cymru a oedd yn arwain y tîm ymchwilio wedi rhoi gwybod i Swyddfa Archwilio Cymru am yr achos ac mae wedi parhau i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i Swyddfa Archwilio Cymru wrth iddo symud ymlaen.

Ceir proses drwyadl ar waith i reoli’r cyllid a ddarparwn i filoedd o sefydliadau bob blwyddyn. Yn hyn o beth, mae’r ganolfan ragoriaeth grantiau bellach wedi sefydlu’n dda ac yn gweithio i sicrhau gwelliannau parhaus o ran darparu arian grant ar draws Llywodraeth Cymru. Yr hyn sy’n rhaid i ni ei gydnabod yw bod hon yn rhaglen enfawr—gwerth £300 miliwn o fuddsoddiad yn ein cymunedau. Wrth gwrs, ar rai camau, bydd yna bobl yn ceisio manteisio ar system y maent yn eu deall. Mae’n rhaid i ni dderbyn hynny fel y daw a deall sut y gallwn ddatrys y materion hynny pan fyddant yn digwydd. Rwy’n ymwybodol o ddiddordeb yr Aelod ym mhob un o’r gweithgareddau hyn a phan allaf ryddhau mwy o wybodaeth am yr achos penodol hwn, byddaf yn gwneud hynny.

Wel, wrth gwrs, y pryder penodol oedd a oedd hwn yn gorff sy’n derbyn grantiau, ac a yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu ar argymhellion Swyddfa Archwilio Cymru yr holl flynyddoedd yn ôl o ran sicrhau bod rheolaethau effeithiol ar waith.

Ond i symud ymlaen at fater cysylltiedig, fel y soniais wrthych o’r blaen, mae ffigurau’r ONS a gyhoeddwyd fis Gorffennaf diwethaf yn dangos bod gan Gymru niferoedd uwch na chyfartaledd y DU—un o bob wyth o blant yn byw mewn cartrefi heb waith tymor hir—ac ymchwil sy’n dangos bod plant sy’n byw gyda rhieni di-waith yn y tymor hir yn tueddu i wneud yn waeth yn yr ysgol neu’n wynebu risg uwch o fod yn ddi-waith yn nes ymlaen yn eu bywydau.

O ystyried canfyddiadau adroddiad ‘Cyflwr y Genedl’ y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol a Thlodi Plant nad oedd mwy na 65,000 o blant y mae eu teuluoedd yn cael budd-daliadau i’r di-waith neu gredydau treth yng Nghymru yn byw mewn rhaglenni Cymunedau yn Gyntaf, sut yr ymatebwch i ffigurau StatsCymru ar aelwydydd di-waith a gyhoeddwyd ddau fis yn ôl sy’n dangos, er bod canran y plant sy’n byw mewn cartrefi di-waith yng Nghymru wedi gostwng ychydig, roeddent wedi codi yng nghymunedau mwyaf difreintiedig Cymru, o Flaenau Gwent i Ben-y-bont ar Ogwr, o Sir Ddinbych i Ferthyr Tudful a llawer mwy yn ogystal?

Mae’n fy mhoeni’n wirioneddol fod gennym blant sy’n byw mewn cartrefi di-waith ac yn byw mewn tlodi ble bynnag y maent yn byw, boed hynny mewn ardal Cymunedau yn Gyntaf neu yn rhywle arall. Ac nid yw bob amser yn fater sy’n ymwneud â dosbarth—gall ddigwydd i unrhyw gymuned ac unrhyw unigolyn.

Mae’n uchelgais gan y Llywodraeth hon i fynd i’r afael â thlodi, a dyna pam ein bod yn ystyried adolygu ein holl raglenni a’n hymyriadau, er mwyn sicrhau ein bod yn ymdrin â’r bobl sydd angen, mewn ffordd y gallwn ei chyflawni gyda’r rhaglenni yr ydym yn buddsoddi ynddynt. Nid yw’n rhoi unrhyw bleser i mi ddweud bod y niferoedd hynny’n ystyfnig. Ond nid oes dim o’i le ar unrhyw Lywodraeth gydag uchelgais yn ceisio gwneud y newidiadau hynny.

Rwy’n cytuno, oherwydd, yn anffodus, fel y gwyddoch, mae gan Gymru dlodi plant gwaeth na’r Alban, Gogledd Iwerddon a phob un ond dau o’r naw rhanbarth yn Lloegr. Rydym o leiaf wedi codi’n uwch na dau o’r rhanbarthau—Llundain a Dwyrain Canolbarth Lloegr rwy’n credu. Ond yr wythnos diwethaf, dywedodd coleg brenhinol y pediatregwyr mai tlodi oedd y bygythiad mwyaf i iechyd plant yng Nghymru. O ystyried eich sylwadau blaenorol, rwy’n croesawu’r newyddion fod eich swyddogion bellach wedi cyfarfod â rhwydwaith cydgynhyrchu Cymru, a ailenwyd yn Mae Pawb yn Rhan o Hyn, a ddoe, fe’ch clywais hyd yn oed yn cyfeirio’n gadarnhaol at gydgynhyrchu. Sut yr ymatebwch i’r datganiad gan y rhaglen Gogledd Cymru Iach, y byddwch yn gyfarwydd â hi o bosibl, fod gan gymunedau mwy difreintiedig gogledd Cymru gyfradd oddeutu 25 y cant yn uwch o dderbyniadau argyfwng na’r cymunedau mwy cefnog, a bod angen mynd i’r afael, felly, â materion yn ymwneud ag amddifadedd a thlodi ar lefel y gymuned leol, drwy gyflawni egwyddorion iechyd darbodus, yn enwedig mewn perthynas â chydgynhyrchu?

Rwy’n falch fod yr Aelod a minnau yn amlwg yn dod at ein gilydd o ran ein polisïau mewn rhai meysydd. [Chwerthin.] Gadewch i ni beidio â bod yn rhy uchelgeisiol. Rwy’n meddwl bod yr Aelod yn iawn i grybwyll mater gofal iechyd darbodus. Ers amser hir, mae Mark Drakeford wedi bod yn tynnu sylw at hyn yn y Cabinet, ac rwy’n rhannu ei farn ar hyn ynglŷn ag atal ac ymyrryd yn gynnar. A dyna pam ein bod yn mynd i’r afael â materion yn ymwneud â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, lle bynnag y bont mewn teuluoedd a chymunedau. Mae’n rhywbeth y mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn buddsoddi ynddo yn awr, er mwyn diogelu ar gyfer y dyfodol. Nid mater moesol yn unig ydyw, mae’n fater cyllidol hirdymor i unrhyw Lywodraeth mewn grym.

Llefarydd UKIP, Michelle Brown.

Diolch i chi, Lywydd. Yn ôl Cymdeithas Fawcett, bydd merched yn colli tua £300,000 dros eu bywydau gwaith oherwydd cyflog anghyfartal. Fel y gwyddoch, mae gorfodi deddfwriaeth cyflog cyfartal yn nwylo’r gweithiwr. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y dylai sicrhau cyflog sy’n gyfartal rhwng y rhywiau fod yn ddyletswydd ar y cyflogwr, yn hytrach na’r cyflogai?

Rwy’n cytuno.

Mae gorfodi hawliau cyflog cyfartal yn cael ei wneud yn anodd iawn, os nad yn amhosibl, gan ddiffyg tryloywder ynglŷn â chyflogau ar ran cyflogwyr. Ni all gweithiwr wneud hawliad ynghylch cyflog cyfartal oni bai eu bod yn gwybod beth yw cyflog pawb arall a chael cymharydd. Rhaid cyfaddef, nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw reolaeth dros yr hyn y mae cyflogwyr yn y sector preifat yn ei wneud. Fodd bynnag, mae gan Lywodraeth Cymru reolaeth dros yr hyn sy’n digwydd yn y sector cyhoeddus yng Nghymru. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y dylai data cyflog ar bob lefel fod ar gael i weithwyr y sector cyhoeddus er mwyn hwyluso’r broses o orfodi eu hawliau cyflog cyfartal?

Rwy’n credu bod yr Aelod yn tynnu sylw at fater pwysig ynglŷn â gwneud yn siŵr ein bod yn cael cydraddoldeb wrth werthuso swyddi. Mae’n rhywbeth y mae llawer yn y Siambr hon, ym mhob plaid, wedi’i hyrwyddo ers blynyddoedd lawer. Mae sicrhau bod hynny’n digwydd yn fater arall, ond rydym wedi dioddef y pla o helwyr ambiwlansys sy’n ceisio atal cyflog cyfartal ar y sail fod pobl am atal yr hawliadau rhag cael eu cyflwyno. Ac rwy’n credu bod llawer o awdurdodau lleol wedi gweithredu’n gyfrifol iawn o ran y ffordd y maent yn gweithredu. Mae’r undebau llafur wedi cyflwyno deddfwriaeth a chymorth ar gyfer ymyriadau’r Llywodraeth mewn awdurdodau lleol, ac mae’n rhywbeth rwy’n awyddus iawn i ni fynd ar ei drywydd.

Mae’n ddrwg gennyf, ni chlywais yn iawn a ydych yn barod i gyflwyno tryloywder cyflogau yn y sector cyhoeddus mewn gwirionedd, oherwydd os nad ydych, a allwch esbonio i fenywod yn y sector cyhoeddus sut y maent yn mynd i orfodi eu hawliau cyflog cyfartal os nad ydych yn mynd i ddweud wrthynt beth yw’r cyfraddau cyflog cymharol yng ngweddill eu sefydliad?

Rwy’n credu bod llawer o ddata ar gael ynglŷn â chyflogau a graddfeydd cyflog. Mater i’r cyflogwr yw sut y caiff hwnnw ei roi i gyflogeion. Ond ni fydd cyflogwyr yn gweld unrhyw ddrysau caeedig ar lefel Llywodraeth Cymru o ran cyflwyno cyflog cyfartal.